A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaq və çarizmin vergi siyasəti. 1912-1913-cü illər aqrar qanunları.
|
§ 5. KƏND TƏSƏRRÜFATI
XX əsrin əvvəllərində ə kinç ilik A zərbaycan əhalisinin başlıca məşğuliyyəti olub, kənd əhalisin in həyatında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Əkinçiliyin başlıca məhsulları olan buğda, arpa və düyü həm istehsalçı əhalinin öz istehlakı və həm də satış üçün becərilird i. Azərbaycanda ən iri ta xılçılıq rayonları Bakı quberniyasının Lənkə ran qəzası, Yelizavetpol quberniyasınm Yelizavetpol, Ərəş, Nu xa və Şuşa qəzaları idi. 1910-cu ildə Bakı quberniyasında 12,3 mln puda qədər ta xıl istehsal edilmişdi ki, bunun da 2,2 mln puddan çoxu Lənkəran qəzasının, qalanı isə digər qəzaların payına düşürdü. Ye lizavetpol quberniyasına gəldikdə, 1902-ci ildə burada istehsal edilmiş 28,3 mln pud taxıldan 3,7 mln pudu Yelizavetpol qəzasının, 3 mln pudu Ərəş, 6,8 mln pudu Nu xa, 5,9 mln. pudu Şuşa qəzasının, qalanları isə Cəbrayıl, Cavanşir, Zəngəzur və Qazax qəzalarının payına düşürdü. Əvv əlki və sonrakı
37 illərdə də qəzalar ü zrə taxıl istehsalının həcmi qeyd edilmiş n isbətdə olmuşdur. Bütün Azərbaycan üzrə isə ildə 38 mln puddan 50 -52 mln puda qədər taxıl məhsulu götürülürdü. Toplanan taxıl məhsulunun bir hissəsi olan düyü əsasən Lənkəran qəzasında istehsal edilirdi. Quba, Göyçay, Nu xa və Cavad qəzalarında da çəltik əkini ilə məşğul olurdular. Lakin bu qəzalardakı əkin sahələri Lən kərandakına nisbətən xey li az idi. Çəltik əkininə aid 1912-ci ilin hesabatına görə, Cənubi Qafqazda əldə edilmiş düyüdən düşən paylar aşağıdakı kimi idi: Bakı quberniyası 42 faiz, Yelizavetpol quberniyası 33 faiz, İrəvan quberniyası 13 faiz, Zaqatala dairəsi 11 faiz, Tiflis quberniyası 1 faiz. Beləliklə, Cənubi Qafqazda istehsal olunan düyü məhsulunun 99 faizi Azə rbaycanın payına düşürdü. Azərbaycanda taxıl məhsulları içərisində əsas yeri buğda və arpa tuturdu. 1909- cu ildə Bakı quberniyasında 10 mln pud buğda, 5 mln pud arpa əldə edilmişdi. Sonrakı illərdə bəzən daha çox buğda və arpa yığılırdı. Məsələn, 1912-ci ildə Bakı quberniyasında 12,7 mln pud buğda, 7,8 mln pud arpa yığılmışdı. Yelizavetpol quberniyasında isə hər il buğda 10-12 mln pud, arpa 5-9 mln. pud və daha çox olurdu. 1904-cü ildə Yelizavetpol quberniyasında 20 mln pud buğda, 10 mln pud arpa toplanmışdı. Düyüyə gəldikdə isə orta illik məhsul Bakı quberniyasında 0,5-2,5 mln pud, Yelizavetpol quberiyasında isə 0,4-2,1 mln. pud olurdu. Gətirilən rəqəmlərdən göründüyü kimi, torpaq sahələrinin geniş liyini nəzərə alsaq, məhsuldarlıq o qədər də yüksək deyildi. Bu, quraqlıq, havaların qışda soyuq, yayda isti küləkli olması, aran yerlərdə qar yağmaması, habelə çəyirtkə, çöl siçanlarının yayılması və digər təbii amillər üzündən törəyirdi. Məsələn, əgər 1904-cü ildə Yelizavetpol quberniyasında 5,4 mln pud toxum səpilmiş və 38 mln pud taxıl toplanmışdısa, 1905-ci ildə 5,2 mln pud taxıl səpilmiş və cəmi 15 mln pud, yəni 1904- cü ildəkindən 2,5 dəfə az taxıl toplanmışdı. Məhsuldarlığın kəskin fərqlə aşağı düşməsi çəyirtkə basqını və başqa kortəbii hadisələrlə əlaqədar id i. 1901-ci ilə dair məlu matlarda göstərilir ki, Yelizavetpol quberniyasının Cəbrayıl qəzasında 61400 desyatin torpaq sahəsi çəyirtkə sürfəsi ilə örtülmüşdü. 1904- cü ildə Şuşa qəzasında çəyirtkənin məhv etdiyi sahə 75 min desyatinə çatırdı. Şahidlərdən biri yazırdı: "Çəyirtkələr üç gün uçdular. Gündüz axşama çevrilmişdi. Çəyirtkə böyük qara bulud kimi günəş işığının qarşısını kəsmişdi. Çəyirtkə İrandan Mil düzünə keçərkən bir həftə ərzində Xonaşından Hindarxa qədər olan sahədə yerləşmişdi". Ta xıl məhsulu miqdarının tərəddüd etməsi və azalmas ı kəndli kütləsin in pay torpağının azlığ ı, eyni sahədə hər il eyni bitkin in əkilməsi, torpağın dincə qoyulmaması, torpağın köhnə üsulla becərilməsi, aqrotexn ikan ın, demək olar ki, tətbiq olunmaması ilə də əlaqədar idi. Torpağın şumlan ması və əkinlərin becərilməsi əsasən ibtidai üsulla
38 aparılırdı. Ağır kotanla yer şu mlamaq üçün 6-8, dağ rayonlarında 10 cüt ökü z tələb olunurdu. Bu qədər öküzü olmayan kəndlilərin əksər kütləsi bir növ şirkət təşkil edir və sahələrin i növbə ilə becərirdilər. Bununla belə elə təsərrüfatlar var idi ki, onlarda torpaq intensiv surətdə becərilir, yəni müasir texn ika, dəmir kotan, taxıldöyən maşın tətbiq o lunurdu. Belə təsərrüfatlar qolço maqlara, varlı kəndlilərə və öz təsərrüfatı ilə məşğul olan mü lkədarlara məxsus id i. Çünki təkmilləşdirilmiş alət və maşınla r baha idi və onları yalnız varlı adamlar satın ala bilirdi. Bir mənbədə deyilirdi ki, "Şərqi Zaqafqaziyanın dörd quberniyasında son 2-3 ildə neft və ya bu xar mühərriki olan, 6-8 kotanı hərəkətə gətirən b ir neçə tra ktor meydana çıxmışdır". Cənubi Qa fqazda, o cümlədən Azərbaycanda təkmilləşdirilmiş kənd təsərrüfatı maşınları və alətlərinin yayılmasında "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti" müəyyən rol oynamışdı. Cəmiyyət kənd təsərrüfatı alət və maşınlarını nümay iş etdirir, kəndlilərin iştirakı ilə onların sınaqdan keçirilməsin i təşkil edir, h ətta yerlərdə maşın istehsal etmək ideyasının təbliğatını aparır və ideyanın bəzi yerlərdə həyata keçirilməsinə nail o lurdu. Kənd təsərrüfatı maşın və alətlərin i yay maq üçün Azərbaycanda anbarlar açılırdı. 1910-cu ildə Azərbaycanın kənd təsərrüfatında 76.270 xış, kustar üsulla hazırlan mış 24230 kotan, zavodlarda hazırlan mış 30250 kotan, 21230 mala, 840 səpin maşın ı tətbiq olunurdu. Əgər 191 0-cu ildə Azərbaycanda 300 min-dən ço x kəndli təsərrüfatının olduğunu nəzərə alsaq, onda bu təsərrüfatların ço xunun hətta xışa belə malik o lmadığ ı aydın o lar. Xırda kəndli təsərrüfatlarının taxılı yalnız on ların istehlakına gedird i, lakin A zərbaycanda əmtəəlik taxıl da istehsal olunurdu. Azərbaycan kəndlərinə gələn ticarət firmalarının nü mayəndələri, eyni zamanda yerli taxıl möhtəkirləri bazarlarda aldıq ları taxılı mü xtəlif yerlərə aparıb satırdılar. Məsələn, Lən kəran qəzasında 4 taxıl bazarı var id i. Azərbaycandan hər il ixrac olunan 1,5-2 mln. pud ta xıl məhsulları içərisində düyü mühüm yer tuturdu. Azərbaycana başqa yerlərdən də taxıl gətirilirdi. Taxılın ixracında olduğu kimi, idxalında da Bakı mühüm rol oynayırdı. Məsələn, 1901-ci ildə Bakı 5,2 mln pud taxıl idxal, 2 mln ton isə ixrac etmişdi, 1911-ci ildə bu rəqəmlərdə əsaslı dəyişiklik görürük: idxal 12,7 mln pud, ixrac isə 4,9 mln pud təşkil edirdi. İxrac içərisində un və düyü əsas yer tutur, 1912-ci ildə Bakıdan ixrac olunan 5 mln pud taxıl məhsullarından 2,5 mln. puddan çoxunu un, 2,2 mln pudunu isə düyü təşkil edirdi. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndində ticarət əkinçiliyi, yəni əmtəə istehsalı geniş yayılır, ölkədə feodal münasibətləri qalıqlarının olmasına baxmayaraq, əmtəə-kapitalist istehsalı, yəni kapitalist münasibətləri inkişaf edirdi. Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm yerlərdən birini maldarlıq tuturdu. Maldarlığın inkişafı üçün bərəkətli otlaqların, geniş düzənliklərin, yaylaq və qışlaqların, əlverişli iqlim şəraitinin, təmiz dağ bulaqlarının olmasının böyük əhəmiyyəti var idi. Azərbaycanın kənd əhalisini maldarlıqla məşğulluq səviyyəsinə görə üç qrupa bölmək olardı əkinçiliklə məşğul olub, mal-qaranı öz ailə və təsərrüfat ehtiyacını
39 ödəmək üçün saxlayanları birinci qrupa, qismən əkinçiliklə, əsasən maldarlıqla məşğul olan kəndliləri ikinci qrupa, əsasən məşğuliyyəti maldarlıq olanları - yarımköçəri həyat tərzi keçirənləri üçüncü qrupa aid etmək mü mkündür. Mal-qaranın böyük əksəriyyəti ikinci və üçüncü qrupa aid edilən kəndlilərin əlində cəmləşmişdi. Elə mülkədarlar və varlı kəndlilər var idi ki, onların bir neçə min, bəzilərinin isə on minlərlə qoyunu və başqa mal-qarası var idi. Deməli, bu maldarlar əmtəə maldarlığı ilə məşğul olu rdular. Maldarlığın əsas sahələri qoyunçuluq, atçılıq və iribuynuzlu mal-qara saxlanılması idi. Az miqdarda qatır, dəvə, keçi və donuz da saxlanırdı. Qoyunlar qabayunlu idi, ancaq Yelizavetpol qəzasında az miqdarda zərifyunlu qoyunlara da rast gəlinirdi. XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda saxlanan 3-5 mln baş heyvanın çox hissəsini qoyunlar təşkil edirdi. Yelizavetpol quberniyasında qoyunların sayı 1,5-2,5 mln başa çatırdı. Məsələn, 1904-cü ildə bu quberniyada 2,3 mln baş qoyun, 766 min baş qaramal, 100 minə qədər at, Bakı quberniyasında isə 1910-cu ildə 820 min baş qoyun, 400 min başa yaxın qaramal və 87 minə yaxın at var idi. Mal-qara və onun məhsulu geniş ticarətə malik idi - yerli bazarlarda satılır, Cənubi Qafqazın şəhərlərinə və Dağıstana aparılırdı. Azərbaycanın bir çox kənd yerlərində xüsusi mal-qara bazarı var idi. Onlara gətirilən mal-qara alınır, Bakı, Tiflis və başqa şəhərlərdə satışa çıxarılırdı. Təkcə Bakı şəhərinə hər il 250-270 min baş qaramal və qoyun gətirilirdi. 1910-cu ilin mayında Vladiqafqaz dəmir yolunun Xaçmaz stansiyasında xüsusi mal-qara yarmarkaları təşkil olunmuşdu. Heyvan dərisi, süd məhsulları da geniş satış malları idi. Maldarlıq məhsullarının ən vacib əmtəə növü yun idi. Azərbaycan hər il yarım milyon puda qədər yun verirdi. Bunun xeyli hissəsi Rusiya şəhərlərinə, hətta xarici ölkələrə ixrac olunurdu. 1900-cü ildə dəmir yol nəqliyyatı vasitəsilə 110 min, 1902-ci ildə 182 min, 1904-cü ildə 213 min, 1906-cı ildə 337 min pud yun ixrac edilmişdi. Batuma hər il 280 min puda qədər yun gətirilir və buradan dəniz nəqliyyatı ilə İngiltərəyə, Fransaya, hətta Amerikaya göndərilirdi. Amerika müəssisələrində qiymətli xalçalar toxumaq üçün yun əsasən Cənubi Qafqazdan və İrandan gətirilirdi. Qafqazın qoyunçuluqla məşğul olan iri maldarları, əcnəbi firmaları daha uğurlu ticarət etmək üçün xarici ölkələrdə ticarət kontorları da açırdılar. Beləliklə, XX yüzilliyin əvvəllərində maldarlıq təsərrüfatında hələ də yarımfeodal münasibətlərin, yarırnköçəri həyat tərzinin qalmasına baxmayaraq, maldarlıq Azərbaycan iqtisadiyyatında mühüm yer tutur və maldarlıqdan götürülən məhsul əsasən əmtəə xarakteri daşıyırdı. Kapitalist münasibətləri bu təsərrüfat sahəsində zəif də olsa, özünə yer tuta bilmişdi. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı həyatında bağçılıq və üzümçülük xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Təsərrüfatın bu sahələrinin inkişafına səbəb bir tərəfdən, iqlim şəraiti, digər tərəfdən isə Azərbaycanla Rusiyanın daxili quberniyaları arasında dəniz və quru yolları vasitəsilə müntəzəm əlaqənin yaranması və o yerlərdə bağ məhsullarına tələ- batın yüksək olması idi. Bir sıra sənaye sahələri - şərabçılıq, araqçəkmə, ipəkçilik və s.
40 bağçılığın inkişafı ilə bağlı idi. Azərbaycanda Gəncə, Şəki, Şamaxı, Göyçay, Quba qəzaları, Qarabağ, Zaqatala dairəsi və Naxçıvanda bağçılıq və üzümçülük daha geniş inkişaf etmişdi. Bakı quberniyasında təkcə üzümlüklərin sahəsi 10-11 min desyatindən çox olub, ildə orta hesabla 1,5-1,8 mln puda qədər üzüm məhsulu verirdi. Yelizavetpol quberniyasında isə üzümlüklərin sahəsi 11-12 min desyatin olub, illik məhsul 1,7-3,3 mln puda bərabər idi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda, Naxçıvan qəzası və Zaqatala dairəsi daxil olmaqla, ildə orta hesabla 4-6 mln pud üzüm məhsulu yığılırdı. Azərbaycanda bağçılığın, o cümlədən üzümçülüyün inkişafına elmi və təcrübi kömək göstərmək üçün iki bağçılıq məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Bunlardan birini Bakı yaxınlığındakı Mərdəkan kəndində H.Z.Tağıyev açmışdı. Digər məktəb isə 1898-ci ildən Qubada fəaliyyət göstərirdi. Qubadakı məktəbin daha çox tələbəsi var idi. Mək- təbin nəzdində 10 desyatin sahəsi olan nümunəvi bağ meyvə ağacları və üzümlükləri ən yaxşı üsulla becərməyi öyrənməyə imkan verirdi. Bağçılıq və üzümçülüyün inkişafına əməli kömək etmək məqsədilə təşkil olunan sərgilərə gələnlərə və onların iştirakçılarına bağçılığın ayrı-ayrı sahələri haqqında mühazirələr oxuyur, bir çoxlarını medalla təltif edərək həvəsləndirirdilər. Quba şəhərində, Nügədi, Xaçmaz və başqa yerlərdə ağacların müalicə üsullarını öyrətmək üçün də nü- munəvi bağ sahələri salın mışdı. Azərbaycanda böyük əksəriyyətini xırda bağ sahibləri təşkil edən üzümçülərin hər birinin sərəncamında 1/4, 1/2 desyatin bağ sahəsi var idi. Bununla belə öz təsərrüfatlarını kapitalistcəsinə qurmuş Ağayev qardaşları, Forer qardaşları, İretski və b. kimi sahibkarlar təsərrüfat əməliyyatlarının çox hissəsini əllərində cəmləmiş və xırda istehsalçıları özlərindən asılı etmişdilər. Bağçılıqla məşğul olan kəndlilər təkcə üzümü deyil, yetişdirdikləri külli miqdarda müxtəlif meyvələri də Azərbaycan şəhərlərində satırdılar. Meyvə və meyvə qurusu müxtəlif ölkələrə və Rusiya şəhərlərinə aparılırdı. Məsələn, 1913-cü ildə Peterburqa 33,6 min pud, Odessaya 183 min pud, Rostova 78 min pud müxtəlif meyvə göndərilmişdi. Təkcə dəniz yolu ilə hər il 250-350 min pud meyvə qurusu daşınırdı. Bu yüklərin içərisində qoz və fındıq xüsusi yer tuturdu. Kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində üzümçülüklə bilavasitə bağlı olan şərabçılığı da qeyd etmək lazımdır. Azərbaycanda hər il 2-2,5 min vedrə olan şərab istehsalı iri sahibkarların (Forer qardaşları, Hummel qardaşları, Ağayev qardaşları və b.) əllərində cəmlənmişdi. Çaxırın böyük hissəsi Rusiya quberniyalarına göndərilirdi. Azərbaycanın əksər yerində baramaçılıqla da məşğul olurdular. Bu təsərrüfat sahəsinin inkişafı üçün əsas şərtlərdən biri tut ağacı plantasiyalarının genişlənməsi idi. Bu plantasiyalar Azərbaycanda əsas etibarilə Nuxa, Ərəş, Naxçıvan (Ordubad) qəzalarında və Zaqatala dairəsində geniş sahələri əhatə edirdi. XX yüzilliyin əvvəllərinə yaxın Zaqatala dairəsində tut bağlarının sahəsi 1300 desyatin, Yelizavetpol quberniyasında isə 10 min desyatin - dən çox idi. İpəkqurdunun yemlənməsi və barama alınması üçün xüsusi məntəqələr var idi. Rusiya toxuculuq sənayesi üçün mühüm xammal olan barama- çılığı inkişaf etdirmək üçün Tiflisdə "Qafqaz ipəkçiliyi stansiyası" təşkil edilmiş, onun
41 Şuşa və Şəki kimi şəhərlərdə filialları açılmışdı. Stansiya və onun filialları yerlərdə ipək qurdu bəslənməsi qaydalarını nümayiş etdirir, lazımi izahatlar verir və bəzi hallarda kümçülərin müşavirələrini keçirirdi. Hətta 1902-ci ildə kənd sahibkarlarının Tiflisdə qurultayı açılmış və burada baramaçılığın, ümumiyyətlə, ipəkçiliyin inkişafı məsələləri müzakirə edilmişdi. İpəkçilik stansiyası əhalinin kənd təsərrüfatı biliyini artırmaq üçün məktəblər də açmışdı. Məsələn, belə məktəblər Göyçay və Kürdəmirdə fəaliyyət göstərir- di. 1910-cu ildə Yelizavetpol quberniyası kənd məktəbləri müəllimlərini baramaçılığın təkmilləşdirilmiş üsulları ilə tanış etmək və yerlərdə necə kömək göstərmək məsələlərini müzakirə etmək üçün onların qurultayı çağırılmışdı. Bütün bu tədbirlər ipəkçiliyin sonrakı inkişafına, istehsal səviyyəsinin yüksəlişinə kömək göstərsə də, əsasən iri baramaçı və ipəkçi sahibkarları əhatə edirdi. İpəkçilərin böyük əksəriyyəti bu tədbirlərdən kənarda qalır və barama istehsalında bəsit texnika yenə üstünlüyünü saxlayırdı. Azərbaycan baramaçıları başqa ölkələrdən, əsas etibarilə Kiçik Asiyadan (ağ cins), qismən də Fransa və İtaliyadan (sarı cins) gətirilən baramaqurdu toxumu ilə təmin olunurdular. Baramaqurdu toxumunun cüzi hissəsini yerli baramaçılar və Qafqaz ipəkçilik stansiyası yetişdirirdi. Azərbaycan baramaçıları hər il 100 minlərlə qutu baramaqurdu toxumu alırdılar. Məsələn, 1910-cu ildə Yelizavetpol quberniyasına 165 min qutu ipəkqurdu toxumu gətirilmiş, onun 53 min qutusu Ərəş qəzasında, Nu xa, Şuşa, Qaryagin qəzalarının hər birində 30 min qutu, qalanı isə başqa qəzalarda yerləşdirilmişdi. Hər il Yeli- zavetpol quberniyasında 125-150 min pud barama istehsal olunurdu. Barama istehsalı ilə əsasən kənd əhalisi - kişilər, qadınlar və uşaqlar məşğul olurdular. Tut bağları olan iri mülkədarların çoxu öz bağlarını məhsulun 1/2, 2/5 və 1/5 hissəsini almaq şərtilə kəndlilərə icarəyə verirdilər. Bəziləri isə qurdların bəslənməsilə bilavasitə özləri məşğul olur, bu işdə qadın və uşaq əməyindən istifadə edirdilər. Baramaçı fəhlələrə "kümdar" deyirdilər. Deməli, baramaçılıqda kapitalist manufakturası mövcud idi. Azərbaycanda istehsal olunan baramanın bir hissəsi yerli ipəksarıma müəssisələrinə satılır, digər hissəsi isə Rusiyaya və xaricə göndərilirdi. Pambıqçılıq Rusiya toxuculuq sənayesinin xammala tələbatı ilə bilavasitə bağlı olduğu üçün XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycan iqtisadiyyatında mühü m yer tuturdu. Rusiyanın özündə olan pambıqçılıq təsərrüfatı sənayenin tələbatını ödəyə bilmədiyi üçün rus sahibkarları XIX əsrin əvvəllərində pambığın çox hissəsini xarici ölkələrdən gətirməyə məcbur olurdular. Ona görə də çarizm Orta Asiya və Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafı üçün tədbirlər görməyə başladı. Bu tədbirlərdən ən vacibi Azərbaycan və Orta Asiya pambığına ucuz qiymətilə üstün rəqib olan xarici pambığın üzərinə gömrük vergisinin qoyulması oldu. Bu, yerli pambığın qiymətinin artmasına, pambıqçıların həvəslənməsinə səbəb oldu və Azərbaycanda da pambıqçılığın inkişafına təkan verdi. Mətbuatda qeyd olunurdu ki, "Rusiya və xüsusən Cənubi Qafqazda pambığın qiymətinin artması birdən-birə pambıq əkini sahələrinin xeyli genişlənməsinə
42 və beləliklə, ölkədə pambıq məhsulunun çoxalmasına təsir etmişdi". XX əsrin əvvəllərində rus firma nümayəndələrinin Azərbaycana axını başlandı. Çünki Azərbaycan pambıqçılığın digər mərkəzi olan Orta Asiyaya nisbətən daha yaxın, burada alınan pambıq daha ucuz idi. Azərbaycanın ənənəvi pambıqçılıq bölgələri Göyçay, Ərəş, İrəvan, Cavanşir və Naxçıvan qəzaları idi. Sonralar təsərrüfatın bu sahəsinin əsas bazasına çevrilmiş Cavad qəzasında artıq XX əsrin başlanğıcında pambıqçılıq genişlənməyə başlamışdı. Doğrudur, Şamaxı, Lənkəran və Quba qəzalarında da pambıq əkilirdi, lakin 1907-ci ildə bu üç qəzada pambıq sahəsi cəmisi 300 desyatin idi. Pambıq əkini sahələri böyük sürətlə artırdı. Məsələn, XX əsrin başlanğıc illərində ilk dəfə pambıq əkilən Dəllərdə əkin sahəsi cəmisi 53 desyatin. idi. 1906-cı ildə bu rəqəm 500 desyatinə, 1911-ci ildə isə 2000 desyatinə çatıb 40 dəfə artdı. Bu dövr ərzində Şəmkirdə pambıq əkini sahəsi 50 desyatindən 6-7 min desyatin-nə qədər- 120- 140 dəfə artdı. X.B.Hacınski 1915-ci ildə yazırdı ki, "pambıq məmurun, bəyin, fəhlənin, adi kəndlinin, kapitalist icarədarların, ticarət kapitalı sahibinin, sadə adamın şüurunda sehrli bir iz buraxmışdı". Pambıq əkini ilə neft sənayeçiləri də məşğul olurdular. Bakı neft sənayeçisi Tağıyev məşhur 26 min desyatinlik "Yevlax mü lkünü" satın almışdı. 1909-cu ilin əvvəllərində H.Z.Tağıyev "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti"ndən pambıq əkini sahəsini genişləndirmək məqsədilə onun mülkünün təsərrüfat planını tərtib etməyi xahiş etmişdi. Cəmiyyətin gördüyü iş əsasında Tağıyevin mülkündə pambıq əkini sahəsi xeyli genişlənmişdi. Azərbaycanda pambıq əkini sahələrinin genişləndirilməsinə buraya köçürülmüş rus kəndliləri də maraq göstərirdilər. Onların pambıq əkini sahələri qısa müd- dətdə (1904-1911) 8 desyatindən 6752 desyatinədək artırılmışdı. 1911-ci ildə Göyçay qəzasında 5 min desyatin örüş pambıq əkini sahəsi edildi. Yelizavetpol quberniyasında, xüsusilə onun Yelizavetpol qəzasında pambıqçılıq təsərrüfatın bütün başqa sahələrini sıxışdırır və əhali nəinki əkin yerlərini, hətta bostanlarını belə pambıq əkini edirdilər. Pambıq əkini sahəsinə və yığılan pambığın miqdarına görə, 1911-ci ildə Yelizavetpol quberniyası İrəvan quberniyasını (bu quberniyanın isə əsas pambıqçılıq mərkəzi Naxçıvan qəzası idi) ötüb keçmişdi. Əgər 1897-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında pambıq əkini sahəsi 6944 desyatin idisə, 1913-cü ildə 61700 desyatin olmuşdu. Bakı quberniyasında isə həmin illər ərzində pambıq əkini sahələri 4395 desyatindən 35300 desyatinə çatmışdı. Demək, Azərbaycanda pambıq əkini sahəsi, Naxçıvan qəzası nəzərə alınmadan, 1913-cü ildə 100000 des.-nə bərabər idi. Pambıq əkini sahələri genişləndikcə yığılan məhsul da ildən-ilə artırdı. Əgər 1900-cü ildə Azərbaycanda 148 min puddan bir qədər artıq pambıq toplanmışdısa, 1913-cü ildə bu rəqəm 1150370 puda çatmışdı. Pambıqçılığın rastlaşdığı çətinliklərdən ən böyüyü hər il xeyli pambıq əkini sahəsini məhv edən çəyirtkə idi. 1902-ci ildən 1912-ci ilədək olan müddətdə təkcə 1910- cu ildə Şuşa qəzasında pambıq əkini sahəsinə ziyan vurulmamışdı. 1910-cu ildə çəyirtkə Lənkəran, Cavad, Qaryagin və Naxçıvan qəzalarında pambıq əkinlərini məhv etmişdi. Pambıqçılığa əngəl törədən amillərdən biri də Azərbaycanda geniş yayılmış
43 möhtəkirlik idi. Pambıqçı kəndlilər hələ məhsul yığılma mışdan qabaq aldıqları behin müqabilində öz pambıqlarını möhtəkirlərə bazar qiymətindən xeyli ucuz satmalı olurdu, bu da onları iflasa gətirib çıxarırd ı. Çaylar quruyarkən yaranan su çatışmazlığı da pambıqçılığın inkişafına böyük əngəl törədirdi. Azərbaycanın ən iri pambıqçılıq zonalarında, xüsusən Mil və Muğan düzlərində ancaq geniş suvarma şəbəkəsi sayəsində lazımi qədər pambıq məhsulu əldə etmək mümkün idi. Hələ XIX əsrin 90-cı illərində Qafqazda təşkil edilmiş su müfəttişliyi maliyyə çətinlikləri üzündən yalnız XX əsrin əvvəllərindən etibarən fəaliyyətə başlaya bilmişdi. Bu idarənin Mil, Muğan düzlərində arxlar çəkmək, suvuran nasoslar qoymaq və s. üçün göstərdiyi səylər nəticəsində əkin sahələrinin müəyyən hissəsini suvarmaq mümkün olurdu. Su qurğularının çox hissəsi rus köçkünlərinin yaşadığı kəndlərin əkin sahələrini suvarmağa xidmət edirdi. Bu tədbirlər sayəsində Muğanda suvarılan torpaqların sahəsi ilbəil artırdı. Belə ki, əgər 1902-1908-ci illərdə belə torpaqların sahəsi 6 min desyatin idisə, 1913-cü ildə 70 min desyatinə çatmışdı. Mil düzündə də bir neçə arx çəkilmişdi. Bu işlərin həyata keçirilməsində "Qafqaz kənd təsərrüfatı cəmiyyəti" müəyyən rol oynayır, təkmil üsulla pambıq yetişdirən təcrübə stansiyaları, nümunəvi təsərrüfat sahələri yaradır, burada kənd təsərrüfatı alətləri, onlardan istifadə qaydalarını nümayiş etdirmək, kənd təsərrüfatı alətləri almağa kömək etmək kimi tədbirlər həyata keçirilirdi. Cəmiyyət təcrübə mübadiləsi aparmaq üçün 1904-cü ildə Ağdaş və İrəvanda pambıqçılıq qurultayını keçirmişdi. Pambıqçılığın inkişafı mülkədarların patriarxal məişətini dağıdır, onların bir qismini muzdlu əmək tətbiq etməklə pambıqçılıqla məşğul olmağa sövq edirdi. Pambıqçılığın inkişafı Azərbaycanda kredit-bank sisteminin genişlənməsinə də təkan vermişdi. Bakı quberniyasının Bakı, Cavad, Lənkəran, Göyçay, Şamaxı, Quba qəzalarının bəzisində bir, digərində bir neçə, Yelizavetpol quberniyasının altı qəzasında 24 borc-kredit müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Toplanmış pambıq bu dövrdə Azərbaycanda çoxalmış və geniş lənmiş pambıqtəmizləmə zavodlarında emal olunaraq Rusiyaya göndərilirdi. 1911-ci ildə Azərbaycandan Rusiyaya 1490 min, 1912-ci ildə 1992 min, 1913-cü ildə isə 1420 min pud pambıq aparılmışdı. Pamb ıqtəmizləmə zamanı əldə ed ilmiş çiyid də ixrac olunurdu. Bakı quberniyasından 1910-1912-ci illərdə Rusiyaya və Batum vasitəsilə xaricə 413 min pud çiy id ixrac edilmişdi. Beləliklə, əmtəə əkinçiliyi olub, əmtəə və əmtəə-kapitalist xarakteri daşıyan pambıqçılıq XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın xalq təsərrüfatında görkəmli yer tutmuş və yüksək sürətlə inkişaf etmişdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda tütünçülük də ölkənin kənd təsərrüfatı istehsalında müəyyən yer tuturdu. XIX əsrin sonunda xaricdən gətirilən tütünə qoyulan gömrük rüsumu xaricdən tütün gətirilməsinin qarşısını xeyli aldı və Azərbaycanda da tütünçülüyün inkişafına təkan verdi. Azərbaycanm çox yerlərində tütün becərilirdi, lakin o, Yelizavetpol
44 quberniyasının Nuxa qəzası və Zaqatala dairəsindən başqa, hər yerdə istehsalçıların öz istehlakı üçün idi. Nuxa qəzası və Zaqatala dairəsi isə sənaye tütünçülüyü, ticarət əkinçiliyinin bu sahəsi ilə məşğul olan rayonlar idi. Nuxa, həmçinin Göyçay qəzasında əsasən sadə tütün - tənbəki, Zaqatala dairəsində isə yüksəknövlü tütün məhsulu yetişdirilirdi. Azərbaycanda iri kapitalist tütünçülük plantasiyaları mövcud olduğu və onlarda bütün işlər muzdlu əməklə aparıldığı üçün əsasən kapitalist istehsalı xarakteri daşıyırdı. Amma çoxlu xırda kəndli təsərrüfatları da var idi və onlarda bütün işləri sahibkarların özləri görürdü. Bakı quberniyasında ildə orta hesabla 3-4 min, Yelizavetpol quberniyasında 15-30 min, Zaqatala dairəsində isə 5-15 (bəzi illər-də 21,2) min pud tütün istehsal edilmişdi. Tütün məhsulu əsasən Bakı, Şəki və Şamaxı fabriklərinə, Rusiya quberniyalarına göndərilir, bir hissəsi isə xaricə, xüsusən İrana ixrac o lunurdu. Azərbaycanda xırda tütün təsərrüfatlarının sayca çoxluğuna baxmayaraq, əsas təsərrüfat əməliyyatları iri tütün plantasiyası sahiblərinin əllərində cəmləşmişdi. Bu plantasiyalarda isə əmtəə istehsalı özünün yüksək pilləsində, əmtəə-kapitalist inkişafı yolunda idi. Rusiyada kəndli islahatı keçirildikdən sonra, çar hökuməti, nəhayət, Cənubi Qafqaz dövlət kəndliləri barəsində islahat keçirmək hazırlığ ına başladı. Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra, dövlət kəndlilərinin icmalıqla istifadəsində olan torpaqlar kənd yığıncağında ayrı-ayrı ailələr arasında vaxtaşırı bölünməyə başladı. Bu bölgüdə ailə üzvlərinin sayı nəzərə alınırdı. Lakin bir qədər sonra, xüsusən XIX yüzilliyin son rübündə, ölkədə sosial-iqtisadi inkişaf ilə əlaqədar torpaqların ayrı-ayrı ailələr arasında bölüşdürülməsi qaydası dəyişdi. Dövlət kəndində baş verən təbəqələşmənin getdikcə sürətlənməsi nəticəsində yoxsullaşmış kəndlilərin torpaqları varlı kəndlilərin əllərində cəmləşməyə başladı. XIX əsrin sonlarında isə bölünməyə əsaslanan kənd icması artıq tam iflas qarşısında idi. Təkcə bütün icmanın deyil, kənddə hakimiyyəti də ələ keçirmiş kənd varlılarının təsiri nəticəsində icma qaydalarına əhəmiyyət verilməyə başladı. Torpaqlar ya çox gec-gec bolüşdürülür, yaxud da heç bölüşdürülmürdü. Bu, onsuz da ağır vəziyyətdə olan kəndli istehsalçıların böyük kütləsinin torpaqdan istifadəsi məsələsini daha da ağırlaşdırdı. Belə vəziyyətə dözməyən dövlət kəndliləri çar idarələrinə torpaq çatışmazlığı, torpağın qeyri-bərabər bölüşdürülməsi, yaxud da heç bölüşdürülməməsi barədə ərizələr yağdırırdılar. Kənddə sosial münasibətlərin kəskinləşməsi çar hökumətini dövlət kəndlilərinin torpaqdan istifadəsi məsələsi ilə məşğul olmağa məcbur etdi. Çar hakimiyyət orqanları dövlət kəndində aqrar is lahatın layihəsini hazırlamamışdan qabaq dövlət kəndlilərinin iqtisadi məişətini öyrənmək məqsədilə 1884-cü ilin əvvəllərində bir qrup mütəxəssisi səfərbər edib ayrı-ayrı qəzalar üzrə bölüşdürdü və onlara tapşırdı ki, dövlət kəndlilərinin torpaqla necə təmin olunması, on- ların meşələrə və otlaqlara münasibəti, torpağın ayrı-ayrı şəxslərə mənsub olub- olmaması, dövlət kəndlilərinin əkinçilikdən və heyvandarlıqdan başqa gəlir mənbələri,
45 azad xəzinə torpaqlarının olub-olmaması və s. barəsində məlumat toplasınlar. Toplanan məlumatlar 1885-1887-ci illərdə Tiflisdə yeddi cilddən ibarət "Zaqafqaziya ölkəsi dövlət kəndlilərinin iqtisadi məişətini öyrənmək üçün materiallar" adı ilə nəşr olundu. Müvafiq materiallar toplandıqdan, hətta onların nəşr olunmasından sonra da çar hökumət dairələri islahatın layihəsini hazırlamağa tələsmirdi. Yalnız 1892-ci ildə Tiflisdə xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiya "Zaqafqaziya ölkəsinin xəzinə torpaqlarında yaşayan dövlət kəndlilərinin torpaq məsələsi barədə" Qanunun layihəsini tərtib etməli, həmçinin sahibkar torpaqlarından çıxarılmış kəndlilərin torpaq məsələsini qaydaya salmaq problemini müzakirə etməli idi. Lakin komissiya islahat layihəsinin hazırlanmasından qabaq Zaqafqaziyanın bütün beş quberniyası üzrə dövlət kəndlilərinin torpaqla təmin olunması məsələsinin qaydaya salınmasının əsasları barədə geniş qeydlər hazırlamağı lazım bildi və onun tərtibini komissiyanın sədri, müşavir Y.S.Medvedyevə həvalə etdi. Həmin sənəddə qeyd olunurdu ki, bütün qəzalarda tamamilə torpaqla təmin olunmamış kəndli icmaları ilə yanaşı, torpaq çatış mazlığından korluq çəkənlər, hətta artıqlaması ilə torpaqları olanlar da var 116 . Medvedyev torpaqsız və aztorpaqlı kəndliləri boş olan xəzinə torpaqları hesabına təmin etmək təklifıni irəli sürür, eyni zamanda hesab edirdi ki, bu torpaqlar azdır və pay torpaqlarını nizama salmaq üçün onun artığı kənddə birindən alınıb onun həmkəndlisinə verilməlidir. Lakin kəndin sosial-iqtisadi vəziyyəti elə idi ki, nəinki bu təklifı həyata keçirmək mümkün deyildi, artıq pay torpaqlarının bərabər surətdə bölünməsi barədə heç söhbət də gedə bilməzdi. "Qeydlər"də torpaqların hansı əsaslarla - istifadəyəmi, yoxsa xüsusi mülkiyyət kimi kəndlilərə verilməsi məsələləri geniş yer tuturdu. Medvedyev belə hesab edirdi ki, kəndli təsərrüfatı "olduqca aşağı mədəni səviyyədə" olduğuna və kəndlilər hökumətin qayğısına ehtiyac duyduqlarına görə torpaq onlara xüsusi mülkiyyət hüququnda deyil, daimi istifadə hüququnda verilməlidir 117 .
məsələsinə də toxunulurdu, digər məsələlərlə yanaşı, bu və ya digər səbəb üzündən sahibkar torpaqlarında olan dövlət kəndlilərinə də müəyyən yer ayrılır və bildirilmirdi ki, "azad torpaq sahələri çatışmadığı üçün onları xəzinə torpaqları ilə təmin etməy in mü mkünlüyü olduqca şübhəlidir" 118 .
"Pay torpaqlarının qaydaya salınması" məsələsinin müzakirəsi zamanı kəndlilərin vəziyyəti ilə daha yaxından tanış olan komissiyanın bəzi üzvləri qeyd etdilər ki, çoxtorpaqlı kəndlilərin torpaqlarının bir qismini onların əllərindən almaq yolu ilə pay torpaq sahələrini qaydaya salmaq mü mkün deyil. Komissiya Medvedyevin "Qeydləri" əsasında qanun layihəsini hazırladı. Bütün materiallar Peterburq Əkinçilik və Dövlət Əmlakı Nazirliyinə təqdim olundu. Nazirlik isə, öz növbəsində, bu materiallan Tiflisə, Qafqazın baş rəisinə, o isə layihəni mü zakirə etmək üçün 1896-cı ilin sonunda idarəsinin nəzdindəki Şuraya göndərdi. 1897-ci ilin may ında qanun layihəsini müzakirə edən Şura ü zvlərindən çoxu pay
46 torpaqlarının bərabər surətdə bölünməsinin və aztorpaqlı kəndlilərə boş xəzinə torpaqları hesabına pay torpağı verilməsinin əleyhinə çıxd ı. On lar belə hesab edirdilər ki, azad xəzinə torpaqları höku mət orqanlrın tərəfindən yalnız bu yerlərə köçürülən rus kəndlilərinə verilməlidir. Bununla onlar çarizmin böyük dövlətçilik, millətçilik siyasətinin müstəmləkəçi mahiyyətini b ir daha nümayiş etdird ilər. Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri Qafqazın baş rəisinin rəyin i aldıqdan sonra, onu öz sədarəti altında yaratdığı mərkəzi ko missiyanın 1898-ci ilin əvvəlində keçirilmiş yığıncağında mü zakirə etdi. Bu ko missiya da pay torpaqlarını normaya salmaq təklifini rədd etdi. Aztorpaqlı kəndlilərin torpaqla t əmin olunması məsələsində də çarizmin müstəmləkə siyasətinə üstünlük verildi. Əkinçilik və dövlət əmlakı naziri Yermolov qeyd etdi ki, Qafqazda rusların yerləşdirilməsi mühü m dövlət əhəmiyyətli məsələdir və "bu vəzifə yerli əhalinin torpaqla təmin olunması məsələsindən irəlidə olmalıdır" 120 .
dəyişikliklər etdikdən sonra təsdiqə verdi. 1900-cü il mayın 1-də imperator II Nikolay "Tiflis, Yelizavetpol, Bakı və İrəvan quberniyaları dövlət kəndlilərin in torpaq təminatın ın mühüm əsasları"nı təsdiq etdi 121
. Bu qanuna görə, torpaq payları onlardan əvvəlki qaydada istifadə edilməklə kənd icmalarına, kəndlərə və yaşayış məntəqələrinə ayrılırdı. Beləliklə, dövlət torpaq mü lkiyyətçisi kimi qalırdı, dövlət kəndliləri bu torpaqlardan icmalıqla istifadə etməli, bunun müqabilində dövlətə töycü ödəməli, mü kəlləfiyyət daşımalı id ilər. Bu töycü 1900-cü il iyunun 12-də müəyyənləşdirildi və "Qafqazda xəzinənin xey rinə toplanan evbaş ı
mü kəlləfıyyətlərin ləğvi və bunun əvəzinə dövlət töycü mükəlləfiyyəti və torpaq vergisi haqqında" qanun verildi. Bu qanun 1901-c i il yanvarın 1-dən qüvvəyə mindi. Bu qanuna əsasən aşağıdakılar müəyyən edildi: 1) dövlət kəndlilərin in daimi istifadəsində olan xəzinə torpaqları üçün töycü mü kəlləfiyyəti; 2) bütün başqa torpaqlar üçün torpaq vergisi; 3) həmişəlik zemski vergisi. Töycü vergisinə, torpaq vergisindən başqa, dövlət kəndlilərinin xalis gəlirlərinin 10-12 faizi də daxil idi 122
. Bu qanun verildikdən sonra dövlət kəndlilərinin daşıdıqları mükəlləfiyyətlər daha da ağırlaşdı. Əgər hər ailədən yığılan və hər ev üzrə toplanan vergi 1900-cü ilə qədər bütün Qafqaz üzrə 1,5 mln manat təşkil edirdisə, 1900-cü il qanunu ilə bu vergi iki dəfədən çox artdı. Sonrakı üç ildə pay torpaqları olan bütün Qafqazın dövlət kəndlilərindən onların xalis gəlirlərindən toplanmış töycü mü kəlləfiyyətinin illik məbləği 3426 min manata çatdı. Beləliklə, dövlətlə onun torpaqlarını becərən dövlət kəndliləri arasındakı münasibət feodal asılılığı olaraq qalırdı 123 .
tapmışdı. Bu maddəyə görə, dövlət kəndlilərinin yalnız pay torpaqlarının istifadəçisi olması nəzərdə tutulurdu 124 , deməli, feodalasılı münasibətlər qalırdı. Qanun dövlət kəndlilərinin yığıncaqda iştirak edən və səs hüququna malik olanların üçdə ikisinin
47 razılığı ilə torpaqdan həyətyanı sahə kimi istifadə hüququna və bunun nəsildən-nəslə keçməsinə icazə verirdi 125 . Qanunun bu maddəsi kənddə ictimai münasibətlərin inkişafının gedişi, təbəqələşməsinin güclənməsi, kənddə kapitalist istehsal münasibətlər milli inkişafı, torpaq sahələrinin bir qisminim varlı kəndlilərin və qolçomaqların əllərində cəmləşməsi, yoxsul kəndlilərin bir qisminin torpaqsızlaşması, onların muzdura çevrilməsi ilə bağlı idi. Qanun bu prosesi daha da sürətləndirdi və dövlət kəndlilərinin torpaqdan istifadəsinin qaydaya salına biləcəyi barədə xülyasına son qoydu, torpaqların varlı kəndlilərin əllərində cəmləşməsi üçün hüquqi şərait yaratdı. 1900-cü il qanununun qarşıya qoyduğu vəzifələri həyata keçirmək üçün, onun özündə qeyd edildiyi kimi, Zaqafqaziyanın beş quberniyasında dövlət torpaqlarında məskunlaşmış köçkünlərin torpaq məsələsini qaydaya salmaq barədə əsasnamə verildi. Bu əsasnamə qanunun mahiyyətinə heç cür uyğun gəlmirdi. Çünki qanun kənd icmalarının faktik istifadəsində olan torpaqları, onların planını və başqa aktları tərtib edərək, icmaların istifadəsində saxlamağı tələb edirdi, əsasnamədə isə torpaq paylarının verilməsi məsələsi mürəkkəbləşdirilmişdi. Belə ki, əsasnaməyə görə, pay torpaqları- nın planları tərtib edilməli, bu planlar torpaq məsələsini qayday a salan komissiyalarda təsdiq edilməli, bundan sonra kənd icmalarının pay torpaqlarının sərhədləri dəqiq müəyyənləşdirilməli, torpaq ayrılması barəsində mətn hazırlanıb kəndlərə təqdim edilməli id i. Belə mürəkkəb üsul kənd icmalarına torpaq ayırmaq işinin xeyli ləngidirdi. Əsasnamənin nəşrindən keçən 5 il müddətində - 1903-cü ildən 1908-ci ilə kimi, torpaq quruluşu işi Qafqazın cəmi 361 kəndinə toxunmuş, həm də yalnız 135 kənddə başa çatdırılmışdı. 1914-cü ilə qədər istifadələrində 1,3 mln desyatin torpaq olan Yelizavetpol quberniyasının 1083 dövlət kəndindən yalnız istifadələrində 160 min desyatinə qədər torpaq olan 103 kəndində, Bakı quberniyasında isə 2530 min desyatin dövlət torpağından cəmisi 6537 desyatin torpaq mərzlən mişdi 126
. Gətirilən rəqəmlər torpaq quruluşu işlərinin nə qədər ləng getdiyini göstərir. Bu, çarizmin müstəmləkə siyasəti, artıq ömrünü başa vurmaqda olan feodal istehsal münasibətləri qalıqlarını qoruyub saxlamaq cəhdi ilə izah olun malıdır. Torpaq və çarizmin vergi siyasəti. 1912-1913-cü illər aqrar qanunları. XX əsrin əvvəllərində çarizm vergi siyasətində ancaq dövlət kəndinə aid edilmiş 1900-cü ilin 1 may və 1903-cü ilin 21 aprel əsasnamələrindən sonra heç bir dəyişiklik və tədbir nəzərə çarpmır; verilən qanun və qaydalar isə vergi və mükəlləfiyyət sis temini xəzinə kəndində ağırlaşdıraraq mürəkkəbləşdirdi və əsarəti daha da qüvvətləndirdi. Sahibkar kəndində isə çarizmin vergi siyasəti, kəndlilərlə mülkədarlar arasında mükəlləfiyyətli münasibətlərin ləğv edilməsi məsələsinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq, torpaq siyasəti elə qarışmışdı ki, onları bir-birindən ayırmaq mümkün deyildi. Bu dövrdə bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən Quzey Azərbaycanda da çarizmin aqrar siyasətinin əsas məqsədi kənddə icmaları dağıtmaq, kənd burjuaziyasının - qolçomaqların şəxsində özünə dayaq yaratmaq idi. Qafqaz ali hakimiyyət orqanları və yerli burjuaziya torpaq
48 məsələsində yeganə çıxış yolunu Stolıpin aqrar siyasətinin tətbiqində görürdülər. Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkov və digər çar məmurları hesab edirdilər ki, Stolıpinin aqrar siyasəti kəndlilərin xüsusi torpaq mülkiyyətçilərinə çevrilməsi üçün zəmin yaradır və buna görə də o, təkcə Rusiya üçün deyil, Cənubi Qafqaz üçün də məqsədəuyğun və xeyirxah aktdır. 1907-ci il mayın 10-da Dövlət Dumasında Stolıpinin torpaq məsələsi haqqındakı bəyanatı Cənubi Qafqazda Stolıpin aqrar siyasətinin tərəfdarlarını bir daha ruhlandırdı, çünki bu bəyanat çar hökumətinin təkcə Rusiyanın daxili quberniyaları yox, milli ucqarları üçün də aqrar məsələ məramnaməsi idi. Stolıpin aqrar siyasətinin Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda tətbiq edilməsinin tərəfdarlarının səylərinə baxmayaraq, onların arzusu həyata keçmədi. Çünki çar hökuməti bu siyasətin ancaq bütün kəndlilərin 20 faizini təşkil edən sahibkar kəndinə tətbiq olunmasına razılıq vermişdi. Buna görə də 1908-1909-cu illərdə xəzinə kəndlilərini xüsusi mülkiyyətçilər qrupuna daxil etmək haqqında III Dövlət Dumasının müzakirəsinə çıxarılan layihələr təsdiq edilməmiş, kağız ü zərində qalmışdı. 1909-cu ilin əvvəlində - Stolıpin aqrar siyasətinin həyata keçirilməsinin qızğın dövründə Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkov tərəfindən Cənubi Qafqaz quberniyaları, o cü mlədən Azərbaycan üçün tərtib edilmiş qanun layihəsi yalnız sahibkar torpaqlarda yaşayan kəndlilərə torpaqlarını ödənclə almaq və xüsusi mülkiyyətçilər qrupuna daxil olmaq hüququ verilməsini, kəndlilərin xüsusi mülkiyyətinə keçmiş pay torpağı üçün mülk sahiblərinə dövlət xəzinəsi tərəfindən ildə ümumi ödənc pulundan 5 faiz ödənməsi nəzərdə tutulurdu. Rusiyada olduğu kimi, bu, nəğd pulla deyil, beşfaizli pul təəhhüdü ilə verilməli idi. Kəndlilər isə dövlət tərəfindən torpaq sahiblərinə verilən pulu faizlə birlikdə 28, 41 və 56 il müddətində xəzinəyə qaytarmalı idilər. Qanun layihəsinə görə, kəndlilər çəmən, otlaq, meşə yerlərindən və su arxlarından ancaq torpaq sahibinin razılığı ilə istifadə edə bilərdilər. Vorontsov-Daşkov tərəfindən tərtib olunan qanun layihəsi 1909-cu il aprelin 2-də canişin şurasının müzakirəsinə verildi. Müzakirələr 1910-cu il mayın 22-nə qədər davam etdi. Qanun layihəsinin məzmunu ilə tanış olan Azərbaycan torpaq sahiblərinin nümayəndələri canişin idarəsinə öz tənqidi mülahizələrindən ibarət məktublarını göndərmişdilər. Onlar həmin məktublarda kəndlilər tərəfindən torpaqların ödənclə alınması ilə əlaqədar bir çox məsələlərə qarşı çıxırdılar. Yelizavetpol quberniyası torpaq sahiblərinin nümayəndəsi Fərru x bəy Vəzirov məktubunda ödənc pulunun kənd təsərrüfatı məhsulunun keçən əsrin 60-70-ci illərindəki q iy mətilə müəyyənləşdirilməsinə etiraz edird i. Bu, yalnız Fərru x bəy Vəzirovun deyil, bütün Azərbaycan torpaq sahiblərin in tələbi idi. Gündən-günə genişlənən kəndli hərəkatı və kəndlilərin narazılığ ından ehtiyat edən hökumət bu tələblə razılaş maqdan çəkin məyə məcbur o ldu. 1910-cu il may ayının 22-də qanun layihəsi canişin idarəsi tərə findən qəbul olunub, yenidən baxılmaq üçün Daxili İşlər Nazirliyi yanında idarələrarası müşavirəyə təqdim ed ild i. Burada qanun layihəsinin mü zakirəsi ilə əlaqədar
49 təkliflərini vermək üçün Azərbaycan torpaq sahibləri ö zlərinin iki nü mayəndəsini - Abbasqulu xanı və Cəfərqulu xanı 1910-cu il dekabrın 1-də Peterburqa göndərdi. Müşavirə torpaq sahiblərinin ehtirasla dolu tələblərindən ancaq l birini nəzərə aldı, yəni kəndlilərin mülkiyyətinə veriləcək pay torpağının əvəzinə onlar sahibkarlara, Rusiyada olduğu kimi, pul verməli idilər. Müşavirə 1910-cu il dekabrın 20-da qanun layihəsinə əhəmiyyətsiz dü zəlişlər edib, onu Nazirlər Şurasının sərəncamına verdi. 1911-c i il mart ın 17-də Na zirlər Şu rası layihəni III Dövlət Du masına təqdim etdi. Du mada Bakı və Yelizavetpol qu berniyaları torpaq sahiblərin in nümayəndəsi Xəlil bəy Xas məmmədov iştirak edirdi. Bütün Zaqafqaziya torpaq sahiblərinin nümayəndələri və millətçi-burjua deputatlar ödəncin xüsus i sahibkarların xeyrinə aparılmasını tələb edir, hətta əkin üçün yararsız y erlərin kəndlilərə pulsuz verilməsinə qarşı çıxırdılar. III Du mada qanun layihəsinin əleyhinə ancaq sosial-demo kratla r səs verdilər. Canişinin lay ihəsi ilə əlaqədar olaraq, sonradan bir deputatın da qoşulduğu 34 deputat hələ 1908-ci ilin dekab rında Zaqafqaziyada kəndlilərin mü lkədarlara olan mükəlləfiyyətli münasibətlərini ləğv etmək haqqın da özlərin in qanunverici təkliflərini Du manın mü zakirəsinə vermişdilər. Bu təkliflərdə göstərilird i ki, təhkimçiliy in qalıq ları iqtisadi və mədəni inkişafa mane olur, "kəndli istis marının ən vahid formaların ın mühafizə olun masına və qüvv ət- lən məsinə imkan yaradır, bütün xalqı səfalətdə, cəhalətdə və hüquqsuz vəziyyətdə saxlay ır". Qeyd edilirdi ki, Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yerli kəndlilərin Rusiyanın daxili quberniya kəndlilərindən iki-üç dəfə az pay torpaqları olmasına baxmayaraq, onlar 3-4 dəfə artıq mükəlləfiyyət daşıyırlar. Kəndliləri ödənc verməyə məcbur etmək onların onsuz da tükənmiş büdcələrinə əlavə və gücçatmaz yük olar, təsərrüfat vəziyyətlərini sarsıdır, bu "görülən iş ədalətsizlik, ümumxalq və ümumdövlət mənafeyinə açıqcasına zidd gedən bir aktlardı". Deputatların tələbləri asılı və müvəqqəti mükəlləfiyyətli münasibətlərin təxirəsalınmaz və danışıqsız surətdə ləğv edilməsinə, müvəqqəti mükəlləfiyyətli və asılı kəndlilərdən, həmçinin Dağıstanda və Zaqatala dairəsində olan asılı rəiyyətlərin və keşkəlçilərin torpaq sahibləri üçün icra etdikləri hər cür mükəlləfiyyətlərin aradan qaldırılmasına, bu kəndlilərin istifadəsində olan pay torpaqlarının, torpaq nizamnaməsində göstərilmiş sərhədlərə uyğun olaraq, onların mülkiyyətlərinə çevrilməsinə yönəldilmişdi. Mülkədarların mənafeyini müdafiə edən canişin bu təkliflərin əleyhinə çıxdı. 1911-ci ilin mayında Dövlət Dumasının torpaq komissiyası 35 deputatın təklifini müzakirə edib, kəndlilərin mülkədarlara müvəqqəti mükəlləfiyyətli münasibətləri ləğv etmək mülahizəsi ilə razılaşdı. Lakin komissiya kəndliləri mülkədarlar qarşısında daşımalı olduğu mükəlləfiyyətlərdən əvəzsiz azad etmək haqqında təklifləri rədd edərək, onların öz pay torpaqları müqabilində ödənc ödəmələ rini bunun üçün əsas şərt hesab etdi. III Dövlət Dumasında qanun layihəsinə Stolıpin aqrar siyasətinin əsas müddəaları əlavə edilmişdi, bu dəyişiklik və tamamlamalar qanun layihəsinin mətnində
50 deyil, onun əlavələrində öz əksini tapmışdı. Bu əlavələrdən birinin məzmunu belə idi: "Ayrı-ayrı kəndlilər tərəfindən əldə edilən pay torpağı bəxşiş, yaxud satmaq vasitəsilə başqasının əlinə keçə bilər...". Lakin pay torpağının sərbəst alınıb-satılmasını məhdudlaşdırmaq üçün əlavələrdə müəyyən şərtlər də qoyulmuşdu. Həmin şərtlərə görə, kəndli xüsusi mülkiyyəti sayılan pay torpağını ancaq kənd icmasının iclasında kəndlilərin 2/3-dən az olmayan hissəsinin razılığı ilə sata bilərdi. Bundan başqa, satılan torpağın qiyməti 500 manatdan baha olduqda, həmin torpaq ancaq maliyyə nazirinin icazəsinə əsasən Daxili İşlər Nazirliyinin sərəncamı ilə alqı-satqı obyekti ola bilərdi. Daha sonrakı müzakirə mərhələlərində qanun layihəsi torpağını ödənclə əldə etmiş kəndliyə xüsusi mü lkiyyətçi hüquqi verirdi. Stolıpin aqrar siyasətini müəyyən məhdudluqla özündə əks etdirən canişin layihəsi Dövlət Dumasında təsdiq olunduqdan sonra Dövlət Şurasına təqdim edild i, 1912-ci il dekabrın 19-da Şuranın 36 ü zvünün razılığı ilə, heç bir dəyişiklik edilmədən 1912- ci il dekabrın 20-də çar tərəfindən təsdiq edilib qüvvəyə mindi. 1912-c i il 20 dekabr qanunu Azərbaycan ərazisində Bakı və Yelizavetpol quberniyalarını, İrəvan quberniyasında isə Na xçıvan qəzasını da əhatə edirdi. Qanun Zaqatala dairəsinə aid edilmədi. Müstəqil inzibati ərazi sayılan Zaqatala dairəsində asılılıq münasibətlərin in ləğvi haqqında müddəalar isə 1908-ci ildə canişinin tərtib etdiyi " Dağıstan və Zaqatala dairəsində kəndlilərin bəylərdən və keşkəl sahiblərindən asılılıq münasibətlərin in ləğv edilməsi haqqında" qanun layihəsində verilmişdi. Bu layihə 1910-1912-ci illərdə can işin idarələrində dəfələrlə mü zakirə olunduqdan sonra 1912-ci ildə Daxili İşlər Nazirliyi yanında idarələrarası müşavirəyə təqdim ed ild i. 1912-ci ildə IV Dövlət Du masında təsdiq edilən qanun layihəsi 1913-cü il iyulun 7-də çarın sərəncamı ilə qüvvəyə mindi. 1912-c i il 20 dekabr qanunu bütün Cənubi Qafqa zda olduğu ki mi, Azərbaycanda da 1913-cü il yanvarın 1-dən həyata keçirilird i. Bakı və Yelizavetpol quberniyaları ü zrə ödənc 1163 mülkə aid edilmişdi. 1913-cü il yanvarın 1-dən etibarən 403,4 min desyatin. pay torpağı sahibkar kəndlilərin xüsusi mü lkiyyəti elan edildi, kəndlilər xüsusi mülkiyyəti olan pay torp ağı üçün xəzinəyə faizlə b irlikdə 20755376 rubl pul ödəməli idilər. Zaqatala dairəsində isə ödəncə aid edilmiş 47 kənd 20 il müddətində dövlət xəzinəsinə 284969 rubl ödənc verməli idi. Ödənc əməliyyatına başlamaq üçün 1913-cü ildə Azərbaycanda münsif şöbələrin in sayı xeyli artırıldı. 1912-ci ildə, islahat ərəfəsində, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 12 münsif şöbəsi yaradıldı və 1913-cü ildə onların sayı 32-yə çatdırıld ı. Zaqatala dairəsində isə ödənc əməliyyatını aparmaq üçün üç münsif vəzifəsi təsis edildi, bununla əlaqədar o laraq in zibati dairənin ərazisi 3 barışdırıcı şöbəyə bölündü. Hər barışdıncı şöbənin işinə bir münsif rəhbərlik ed ird i. Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 1913-cü il yanvarın 1-dən başlamış ödənc əməliyyatının ayrı-ayrı mərhələlərindən birincisində kəndlilər tərəfindən veriləcək ödəncin hər kənd üzrə hesablanması üçün ilk hesablama siyahıların ın
51 tərtib edilməsinə 1913-cü ilin əvvəllə rində başlandı və 17 kənd istisna olunmaqla, həmin ilin sonunda qurtardı. 1913-cü ildə hər kənd üzrə ödəncin hesablanıb qurtarması ilə əlaqədar olaraq kəndlilərə çoxlu pul ödəmə vərəqəsi göndərildi. Bakı quberniyasının kəndliləri 1913-cü ildən başlayaraq hər il həmin vərəqələr üzrə xəzinə palatasına 131678 rubl ödənc verməli idilər. Lakin kəndlilər hər il bu qədər pulu verib qurtara bilmir və onların borcu sonrakı illərə keçirdi. İlk hesablama siyahılarının tərtib edilməsilə əlaqədar 1913-cü il yanvarın 1 - dən ləğv olunmuş mükəlləfiyyət əvəzində bəylər ödənc almağa başladılar. 1915-ci il yanvarın 1-nə qədər Zaqatala dairəsinin 47 kəndi üzrə 1583 torpaq sahibinə ödənc pulu almaq üçün vəsiqə verildi. Torpaq sahibləri həmin vəsiqələr üzrə 241811 rubl ödənc pulu almışdılar. 1915-ci il yanvarın 1-nə qədər Zaqatala dairəsində ikinci və üçüncü barışdırıcı şöbələrdə torpaq sahiblərinin ödənc pulunu alması başa çatdırılmışdı, ancaq birinci barışdırıcı şöbədə Zaqatala xəzinəsinin bəylərə və keşkəl sahiblərinə 16962 rubl borcu qalmışdı. 1912-ci il qanunu üzrə ödəncə aid edilmiş mülklərdə pay torpaqlarının ölçülməsi ödənc əməliyyatının başqa bir mərhələsi idi. Kəndlilər üçün pay torpağının mərzlənməsi və ödənc pulunun dəqiq hesablanmasının böyük əhəmiyyəti var idi, çünki münsiflər çox vaxt pay torpağının sahəsini əslində olduğundan artıq göstərir, yararsız torpaq üçün də kəndliləri ödənc pulu verməyə məcbur edirdilər. Buna görə də onlar ödənc pulunun dəqiq hesablanması üçün pay torpağının mərzlənməsini və ölçülməsini inadla tələb edirdilər. Lakin bu proses çox ləng gedirdi. 1913-cü ildən 1916-cı ilin axırına qədər keçən 4 ildə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında kəndlilərlə torpaq sahibləri arasında mübahisəyə səbəb olmuş 823 mülkün pay torpağını ölçmək barədə tələblərdən cəmi 298-i yerinə yetirilmişdi. Bakı və Yelizavetpol qubemiyalarında ilk hesablama siyahılarının tərtib edilməsindən sonra münsiflər pay torpağı üzrə mübahisə doğurmayan mülklər üçün ödənc aktı tərtib edirdilər, pay torpağının sahəsi, mərzi ilə əlaqədar mübahisəyə səbəb olmuş mülklər üçün isə ödənc aktının tərtib edilməsi yerin ölçülməsinə qədər təxirə salınırdı. Kəndlilərin xüsusi mülkiyyətçilər qrupuna daxil olması üçün ödənc aktlarının tərtib və təsdiq olunub-olunmamasının əhəmiyyəti yox idi, çünki, yuxarıda göstərildiyi kimi, kəndlilər ödənc aktlarının tərtib və təsdiq edilməsinə qədər artıq ilk hesablama siyahıları üzrə ödənc pulunu ödəməyə başlamışdılar. Ödənc aktlarının tərtib və təsdiq edilməsi ilk hesablama siyahılarında təxmini hesablanmış ödənc pulunun qədərini dəqiqləşdirmək və rəsmiləşdirmək məqsədini daşıyırdı. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ödənc əməliyyatının bu mərhələsi də olduqca ləng getmiş, başa çatdırılmamışdı. 1917-ci ilə qədər Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında ödəncə aid edilmiş 1163 mülkün 450-si üzrə tərtib edilmiş ödənc aktının ancaq 281-ni kəndli məsələsi üzrə quberniya idarələri təsdiq etmişdi. 1912-ci il qanunu tətbiq edilən Bakı və Yelizavetpol quberniyalarından fərqli olaraq, Zaqatala dairəsində ödənc əməliyyatının özünəməxsus cəhətləri var idi. 1912-ci
52 il qanunu üzrə, ödənc əməliyyatı bir neçə mərhələdən ibarət olduğu halda, Zaqatala dairəsində bu mərhələlər yox idi, çünki ödənc əməliyyatının başlanmasına qədər, hələ 1908-ci ildə ödənc pulunun məbləği Zaqatala dairəsinə ezam edilmiş komissiya tərəfindən müəyyən olunmuşdu. Odur ki, ödənc əməliyyatı başlayan zaman münsifin vəzifəsi ödənc pulunu hesablamaq deyil, onu ancaq hər kənd üzrə həyətlər arasında bölmək idi. Buna görə də Zaqatala dairəsində ödənc əməliyyatının sonrakı mərhələlərini həyata keçirməyə ehtiyac qalmamışdı. 1912-1913-cü illər qanunları aqrar məsələni həll edə bilmədi. 1870-ci il islahatından 42 il keçdikdən sonra da mülkədarlar güclə, zorla öz torpaqlarını kəndlilərə satır, onları bu torpaq üçün külli miqdarda pul verməyə məcbur edirdilər. Həmin qanun aktları kəndliləri qarət edir, onları yenə də torpaq sahiblərinin əsarətində saxlayırdı. 1912-1913-cü illərin aqrar qanunları təhkimçilər tərəfindən həyata keçirilməsinə və təhkimçilik aktı olmasına baxmayaraq, öz məzmununa görə burjua xara kteri daşıyırdı. Kəndlilər tərəfindən pay torpaqlarının ödənclə alınması özü də xalis burjua xarakterli hadisə idi. Məhsul mülkiyyətinin ləğv edilməsi, kəndlinin ödənc ödəməyə başlaması sahibkar kəndində kapitalist münasibətlərinin inkişafını, təbəqələşməni daha da sürətləndirirdi, yoxsullaşmış və əmlakdan məhrum olmuş kəndlilərin sayını artırırdı, tavanalı və tavanasız kəndli qrupları özünü daha aydın göstərməyə başlayırdı. Bu qanunlar sahibkar kəndinin iqtisadi həyatında kapitalist münasibətlərin in kişafını daha da sürətləndirirdi.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|