A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 1. XALQ TƏSƏRRÜFATININ SOSİAL-İQTİSADİ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. NEFT SƏNAYESİNİN VƏZİYYƏTİ
|
§ 1. XALQ TƏSƏRRÜFATININ SOSİAL-İQTİSADİ
STRUKTURU XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda xalq təsərrüfatın ın, o cü mlədən sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafi ayrı-ayrı sahə və mü xtəlif bölgələr ü zrə qeyri- bərabər səviyyədə davam edirdi. Bu ənənə hələ XIX əsrin son rübündə formalaşaraq, özünü çar Rusiyasının milli ucqarların iqtisadi "fəthi"ni gücləndird iyi və rus kapitalizmin in milli ucqarların iqtisadiyyatını ö zünə tabe etdiyi dövrdən daha bariz surətdə göstərirdi. A zərbaycan artıq Rusiya imperiyası sənayesi üçün ucuz xa mma l mənbəyinə və əlverişli satış bazarına çevrilmişdi. İqtisadiyyatı da müstəmləkə səciyyəsi daşıyan ölkədə yalnız Rusiya sənayesi üçün xammal və yanacaq istehsal edən sənaye sahələri in kiş af edə b ilird i. Kənd təsərrüfatında da sənayedə hakim olan qayda-qanunlar, imperiyanın ehtiyacını ödəməyə yönəldilmiş tələblər həlledici idi və onlar A zərbaycanın mü xtəlif qəzalarında iqtisadiyyatın inkişaf meyillərini müəyyənləşdirird i. Sürətlə inkişaf edən Rusiya sənayesinin yanacağa böyük ehtiyacı var idi və Abşeron yarımadası neft yataqları ilə zəngin olduğundan Bakı nəhəng neft sənayesi mərkəzinə çevrilmişdi. Bununla əlaqədar olaraq, Bakıda həm neft sənayesinin, həm də durmadan artan şəhər əhalisinin ehtiyaclarını ödəyən və onlara xid mət göstərən digər istehsal sahələri də yeyinti, tikinti materialları, mədəni-məişət obyektləri də çoxalırdı. Azərbaycan qəzalarında da b ir sıra sənaye sahələri inkişafda idi. Zəngin mis yataqları o lan Gədəbəydə güclənən dağ-mədən sənayesinin istehsal etdiyi məhsul metropoliya sənayesi üçün zəruri xammal idi. Eyni sözləri regionlar ü zrə paylanan pambıqçılıq və ipək sənayesi barədə də demək olar. Tikinti materialları, yeyinti, yüngül və başqa sənaye sahələri isə Azərbaycanın sənaye həyatında o qədər də böyük mövqe tutmurdu. Beləliklə, Azərbaycan sənayesinin müxtəlif sahələrinin inkişafında hökm sürən qeyri-bərabərlik onun mü xtəlif regionlardakı xammal zənginlikləri ilə bağlı idi. Məsələn, Bakıda neft, Gədəbəydə mis, Xəzər dənizi, Araz və Kür çayları boyu ərazilərdə balıq, Şəkidə və Ordubadda ipək, Kür-Araz ovalığı bölgələrində pambıq əldə edilirdi. Azərbaycanın digər hissəsi aqrar təsərrüfat sahəsi idi. Bu
15 yerlərdə əmtəə xarakterli kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal olunurdu. Azərbaycanın sənaye istehsalı üç iri kapitalist müəssisəsi növü ilə təmsil olunmuşdu: 1) ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyətində olan müəssisələr; 2) ticarət evləri; 3) səhmdar kampaniyalar. Sonuncu növ iki formada - ya səhmdar cəmiyyətləri və ya pay şirkətləri kimi fəaliyyət göstərirdi. Qalan növlər isə kapitalistlərin dar və məh dud cəmiyyətləri idi. Kapitalist müəssisəsinin ən ali forması olan səhmdar kampaniyaları kapitalın geniş surətdə təmərküzləşməsini təmin edir, rəqabətə daha asanlıqla tab gətirir, onun mülkiyyəti isə ictimailəşdirilmiş mülkiyyətə çevrilir, çox geniş sayda səhm sahiblərini birləşdirirdi. Ticarət evləri bu cəhətdən səhmdar kampaniyaları ilə ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyətində olan müəssisələr arasında orta mövqe tuturdu. Səhmdar kampaniyaları özünün iqtisadi və təşkilati xüsusiyyətlərinə görə maliyyə kapitalının yaranması prosesində də müəssisələrin əsas təşkilat forması idi. Onlar ticarət evlərini, ticarət evləri isə təkbaşına çalışan xüsusi mülkiyyətçiləri sıxışdırırdı. Buna baxmayaraq, kapitalist müəssisələrinin hər üç növdən olan müxtəlif formaları yaşayır və sayca da artırdı 1 . İri kapitalist müəssisələri əsasən maliyyə birliklərinin əllərində cəmləşmiş neft sənayesi və onunla bağlı sənaye sahələrində təmsil olunmuşdu. Bu sahələr neftçıxarma, neft emalı, buruqqazma, maşınqayırma, metaltökmə və qazan istehsalı, təmir zavodlarını birləşdirən mexaniki istehsal müəssisələrindən; həmçinin iri tütün fabrikləri, iri un və çəltik dəyirmanları, onlarla iri dəmiryol-nəqliyyat xidməti müəssisələrindən və "Elektrosila"dan ibarət idi. Bakıda H.Z.Tağıyevin iri toxuculuq fabriki, yüzlərlə gəmisi olan Bakı gəmiç iliyinə xidmət edən tərsanə fəaliyyət göstərirdi. Xəzər dənizində və Volqa çayında bakılı sahibkarların yüzlərlə neftdaşıyan gəmisi üzü rdü. Azərbaycanın digər qəzalarında da iri kap italist müəssisələri var idi. Onlar Gədəbəy və Qalakənd mis yataqları və misəritmə zavodları, əsasən bir neçə kapitalistin ixtiyarındakı iri balıqçılıq vətəgələri, bəzi iri pambıq təmizləmə zavodları, Şəkidə və Şuşada iri ipək sap fabrikləri və iri ticarət müəssisələrindən, bank və kredit idarələrindən ibarət idi. İri kapitalist müəssisələrinin əsas göstəricisi kapitalın mərkəzləşməsi və təmərküzləşməsi idi. 1901-ci ildə Bakıda istehsal olunmuş neftin 70,5 faizi səhmdar cəmiyyətlərinin payına düşürdü 2 . Xüsusi çəkisi sonrakı illərdə daha da artan səhmdar cəmiyyətləri neft və onunla bağlı sənaye sahələri ilə yanaşı, digər təsərrüfat sa- hələrində, həmçinin yeyinti və yüngül sənaye sahələrində də fəaliyyət göstərirdi. İnhisarçı kapital öz fəaliyyətini əsasən torpaq sahiblərinə borc verməyə yönəldərək, səhmdar torpaq bankları vasitəsilə kənd təsərrüfatı sahələrinə soxu lurdu. Dəmir yol cəmiyyətləri dövlət-kapitalist müəssisələrinin xüsusi növü idi. Bakı-Batumi neft kəməri, həmçinin rabitə vasitələri inhisarçılarla bağlı o lan dövlətə məxsus idi. Azərbaycan qəzalarında da kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi prosesi gedir, onlardakı ipək, dağ-mədən, balıq, pambıqtəmizləmə, sement istehsalı
16 sənayelərində və s. sahələrdə onlarla səhmdar cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi. Lakin qəzalarda, Bakıdan fərqli olaraq, səhmdar cəmiyyətləri yox, ticarət evləri üstün mövqe tuturdu. Azərbaycanda, o cümlədən Bakıda inhisar kapitalından kənarda qalmış və ayrı- ayrı sahibkarların mülkiyyətində olan sənaye müəssisələri də var idi. Bu sənaye müəssisələri sırasına Nu xa və Şuşa qəzalarında, Ordubadda, həmçinin Zaqatala dairəsində olan xam ipək emalı fabriklərinin böyük hissəsi, Göyçay qəzası, Ağdaş, Kür- dəmir və Hacıqabulda pambıqtəmizləmə zavodları, Şamaxı və Yelizavetpol qəzalarında bəzi çaxır zavodları, Nuxa qəzası və Zaqatala dairəsində tütün fabrikləri, Bakıda və qəzalarda kapitalist tipli yeyinti, yüngül sənaye sahələri, tikinti materialları istehsal edən müəssisələr, mətbəələr və s. daxil idi. Azərbaycan şəhərləri - Bakı, Şuşa, Gəncə, Şəki və başqaları kapitalist şəhərləri idi. Həmin şəhərlərdə ticarət burjuaziyasını I və II dərəcə gildiya tacirlər, həmçin in gildiyası olmayan alverçilər təşkil edirdilər. Azərbaycan kənd təsərrüfatının bəzi sahələrində əmtəə istehsalı əmtəə- kapitalist in kişaf səviyyəsinə yüksəlməsi ilə səciyyələnirdi. Təsərrüfatın kapitalistcəsinə qurulması getdikcə güclənir və feodal istehsal münasibətləri qalıqlarının tənəzzülünə səbəb olurdu. Azərbaycanda böyük əksəriyyəti əhatə edən dövlət kəndlərində torpaq sahibliyi dəyişikliklərə məruz qaldı. Torpağın sahibkarı olan dövlətlə onu becərən kəndlilər arasındakı münasibətlər 1900-cü ilin mayında verilmiş "Xəzinə torpaqlarında məskunlaşmış Cənubi Qafqaz dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında qanun" -da öz əksini tapdı. Bu qanuna görə, dövlət kəndliləri şəxsən azad idilər. Lakin dövlət torpağın mülkiyyətçisi olaraq qalır və bu torpaqlardan istifadə edən kəndlilər dövlət xəzinəsinə torpaq vergisi ödəməli idilər 3 . Xüsusi sahibkarlara məxsus kəndlərdə yaşayan kəndlilər isə, bəy torpaqlarından istifadə etdiklərinə görə, bəy-mülkədarın mülkiyyət hüququna əsasən, məhsul və pulla vergi ödəməli idilər. Bu vəziyyət 1912-ci ilə qədər davam etdi. 1912- ci il qanunu ilə feodal torpaq mülkiyyəti ləğv edildi, kəndlilər öz pay torpaqlarının sahibkarlarına çevrildilər. Buna baxmayaraq, torpaq sahibliyinin yarımfeodal xarakteri var idi, belə ki, torpaq üzərində çarizmin sahibkarlıq hüququ və bəy-mülkədar torpaq sahibliyi qalırd ı. Lakin bu dövrdə bəy torpaq sahibliyinin xarakteri müəyyən qədər dəyişdi. Birincisi, bəy torpaqları artıq bəy nəslindən olmayanlara da satıla bilərdi. İkincisi və ən başlıcası o idi ki, bəylərin bir q ismi əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafının təsiri altında, təsərrüfat yaratmağın torpağı icarəyə verməkdən daha əlverişli və gəlirli olduğunu görərək, muzdlu əməyə əsaslanan təsərrüfatlar yaratdılar. Az sonra onların bir qis mi kap italist təsərrüfatlarına çevrild i. Azərbaycanda təbəqələşmə prosesinin sürətlənməsi nəticəsində qolçomaqlardan, sələmçilərdən, dükançılardan, öz təsərrüfatını muzdlu əmək üzərində qurmuş bəylərdən ibarət kənd kapitalistləri, öz əməklərin i satmaqla məşğul olan, mu zdla işləyən torpaqsız və aztorpaqlı kəndli təbəqəsi formalaşdı. Lakin
17 Azərbaycanda muzdlu əmək üzərində qurulmuş böyük təsərrüfatlar deyil, kəndlinin öz əməyi ilə becərdiyi kiçik təsərrüfatlar üstünlük təşkil edirdi. Azərbaycan xırda kəndli təsərrüfatı ölkəsi olsa da, əmtəə istehsalının aparıcı xarakter aldığı, iqtisadiyyata kapitalistcəsinə təsərrüfat qurmaq amilinin daxil olduğu bir şəraitdən kənarda qala bilməyən kiçik kəndli təsərrüfatlarının böyük hissəsi kapitalın özünə yer edib hakim mövqe tutduğu mühitə çevrilirdi. Rəqabət nəticəsində onların bir qismi varlanaraq kənd burjuaziyasının sırasına daxil olur, torpaq sahəsini genişləndirir və muzdlu əməyə əsaslanan təsərrüfatlar yaradırdı. Kənddə baş verən bu proseslər şüura təzə məfhu mlar, ana dilimizə "qolço maq", " muzdur", " mu zdla işləyən kəndli" kimi yeni söz və ifadələr gətirirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan kəndində kapitalist tipli təsərrüfatlar üstünlük təşkil etmirdi. Onların bütün təsərrüfatların cəmi 9 faizini təşkil etdiyini, lakin məhsulun üçdə birini verdiyini nəzərə alsaq, bu təsərrüfatların xüsusi çəkisinin zəif olmadığını görürük 4 .
mülkiyyətləri də yaranırdı. Sənaye kapitalı, demək olar ki, kənd təsərrüfatının bütün sahələrinə daxil olmuşdu. H.Z.Tağıyev, Qukasov qardaşları, A.M.Benkendorf və başqaları xüsusən üzümçülük və şərabçılığa xeyli kapital qoymuşdular. Üzümçülükdə və şərab istehsalında Tiflis sənayeçisi Saracov, Moskva sənayeçisi Şustov, pambıqçılıqda "Savva Morozov, oğulları və K°-nın Nikolayev manufakturası şirkəti", "Andrey Korzinkin və K°-nın Yaroslavl böyük manufaktura şirkəti", İ.K.Poznanskinin pambıq-parça səhmdar cəmiyyəti, "Vladimir Alekseyev" firması, "Qafqaz pambığı" səhmdar cəmiyyəti, "Voqau və K°-nın ticarət şirkəti" fəaliyyət göstərirdi. Sənaye kapitalının təsiri Azərbaycandan çox-çox uzaqlara yayılaraq, bir ço x cəmiyyət və şirkətlərlə əlaqədar olmuşdu 5 . Lənkəran qəzasında düyü almaqla məşğul olan bir çox kontorlar fəaliyyət göstərirdi 6 . Bank kapitalı isə torpaq sahiblərinə mülklərini girov qoymaq şərtilə borc verərək kənd təsərrüfatının inkişafına təsir göstərirdi. XIX əsrin sonunda Yelizavetpol quberniyasında bəylər şəxs i mü lkiyyətlərində olan 441 min desyatin torpağın ço xunu icarəyə verirdilər. Ancaq XX əsrin əvvəllərində onların bir qis mi özləri torpağı becərməklə məşğul olmağa başlayaraq təsərrüfatlarını kapitalist qaydasında qururdular. Məsələn, hələ 1917-ci ildən öncə, Yelizavetpol qəzasında 51 bəy ailəsinin ixtiyarında olan 39 min desyatin torpaq sahəsindən 13700 desyatinini mülkədar-bəylər özləri mu zd lu əmək tətbiq etməklə becərirdilər. Azərbaycanda ticarət və sələm kapitalı əsasən mübadilə dairəsində fəaliyyət göstərirdi. Adətən kənddə eyni bir adam həm möhtəkir və həm də sələmçi olurdu. Sələmçilər özlərin in kənd kapitalı ilə yanaşı, banklardan götürdükləri və kənd təsərrüfatı məhsulları satan firmalardan aldıqları məbləğ hesabına fəaliyyət göstərirdi- lər. Onlar kəndlilərin məhsullarını həmin firmalara sataraq, onların sahibi olan sənaye sahibkarlarını kənd təsərrüfatına cəlb edirdilər. "Kaspi" qəzeti hələ 1901-ci ildə yazırdı ki, "hara baxırsınızsa, kənd təsərrüfatının hansı sahəsinə müraciət edirsinizsə, orada
18 kəndlini ö z toruna salıb onu soran bu və ya digər hörümçəyi görərsiniz". Azərbaycan kənd həyatına yaxından bələd olan görkəmli maarifpərvər Həsən bəy Zərdabi yazırdı ki, "bizdə kənd təsərrüfatının bütün sahələri üzrə inhisarlar mövcuddur" 7 , yəni kəndlilər öz məhsullarını ayrı-ayrı şəxslərə, firmalara satmağa məcbur idilər. Hər firmanın isə "onlarca alıcıları var idi və onlar ölkənin bütün guşə- lərini gəzərək avam ca maatı yumşaq hörümçək toruna salırdılar... Alın mış torpaq məhsullarını Cənubi Qafqaz dəmir yolunun ən yaxın stansiyalarında hörümçək kimi oturmuş öz ağalarına, alıcı ko missionerlərə təhvil verird ilər" 8 .
nümayəndələri olan alıcı-sələmçilər borc verməklə kəndliləri asılı vəziyyətə salırdılar. "Bu əsarət... kənd təsərrüfatlarında kapitalizmin ilk addımlarından başqa bir şey deyildi" 9 . (H.Zərdabi). Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində əmtəə istehsalının geniş inkişafı, muzdlu əməyin tətbiqi, bəy-mülkədar təsərrüfatlarının bir çoxunun kapitalist təsərrüfatı sisteminə keçməsi, sənaye və bank kapitalının kənd təsərrüfatına sirayət etməsi və nəhayət, ticarət-sənaye kapitalının güclənməsi nəticəsində Azərbaycan kəndində, yarımfeodal torpaq sahibliyinin mövcud olmasına baxmayaraq, istehsal üsulu artıq kapitalist istehsal üsulu idi. Əmtəə təsərrüfatının əmtəə kapitalist səviyyəsinə yüksəlməsində alıcı-sələmçilər kapitalist istehsal üsulunun təşkilatçılarına çevrilirdi. Həm də bu, o deməkdir ki, A zərbaycan kəndində kəndlilərin istismarı mahiyyəti etibarilə kapitalist istismarı id i. Bununla birlikdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi strukturunda feodal münasibətlərinin bəziləri qalmaqda idi və aşağıdakı sosial-iqtisadi uklad larla təmsil olunurdu: l . F e o d a l - a s ı l ı . Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunana qədər hələ də bəy-mülkədar latifundiyaları qalmaqda idi, kəndlilərin bir qismi şəxsən azad olsalar da, bəy-mülkədarlardan -torpaq sahiblərindən bir növ asılı olub, istifadələrində olan pay torpaqlarına görə onlara verg i ödəyirdilər. 2. Y a r ı m p a t r i a r x a l v ə y a r ı m n a t u r a l. Kiçik torpaq payları, yaxud bir neçə baş qaramalı olan kəndlilər qapalı həyat sürürdülər. Onların təsərrüfatları yarımnatural xarakter daşıyırdı, bir qismi öz ailə ehtiyacları üçün xalçaçılıqla, yaxud digər ev əşyalarının istehsalı ilə məşğul olurdu. Belə təsərrüfatlar kənd təsərrüfatı istehsalçılarının üçdə bir hissəsindən azını təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində kənd təsərrüfatında əmtəə istehsalı aparıcı rol oynadığı bir şəraitdə həmin təsərrüfatlar istər-istəməz dar çərçivədə qala bilməzdi. Bu dövrdə onların çoxu, heç olmasa, vergiləri, yaxud ailənin zəruri ehtiyaclarını ödəmək üçün, ailə üzvlərinin yarımac qalmasına baxmayaraq, məhsulun bir hissəsini əmtəə qismində satmalı olurdu. Bundan başqa, həmin təsərrüfatlar ticarət və sələm kapitalının təsiri altına düşür, onların patriarxal özülləri kapitalist ukladının məcburən qəbul edilmiş elementlərini sarsıdırdı. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şəhər və sənaye ocaqları
19 yerləşən bölgələrində kapitalist istehsal münasibətləri, feodal torpaq sahibliyinin qismən qorunub saxlandığı kənd yerlərində isə qolçomaqların və varlı kəndlilərin kapitalist tipli təsərrüfatları ilə yanaşı, möhtəkir-sələmçi kapitalın təsiri altında olan ki- çik təsərrüfatlar da mövcud idi. Bütövlükdə götürdükdə isə ölkənin sosial-iqtisadi strukturunda kapitalist istehsal üsulu hakim mövqe tuturdu.
§ 2. NEFT SƏNAYESİNİN VƏZİYYƏTİ
XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın neft sənayesi inkişaf sürətinə və məhsul istehsalına görə, dünyada birinci yerə çıxd ı. O, 1901 -ci ildə dünyada istehsal olunan neftin yarısından çoxunu (672 mln pud) və Rusiyada istehsal olunan neftin 95 faizini verdi. Lakin tezliklə sənaye 1900-1903-cü illər dünya iqtisadi böhranının zərbələrinə məru z qald ı. Böhran cəmiyyətdəki bütün daxili əksliklərin qeyri-ad i kəskinləşməsi şəraitində baş verdi. Ölkən in iqtisadi quruluşunda sənaye inkişafın ın ən yeni formaları və qabaqcıl texnika ü mu mi inkişaf səviyyəsinə görə geri qalmış kənd təsərrüfatı ilə çulğaşırd ı. 1900-1903-cü illə rdə dünyanın bazar iqtisadiyyatı ölkə lərini bürü müş ifrat istehsal böhranı Rusiyada daha güclü idi. Çünki Rusiya iqtisadiyyatına təsir edən səbəblərdən biri kimi özünəməxsus xüsusiyyətləri olan neft sənayesi təkcə xarici kapital axını ilə deyil, həm də Avropa və Şərq bazarlarına neft ixracı ilə dünya təsərrüfatına sıx bağlı id i. Ona görə də Rusiyada sonralar sənayeni əhatə etmiş 1899-cu il böhranının təsiri Avropa ölkələ rində istehsalın ixt isarına səbəb oldu və ölkənin ö z məhsullarını daha ço x dünya bazarlarına ixrac edən neft sənayesində ciddi və ağır nəticələr törətdi. Azərbaycanda sənaye böhranının xüsusiyyəti ondan ib arət idi ki, o, neft sənayesinə başqa sənaye sahələrinə nisbətən gec, lakin ço x güclü təsir etmişdi. Böhranın ilk nişanələri özünü 1901-ci ilin əvvəllərində büruzə verdi və aydın oldu ki, neft və neft məhsullarına tələb azalmışdır. Həmin il martın 1-də Bakıda 86 mln. pudu neft qalıqları, 46 mln. pudu xam neft və 26 mln. pudu ağ neft olan 10
duru yanacaq yığılıb qalmışdı. 160 mln. puda qədər neft ehtiyatının olması və satışın, demək olar ki, dayandırılması Bakı neft b irjasında böyük təşvişə səbəb olmuşdu. Da xili baza ra tə ləbatdan xeyli artıq neft ç ıxa rıldığ ı ü çün 1901-ci ildə onun qiyməti əvvəlki illərə nisbətən 48,3 faiz aşağı düşdü. Ağ neft isə o qədər ucuzlaşdı
20 ki, artıq 1902-ci ilin yazında xam neft qiy mətinə satıldı. Ümu miyyətlə, böhran illərində Bakıda xam neftin qiy məti 2,3, ağ neftin qiy məti isə 3,4 dəfə azald ı 11 . Bu,
bir tərəfdən, böhranın dərin liy inə, digər tərəfdən isə qiy mətlərin əvvəlki illərdə şişirdild iyinə dəlalət edirdi. 1902-ci ildə böhran özünü neft sənayesinin bütün sahələrində -qazma, hasilat və emalın xeyli azalmasında, kəşfiyyat işlərinin ixtisara düşməsində, dayanan quyuların çoxalmasında büruzə verdi. Əgər 1900-cü ildə 83,1 min sajen quyu qazılmışdısa, bu rəqəm 1902-ci ildə 40,2 min 12 sajenə enərək iki dəfədən çox aza ldı. Hər il qazılan yeni buruqların sayı 1901-ci ildə 98, 1902-ci ilin sonunda isə 74 ədəd əskildi. 1900-cü ildə fəaliyyətdə olan 1710 quyunun sayı 1902-ci ildə 1202-yə, 1903-cü ildə isə 817-yə endi 13
təşkil ed irdi. Buruqların azalması neft hasilatına təsirsiz qalmadı. 1902-ci il-də 636,5 mln pud 14
isə daha az - 596,9 mln pud 15
neft çıxarılmışdı. Böhran neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan firmaların vəziyyətinə də ciddi təsir göstərirdi. Onların 1901-ci ildə 171-dən 146-sı, 1902-ci ildə 167-dən 139-u, 1903- cü ildə 170-dən 136-sı 16 neft çıxarmaqla məşğul ola bilmişdi. Böhranın xarici ölkə bazarlarından güclü surətdə asılı olan ağ neft istehsalına təsiri daha qüvvətli idi. 1903-cü ildə neft emalı zavodlarından 78-i işləyirdi. Onların istehsal etdiyi məhsullara gəldikdə isə böhranın təsiri yalnız sürtkü yağları istehsalından yan keçmişdi. Bazarda həmin məhsullara tələbatın sabit qalması ilə əlaqədar olaraq onların istehsalı hətta bir qədər də artmışdı. Ağ neft istehsalı isə azalmış və 1903-cü ildə 1901-ci ilə nisbətən 7,8 mln rublluq az ağ neft istehsal edilmişdi. Neft istehsalı səviyyəsinin daxili bazarın tələblərinə uyğun gəlməsinə baxmayaraq, neft məhsulları ixracı bir qədər artmışdı. Belə ki, onların həcmi 1901-ci ildə 488,2 mln pud idisə, 1903-cü ildə 494 mln pud 17 olmuş və onun illərə uyğun olaraq 383,3 və 386,3 mln. pudu dəniz, 101,9 və 105 mln pudu 18 dəmir yol nəqliyyatı va- sitəsilə nəql edilmişdi. Belə ixrac ona gətirib çıxarmışdı ki, Volqa boyunda olan neft anbarları dolmuş və neft məhsullarının satışı xeyli çətinləşmişdi. Belə ki, neft qalıqları və ağ neft satışı 1902-ci ildə 79,4 mln rubldan 37 mln rubla 19 enərək iki dəfədən çox azalmışdı. İri firmalar Rusiyada itirdiklərinin əvəzini xaricə ixracı artırmaqla çıxmağa çalışırdılar. Onlar 1900-cü ildə Avropaya 32 mln. pud, Şərqə isə 43 mln pud neft məhsulları ixrac etmişdilər. 1903-cü ildə bu ixrac Avropaya 52,5, Şərqə isə 58,7 mln. pud oldu
20 . 1903-cü ildə ixracın artmasının başlıca səbəbi qiymətlərin, 1900-cü il səviyyəsinə çatmasa da, artması idi. Lakin neft və neft məhsulları ixracından gələn gəlir Bakı istehsalçılarına çatmırdı, çünki kiçik və orta müəssisələr birləşib təşkilatlanmadıqlarına görə öz məhsullarını iri fırmalara təhvil verməli olurdu. Öz mədənlərində neft çıxarılmasını təmin edən, geniş neft anbarları olan "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti", "Kaspi şirkəti" və s. kimi qüdrətli firmalar öz artıq məhsulunu sa xlamağa imkanı olmayan
21 sənayeçilərin neftini ucuz qiymətə alırdı. Bakıdan Britaniya konsulu yazırdı ki, "O iri firmalar böyük qazanc götürürdülər ki, onlar Rusiyada və xaricdə ağ neftin və maye yanacağın satışına nəzarət edird ilər". Sənaye böhranından narahat olan çar hökuməti durğunluğu ləğv edə bilməsə də, onu zəiflətmək üçün özü vacib saydığı tədbirləri görürdü. Bakıya maliyyə nazirliyinin xüsusi tapşırıqlar üzrə məmuru S.İ.Gülüşambarov ezam edilmişdi. 0,1901-ci il iyunun 15- 18-də neft məhsullarının ixracı və xarici ticarətdə onların qiymətlərinin tərəddüdü ilə yaranmış şəraitlə əlaqədar neft sənayeçiləri, zavod sahibləri və yerli dövlət idarələri nümayəndələrinin yığıncağını keçirdi 21 . Hökumət neft sənayeçilərinin bəzi tələblərini ödədi. Məsələn, neftverən torpaqlardan alınan icarə haqqını 30 faiz azaltdı 22 , bəzi sahibkarlara borc pul verdi və s. Lakin hökumətin bu köməyi böhranın neft sənayesinin inkişafına göstərdiyi təzyiqi lazımi qədər azalda bilmədi. Neftin qiymətinin qeyri-sabitliyi böhran dövrü çətinliklərindən mövqelərini möhkəmləndirmək üçün istifadə etməyə çalışan iri firmaların təqsiri üzündən baş verirdi. 1901-ci ildə Qafqaz inzibati idarələrinin nümayəndələri qeyd edirdilər ki, neftin bazar qiymətlərinə "neft sənayesində inhisarlar yaradanların təsir payı az deyildi" 23 .
"Mazut" cəmiyyəti kartel müqaviləsi bağlamışdı ("Nobmazut"). Hər iki firma neft məhsulları satışını tam inhisara almaq və yüksək gəlir götürmək üçün daxili bazarlarda bir-biri ilə razılaşdırılmış ticarət siyasəti yürütməyi öz üzərlərinə götürürdülər. 1900-cü ildə neft istehsalının 21 və neft ixracının isə 40 faizi onların payına düşürdü 24 . 1901-ci ildə isə Xəzər dənizi vasitəsilə Rusiyanın daxili quberniyalarına ixrac olunan ağ neftin 57, ağır neft yanacağının 43,5 və sürtkü yağlarının 67,5 faizi də Nobel və Rotşild firmalarına məxsus idi 25 . Nobellə Rotşild rus ağ neftini xarici bazarlara ixrac etmək üçün də öz qüvvələrini birləşdirmişdilər. Onlar 1900-cü ildə ingilis dilində aparılacaq bütün işləri görəcək "Konsolireyted petroliu m ənd K°" kompaniyasını yaratmaq barədə razılığa gəldilər
26 . Tezliklə kompaniya Rokfellerlə ingilis bazarını bölmək barəsində müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə görə, Rokfeller ingilis bazarına ağ neftin 60, rus ixracçıları isə 40 faizini çıxarmalı idilər 27 .
("Tokamp") yaradıldı. Öz tərkibinə "A.İ.Mantaşov və K°" və "Kaspi şirkəti"ni daxil etmiş bu yeni birlik rus müəssisələri kimi yaransa da, əslində ingilis maliyyəsinin nəzarəti altında idi 28 . Birlik öz qarşısına mühüm vəzifə olaraq, ağ neft ixracını ələ keçirməklə yanaşı, daxili ticarətdə iştirak etməyi və neft istehsalı üzərində nəzarəti ələ keçirməyi qoymuşdu. Odur ki, "Tokamp" "Nobmazut" karteli üçün ciddi rəqib idi. Lakin Nobel ingilis sahibkarları ilə Almaniyada ağ neftlə birgə ticarət etmək haqqında saziş bağlamaqla, "Tokamp"ı xey li neytrallaşdırd ı. Böhran illərində ixrac məsələsi iri firmaların rəqabətinə davam gətirə bilməyən orta və kiçik firmalar üçün ölüm-dirim məsələsi idi. Onlar rəqabətə qarşı durmaq üçün ixrac sindikatı yaratmağın layihəsini hazırladılar. Hökumət əvvəlcə bu
22 ideyaya müsbət münasibət göstərdi. "Bakı ağ neft zavodçularının ittifaqı" tipli sindikat yaratmaq məsələsi 1901-ci ilin sonunda Bakı neft sənayeçilərinin XVI qurultayında müzakirə olundu. Qurultay seçilmiş komissiyaya sindikat müqaviləsinin layihəsini hazırlamağı tapşırdı. İri fırmalar sindikat yaradılmasına etiraz etmədilər. 1902-ci ilin iyununda Peterburqda "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti", "A.İ.Mantaşov və K°", "Kaspi şirkəti", "Ağ neft-yağ istehsalı şirkəti" və başqa firmaların iştirakı ilə ko missiyanın iclası keçirildi. Burada ixrac birliyinin yaradılması sahəsində görülmüş işlər barəsində komissiyanın məruzəsi dinlənildi. Lakin mü zakirələr zamanı firmalar arasında üzə çıxan fikir ayrılığı və başqa səbəblər ümumi nəticəyə gəlməyə mane oldu. Hökumət də münasibətini dəyişib ixrac sindikatı yaradılması ideyasını müdafiə etmədi. Rəqiblərini neytrallaşdırmaq məqsədi ilə Nobel Amerikanın "Standart oyl və K°" ko mpaniyası, Rotşild isə ingilis - holland tresti "Şell" ilə möhkəm əlaqə yaratdılar. Nobellə ittifaq Rokfeller üçün daha əhəmiyyətli idi. 1902-ci ildə "Standart oyl və K°"nın Avropada olan bütün filiallarə Nobellə bağlanmış, vaxtı bitən mü- qavilələrinin möhlətinin beş il də uzatdılar. Almaniyada Rokfellerlə Nobel arasında "təsir dairələri"ni bölmək barəsində müqavilə imzalandı. Neft sənayesi birliklərinin yaradılması və uğurlu fəaliyyəti is tehsalın yüksək dərəcədə təmərkü zləşməsi bünövrəsi üzərində mümkün idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesi özünün təmərküzləşmə və kap italın mərkəzləşmə səviyyəsinə görə dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tuturdu. Böhran neft sənayesin - dəki təmərkü zləşmə prosesini daha da gücləndirdi və dərinləşdirdi, eyni zamanda maliyyə və texniki cəhətdən zəif olan müəssisələri iflasa uğratdı. Bir çox orta və kiçik müəssisənin iflasa uğradığı və təmərküzləşmə meyillərin in gücləndiyi şəraitdə istehsalı və texniki təchizatı yaxşı təşkil edilmiş müəssisələr daha davamlı olurdular. Təmərkü zləşmə prosesinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri iri müəssisələrlə orta və kiçik müəssisələr kütləsinin arasındakı qeyri-bərabərlik idisə, digəri də iri müəssisələr içərisində əllərində neft məhsullarının istehsalı və satışını cəmləşdirmiş nəhənglərin ayrılması və seçilməsi idi. Onların sırasına daxil olan "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti" və "A.İ.Mantaşov və K°" firmalarının payına 1901-ci ildə Bakı rayonunda çıxarılmış neftin dörddə bir hissəsindən çoxu düşürdü. 1903-cü ildə - böhranın son ilində isə 153 neft sənayesi firmasından 10 firmanın hər biri 20 mln. puddan çox neft istehsal edirdi. Onların cəmi 2,6 faizini təşkil edən dörd ən irisi - Nobel, Mantaşov firmaları, "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti" və "Kaspi" şirkəti 189,9 mln pud neft çıxarmış dılar ki, bu da həmin il hasil olunmuş neftin 31,8 faizi idi 29 .
azad kapitalı, lazımi texniki təchizatı və neft anbarları olmayan bütün kiçik zavodlar iri sahibkarların mülkiyyətinə keçirdi. Təkcə "Tokamp" firması 1901-1902-ci illərdə "Qafqaz" cəmiyyətinin iki, "Bakı-Rus cəmiyyəti"nin bir, Rus neftini və maye yanacağı çıxaran cəmiyyətin iki zavodunu və bir stansiyasını ələ keçirmiş di 30 . 1900-cü ildə
23 fəaliyyət göstərən 53 zavoddan 6 ən irisi bütün istehsal olunmuş ağ neftin 44 faizini, təkcə "Nobel qardaşları" firması isə 22 faizdən ço xunu vermişdi 31 .
üstünlüklər əldə etmişdilər. Məsələn, 1901-ci ildə Batumi vasitəsilə ixrac olunmuş 74,4 mln pud ağ neftdən 51,9 mln pudu, yaxud 69,7 faizi üç firmanın - "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz şirkəti" və "A.İ.Mantaşov və K°" cəmiyyətinin payına düşürdü 32 . Böhran illərində neft məhsullarının ixracı üçün lazım olan nəqliyyat vasitələrinin sahibləri də birləşməyə çalışırdılar. 1902-ci ildə 7,4 min pud tutumu olan yelkənli gəmi var idi. Tağıyev, Bünyadov, Aşurov, Hüseynov və Tumayev qardaşları kimi iri gəmi sahibləri 1903-cü ildə sindikat müqaviləsi bağladılar və onların bu birliyi sonralar "Maye daşıyan gəmi-raketlərinin ittifaqı" adlandı. İstehsalın təmərküzləşməsi və kapitalın mərkəzləşməsi neft sənayesində bank kapitalının fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Bank kapitalı ilə neft sənaye kapitalının qovuşması neft sənayesində maliyyə kapitalının ağalığına gətirib çıxarırdı. Neft kompaniyalarının əlaqələri Peterburq beynəlxalq kommersiya bankı, Rus xarici ticarət bankı və Volqa-Kama kommersiya bankı ilə daha sıx idi. Neft sənaye müəssisələri ilə əlaqələri genişləndirmiş banklar əslində onların bütün fəaliyyətinə nəzarət ed ird i. Bakı neft sənayesi firmalarının ölkənin iqtisadiyyatında əhəmiyyətli yer tutması maliyyə-sənaye maqnatlarının dövlət aparatı ilə ittifaqına gətirib çıxarır, çar mütləqiyyəti iri kapitalın qüdrətinin artması ilə hesablaşmalı olurdu. Bu isə çar Rusiyasının iqtisadi və siyasi dairələrini maliyyə oliqarxiyasından asılı vəziyyətə salırdı. Bakıya xarici kapital axını böhran illərində xeyli ixtisara düşdü. Lakin onun mövqeyi hələ də çox güclü olaraq qalırdı. Belə ki, 1902-ci ildə Azərbaycan neft sənayesində xarici kapitalın payı ona qoyulmuş bütün kapitalın 30 faizə qədərini təşkil edirdi 33
Azərbaycan neft sənayesinə qoyulmuş aksioner (səhm) kapitalın ümumi məbləğində ingilis kapitalı mühüm yer tuturdu. 1903-cü ildə Rusiyanın 225,3 mln rubl kapitalı olan 73 neft müəssisəsində onun xüsusi çəkisi 85,7 mln rubla 34 bərabər idi. Müvafiq olaraq, Bakı rayonunda 60 mln rubl kapitalı olan 12 ingilis cəmiyyəti fəaliyyət göstərirdi 35 .
atdığı yeni addımlar da bu dövrə aiddir. 1903-cü il oktyabrın 31-də ingilis jurnalı "Petrolium revyu"da "Standart oyl və K°" kompaniyasının Rusiya neft sənayesində iştirakının layihəsi dərc olunmuşdu 36 . Bu layihədə amerikanlar Peterburqda olan iki, yaxud üç rus bank idarəsinin köməyi ilə Rusiyada bütün neft istehsalının üçdə bir hissəsini ələ keçirmək ideyasını irəli sürürdülər. Lakin bu ideya Bakının başqa iri firmalarını öz tərəfinə çəkə bilmiş Rotşild firmasının müqavimətinə rast gəldi. Həmin layihə həyata keçmədi, lakin amerikan kapitalının Bakı neftini ələ keçirmək cəhdləri də dayandırılmad ı. Böhran vəziyyətinə baxmayaraq, neft sənayesi müəssisələri hələ də mənfəətlə işləyirdi. "Nobel qardaşları" firması "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti", "Bakı neft
24 cəmiyyəti", "Neft" rus şirkətləri 20-37 faiz və daha çox gəlir götürürdülər 37 . Neft firmaları belə böyük gəliri təkcə neftverən torpaqlardan istifadəni və istehsalı artırmaqla deyil, mü xtəlif bərpa əməliyyatları hesabına da əldə edirdilər. Onlar texniki təkmilləşdirməyə əlavə xərc qoymaqdan qaçırdılar. Bu isə neft sənayesində əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olurdu. Beləliklə, XX əsrin lap başlanğıcında Azərbaycan neft sənayesi dünya iqtisadi böhranının zərbələrinə məru z qaldı və nəticədə 1901-ci il səviyyəsinə çata bilmədi. Azərbaycanın neft istehsalı getdikcə dərinləşən iflasa uğradı, onu bu vəziyyətdən heç bir qüvvə və vəsait çıxara b ilmədi. XX əsrin əvvəllərində baş vermiş hadisələr - Rusiya-Yaponiya müharibəsi və 1905-1907-ci illərdə xalq kütlələrinin çıxışları neft sənayesinin getdikcə artmaqda olan düşkünləşməsini daha da dərinləşdirdi. Müharibə neft sənayesinin istehsal göstəricilərinin ixtisara düşməsinə səbəb oldu. Ağ neftin Sibir bazarına göndərilməsi dayandırıldı, bu isə bir sıra zavodun bağlanmasına gətirib çıxardı. Müharibə çarizmin siyasi gücsüzlüyünü də nümayiş etdirdi. Mütləqiyyətin maliyyəsi iflas dərəcəsinə çatdı. Xarici banklar hətta qısamüddətli borc verməkdən imtina etdilər. Rusiyada güclənməkdə olan xalq - azadlıq hərəkatı Qərb ölkələrini narahat etməyə başladı. Rusiya sənayesinə kapital qoyuluşu xeyli zəiflədi. 1905-ci ilin erməni-müsəlman qırğ ını da bu işdə mühüm rol oynadı, neft mədənlərinin dağıdılması və yandırılmasına gətirib çıxardı. 1905-ci ildə neft istehsalı 200 mln puda endi 38 . Neft sənayeçiləri mədənləri xəzinə hesabına bərpa etməyə çalışırdılar. Çar hökuməti neft burjuaziyasının tələblərini ödəməyi lazım bildiyi üçün Nazirlər Komitəsi 1905-ci il noyabrın 11-də onlara borc verməyi qərara aldı və xəzinədən 20 mln manat ayırmalı oldu 39 .
iqtisadi tənəzzülə məruz qaldı. 1900-1903-cü illər böhranından sonra neft sənayesində əsas inkişaf istiqaməti buruqların ixtisara düşməsi, neft istehsalı və ixracının getdikcə azalması ilə müəyyənləşdi. Qazma işləri daha çox gerilədi. 1909-cu ildə aparılmış qazma işlərinin həcmi 1904-cü ildəki 62,3 mln sajendən 51,7 mln sajenə endi 40 . Eyni səbəb üzündən yeni quyuların buruq üsulu ilə qazılması da azaldı. Əgər 1901-1905-ci illərdə 1152 yeni quyu qazılmışdısa, sonrakı beş ildə onların sayı 1007-yə düşdü 41 .
ildə 614,7 mln puda çatan neft hasilatı aşağı düşməyə başladı və 1908-ci ildə 467 mln pud oldu. Neft emalı sənayesində də çətin vəziyyət yarandı. 1909-cu ildə fəaliyyətdə olan zavodların sayı 1904-cü ildəki 51-dən 28-ə, ağ neft və ağ neft-yağ istehsal edən zavodların sayı isə 1904-cü ildəki 44-dən 19-a endi. Ağ neftin 1904-cü ildə 145,4 mln puda çatan istehsalı sonrakı illərdə orta hesabla ildə 90 mln pud oldu. Bu vəziyyət istehlak tələbatını yüksək səviyyədə saxlamaqla daxili neft bazarını süni su rətdə daraltmaq siyasəti ilə bağlı idi. Neft sənayesi məhsullarının qiymət və istehsal artımları bir-birinə uyğun
25 gəlmirdi. 1904-1907-ci illərdə də hər il istehsal edilən neftin qiyməti 180 faiz artdı, çıxarılma həcmi isə 26,7 faiz azaldı. İstehsal olunan neft məhsullarının da qiyməti 86 faiz artdısa da, istehsal həcmi 24,3 faiz azaldı 42 . Bu, 1900-1903-cü illərdə qiymətlərin xeyli aşağı düşməsi ilə bağlı idi (xam neftin bir pudunun qiyməti 15,9 qəpikdən 9 qəpiyə enmişdi). Sonrakı illərdə dünya iqtisadiyyatının təsiri altında qiymətlərdə dəyişiklik yarandı. 1904-1909-cu illərdə daxili bazarda neftin qiyməti artdı (bir pudu 14,6 qəpikdən 21 qəpiyə qədər). Bir çox istehlakçılar nisbətən ucuz yanacağa - kömür və oduna keçməyə məcbur oldular. Belə ki, 1904-cü ildə Baltikyanı ölkələrdə 20,7 mln pud neftdən istifadə edilmişdisə, 1907-ci ildə bu, 7,4 mln puda endi. Neftdən istifadə 1907-ci ildə mərkəzi sənaye rayonlarında 1903-cü ilə nisbətən 27,9 mln pud, dəmir yolunda isə 1904-cü ilə nisbətən 35 mln pud azald ı 43 .
ya da bir-birinin ardınca bazarları itirmək. 1908-ci ildə neftin qiyməti müəyyən qədər düşdü və buna görə istehlakçılar neft yanacağına keçməyə başladılar. Qiymətlərin düşməsi uzun çəkmədi və 1910-cu ildə başa çatdı. 1911-ci ildə neft sənayesi kompaniyaları yenidən qiymətləri qaldırmağa nail oldular. Neftin qiymətini planlı şəkildə artırmaq güclü firmalara neft ehtiyatı yığmaq, zəif firmaları onlarla uzunmüddətli müqavilələr bağlayaraq, nefti ucuz qiymətə satmağa vadar etmək imkanı yaratdı. 1909-cu ildə Ümu mrusiya sənaye yüksəlişinin başlandığı vaxtda neft istehsalının azalması nadir hal idi. Neft sənayesinin xüsusiyyəti onda idi ki, geriləmə sənayenin bütün sahələrini əhatə etmirdi. 1903-1904-cü illərdə azalmış qazma işinin həcmi 1913-cü ilə qədər xeyli artdı. 1911-ci ildə dörd mühüm sahədə 44,8 min sajen, 1913-cü ildə isə 65,1 min sajen, 44
602, dərinləşdirilən quyuların sayı isə 414 və 362 olmuşdu 45 . Neft sahibkarları ölkədə neft "aclığı" yarandığı bir şəraitdə daha çox vaxt və xərc tələb edən dərin buruqlar yox, neft layı üzdə olan yerlərdə dayaz quyular qazılmasına üstünlük verir, ancaq mövcud fonddan da lazımi səviyyədə istifadə etmirdilər. 1913-cü ildə hazır quyular fondundan yalnız 48 faizi istis marda idi. Neftin qiyməti yüksək olduğundan müharibəqabağı illərdə quyu üsulu ilə (kustar) neft istehsalı yayılmağa başladı. Bu üsulla çıxarılan 40 mln pud (1910- cu ildə 6 mln pud, 1912-ci ildə 15 mln pud, 1913-cü ildə isə 19 mln pud) 46 neftin xüsusi çəkisi böyük olmasa da, qiymətlərə müəyyən təsir göstərirdi. Buna görə də iri firmalar kustar neft çıxaranlarla amansız mübarizə aparırd ılar. Buruq qazıma işlərinin zəifləməsi neft, istehsalının azalmasına səbəb oldu. Bir də köhnə neft sahələrində istehsalın azalması yeni sahələrdəki artımdan daha sürətlə gedirdi. 1910-cu ildə 499 mln pud, 1913-cü ildə isə 449,9 mln pud 47 neft çıxarılmışdı, yəni hasilat 50 mln pud azalmış və Azərbaycanın xüsusi çəkisi Ümumrusiya miqyasında aşağı düşmüşdü. Bütün Rusiya imperiyasında istehsal olunmuş neftin 1910-cu ildə 87,7, 1913-cü ildə isə 79,6 faizini vermiş Azərbaycanda neft istehsalı 1901-ci ilə nisbətən 1913-cü ildə
26 33,2 faiz, yəni üçdə bir dəfə azalmışdı. Bu azalma dünya neft istehsalında Rusiyanın xüsusi çəkisinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Əgər 1901-ci ildə dünya neft istehsalında Rusiyanın payı 51, ABŞ-ın payı 43 faiz idisə, 1910-cu ildə Rusiyanın payı 22 faizə enmiş, ABŞ-ın payı isə 62 faizə qalxmışdı 48 . Müharibə ərəfəsi illərdə neft məhsullarının istehsalı da aşağı düşməkdə davam edərək, 1910-cu ildə 362 mln pud, 1913-cü ildə isə 326,4 mln pud olmuşdu. İstehsal olunmuş məhsulların nisbəti baxımından neft emalı sənayesində dəyişikliklər baş verirdi. Ağ neftin 1910-cu ildə 22,3 faiz, 1913-cü ildə isə 25,1 faiz (və sürtkü yağları-4,3 faizdən 5 faizə qədər) istehsalının bir qədər artmasına baxmayaraq, zavodların istehsalında əsas yeri neft qalıqları istehsalı (1910-cu ildə 68,5 faiz, 1913-cü ildə 61,7 faiz) 49 tuturdu. Bu, müharibə ərəfəsində "mazut" səciyyəsi daşıyan neft emalı sənayesinin texniki əsas larının geri qald ığını göstərirdi. Zavodlann sayı 1913-cü ildə 1910-cu ildəki 64-dən 54-ə endi 50 , onlardan isə cəmi 30-u fəaliyyətdə idi. Neft emalı zavodlarının istehsal gücü neft istehsalından xeyli geri qalırdı. Buna görə də külli miqdarda neft ya emal olunmadan işlədilir, ya da ehtiyat çənlərində saxlanırdı. 1913-cü ildə istehsal olunmuş neftin yalnız 60 faizi emala göndərilmişdi 51 .
verməmiş, 1910-cu ildə 380 mln pud, 1911-ci ildə 398 mln pud, 1913-cü ildə isə 369 mln pud neft məhsulları ixrac olunmuşdu 52 .
kəsb edirdi. Lakin onun ixracı istehlakçı tələbatı yüksək olan rayonların ehtiyaclarını ödəmirdi. Məsələn, 1910-cu ildə mərkəzi sənaye rayonlarına cəmisi 62,6 mln pud, 1913-cü ildə isə 44,7 mln pud yanacaq nefti göndərilmişdi 53 . Birinci dünya müharibəsi ərəfəsindəki "yanacaq aclığı" həm kömür, həm də neft azlığı ilə bağlı idi və hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olan bu iki yanacaq sahəsindəki sənaye birləşmələrinin qüdrətini nümayiş etdirirdi. Ehtiyac və qiymətlərin artırılmasına baxmayaraq, kömür və neft hasilatının aşağı düşməsi o dövrün mətbuatında iki səbəblə izah olunurdu: "Neft səhmləri ilə oyunbazlıq edənlərin birjada ağalığı və Rusiya neft işbazlarının qiymətləri şişirtmək siyasəti" 54 .
illə müqayisədə, Bakıda yüngül neftin pudu 15 qəpikdən 42,2 qəpiyə, mazutun pudu isə 15,7 qəpikdən 41,4 qəpiyə qalxmış 55 , yəni təxminən üç dəfə, 1902-ci illə müqayisədə isə altı dəfə artmışdı. Qiy mətlərin yüksək olması neft firmalarının güclü gəlir mənbəyi idi. Belə ki, 1910-cu ildə bütün neft sənayesi kompaniyalarının 23,6 mln rubl olan əsas kapitallarının 12,3 faizini təşkil edən gəliri 1911-ci ildə 66,4 mln rubl və 26,3 faizə, 1913-cü ildə isə 96,4 mln rubl və 28,7 faizə qalxdı, yəni bu müddət ərzində 4 dəfə ço- xald ı
56 . Müharibə ərəfəsindəki "yanacaq aclığı" Rusiyanın iqtisadi vəziyyətinə ağır
27 təsir göstərdi. Ticarət və sənaye naziri etirazını bildirmək məcburiyyətində qalarkən qeyd etmişdi ki, yanacaq qıtlığı və bahalığı dövlətin iqtisadi inkişafında çox böyük dəyişikliklərə səbəb oldu 57 . Neft və mazutun olduqca çox bahalaşması 1911-ci ildə dəmir yol nəqliyyatı sistemini daş kömür yanacağına keçməyə vadar etdi. Başqa istehlakçılardan fərqli olaraq, özünün neft mədənləri olan Vladiqafqaz dəmir yolunun da neft yanacağından imtina edib, daş kömürə keçməsin i xüsusi qeyd etmək lazımd ır 58 .
göstərirdi. Çünki o, regiondakı sənaye və nəqliyyat müəssisələri üçün həm yanacaq, həm də yük kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Volqaboyu rayonlardakı sənaye müəssisələrinin təkcə neft tələbatı Rusiyanın Avropa yanacaq balansının 56,6 faizini, kömürlə odun isə, müvafiq olaraq, 10 və 26 faizini təşkil edirdi 59 . Burada istehlakçıların vəziyyəti bir də ona görə mürəkkəbləşdi ki, onların təsərrüfatlarında yalnız neft qalıqları ilə işləyən mühərrik və buxar gəmiləri geniş yayılmışdı. Maraqlıdır ki, qiymətlərin xeyli qalxması ilə bağlı olaraq maye yanacaqdan istifadənin ixtisara düşməsi xeyli ehtiyat yığılması ilə nəticələnmişdi. 1913-cü il aprelin 1-nə olan məlumata görə, daxili bazarlarda satılmayan 57 mln pud neft məhsulları qalmışdı 60 . Halbuki 1914-cü ilin başlanğıcına yaxın neft çatışmazlığı üzündən 49 min fəhləsi olan 108 fabrikin istehsalı ixtisara düşmüş, üç min fəhləsi olan fabrik isə öz işini tamamilə dayandırmışdı 61 .
yanacağı istehlakçılarından külli miqdarda ərizə və teleqram daxil oldu. Onlarda neftin çox bahalaşması sindikat və trestlərin əməlinin nəticəsi kimi göstərilir və tədbir görülməsi təkid edilirdi. Ona görə də hökumət bu məsələni 1913-cü il fevralın 13-də Dövlət Dumasının müzakirəsinə vermək məcburiyyətində qaldı. Müzakirə mülkədar və burjuaziya nümayəndələrinin bir hissəsi ilə inhisar tərəfdarları arasında ciddi toqquşmaya səbəb oldu. Dumada baş verən mübahisə Rusiyanın iki əsas hakim qüvvə -mülkədarlar və sənaye-maliyyə maqnatları tərəfindən idarə olunduğunu üzə çıxa rtdı Təbii ki, neft firmaları ilə sıx bağlı olan çar hökuməti onların fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün heç bir əməli tədbir görmədi. Ticarət və sənaye naziri öz hesabatında neft sənayeçilərinin neft istehsalının aşağı düşməsi və qiymətlərin artması barədə irəli sürdükləri iddiaları (istismar sahələrində neftin azalması, məhsuldarlığın aşağı düşməməsi, tələbatın artması və s.) müdafiə etdi 62 . Əlbəttə, bu iddialarda müəyyən həqiqət var idi, lakin ü mumiyyətlə neft firmalarının "yanacağı"n kəskinləşməsində neqativ rolu danılmaz idi. Beləliklə, böhran illərindən Birinci dünya müharibəsinədək keçən 10 il müddətində Azərbaycan neft sənayesi onun iqtisadiyyatında həlledici rol oynamış, dövrün iqtisadi həyatında baş vermiş bütün çətinliklərlə üzləşsə də, dünyada ən mühüm sənaye sahəsi olaraq qalmış və in kişaf etmişdi.
|