İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TEYMUR bəy MƏLİK-ASLANOV (1889 - 1920)
- MƏHƏMMƏD KOVXA (1859 – 1933)
|
NAĞI bəy ƏLİZADƏ (ƏLİYEV) (1897 – 1920)
Nəsli-kökü bakılı olan Nağı bəy Əlizadə (Əliyev) 1897-ci ildə Bakıda doğulmuĢdu... Podpolkovnik rütbəsində olan Nağı bəy Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqda onun uğrunda çalıĢmıĢdı...1919-cu il fevralın 18-də Azərbaycan Parlamenti öz iclasında “Parlamenti Mühafizə Polisinin təĢkili” məsələsini müzakirə etmiĢdi. Müzakirə- nin gediĢində belə bir strukturun yara- dılması zəruri hesab edilmiĢ, 4 maddə- dən ibarət qanun layihəsi təsdiq olun- muĢdu. Yeni qanuna görə 200 nəfərlik polis dəstəsinin yaradılması məqbul sayılmıĢdı. M.Ə. Rəsulzadənin təklifi ilə yeni yaradılan polis strukturu “Parlamenti Mühafizə Dəstəsi” adlandırılmıĢdı.(Sənədlərdə “Parlamentin Qoruyucu Bölüyü” də yazılmıĢdır...). Yeni strukturun təĢkilinə dövlət xəzinə- sindən 2.200000 manat ayrılmıĢdı. Parlamenti Mühafizə Dəstəsinin komanda (idarə) heyəti 6 Ģtat vahidi üzrə təsis olunmuĢdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Mühafizə Dəstəsinin rəisi podpolkovnik Nağı bəy Əlizadə (Əliyev) təyin edilmiĢdi. Onun aylıq məvacibi 4500 rublidi.Köməkçisi rotmistr HaĢımbəyov təyin olunmuĢdu. Məvacibi 3.800 rubl idi. Parlamenti Mühafizə Dəstəsi Parlamentin Rəyasət Heyətinə tabe olub, onun tərəfindən də formalaĢdırılır və vazxtaĢırı ona hesabat verirdi. Lakin o bəzi məsələlərdə... Azərbaycan Cümhuriyyəti DĠN-ə də tabe idi və zəruri 289
hallarda onun tədbirlərinə də cəlb olunurdu... ...Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentini Mühafizə Polisi- nin ilk rəisi Nağı bəy Əliyev Azərbaycanda sovet hakimiyyəti elan olunduqdan sonra bolĢeviklər tərəfindən həbs edilərək, elə 1920- ci ildə güllələnmiĢdi... Böyük M.Ə. Rəsulzadə özünün “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kütabında qaimməqam Nağı bəy Əlizadəni “Ġstiq- lal ġəhidi” adlandırmıĢdır...
290
GENERAL-QUBERNATORLAR
MURAD GƏRAY bəy TLEXAS (1874-1920)
Bakının general-qubernatoru, general-mayor Murad Gəray bəy Tlexas milliyyətcə çərkəz idi (çər- kəzlərdə müsəlmandır).O, 21 oktyabr 1874-cü ildə Kuban vilayətində, Yekaterinodar (indiki Krasnodar) Ģəhərində hərbçi ailəsində doğul- muĢdu. Sankt-Peterburqdakı Mixay- lovsk Artilleriya Məktəbini bitirdik- dən sonra, 1904 -1905-ci illər rus- yapon müharibəsində və Birinci Dünya müharibəsində (1914-1918) döyüĢlərdə bərkimiĢ, özünü nümu- nəvi döyüĢ zabiti kimi göstərərək, Ģöhrət qazanmıĢdı... Murad Gəray bəy çar Rusiyası ordusunda nümunəvi xidmətinə görə general-mayor ali hərbi rütbəsinə layiq görülmüĢdü... ...Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Murad Gəray bəy kimi peĢəkar kadrlara ehtiyacı vardı. O cümlədən Daxili ĠĢlər Nazirliyini də belə kadrlarla möhkəmləndirmək son dərəcə vacib idi. Odur ki, Azərbaycan hökumətinin baĢçısı və eyni zamand daxili iĢlər naziri olan N.Yusifbəylinin 1919-cu il 4 dekabr tarixli əmri ilə general- mayor Murad Gəray bəy Tlexas Bakının general-qubernatoru vəzi- fəsinə təyin edilmiĢdi. O, Birja küçəsi (indiki Üzeyir Hacıbəyov) 8 nömrəli ünvanda otururdu. M. Tlexas bu vəzifədə AXC-nin süqu- tuna qədər qətiyyətlə və sədaqətlə xidmət göstərmiĢdi... 291
...General M.Tlexas kabinet məmuru deyildi. Məsul dövlət vəzifəsində çalıĢan general M. Tlexas gözəl baĢa düĢürdü ki, ona tapĢırılan çətin vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlməlidir. Əvvəlllər döyüĢlərdə sınaqdan çıxmıĢ M. Tlexas cinayətkarlıqla mübarizədə və müstəqil, milli dövlətimiz əleyhinə çalıĢan qüvvələrə qarĢı barıĢmaz və amansız idi. General M. Tlexas Bakı qradonaçalnikinə, Bakı və Sabunçu polismeysterliklərinə pristavların, digər polis məmurlarının və qorodovoyların xidməti fəaliyyətində qanunçuluğa riayiət etmələrinə həmiĢə ciddi nəzarət edir,nizam-intizamı diqqətdə saxlayırdı. O, Bakı Ģəhərində və bütövlükdə Bakı quberniyasının hər yerində qayda-qanunun möhkəm olması, asayiĢin mühafizəsi, cinayətkarlıq və onun növləri ilə, xüsusilə, bolĢeviklərin Azərbay- can hökuməti əleyhinə gizli fəaliyyətinə qarĢı tədbirlər görürdü. Cinayət hadisəsi baĢ verəndə general-qubernator dərhal orada görü- nərdi. General Murad Gəray bəyin Milli Ordumuzun formalaĢması, inkiĢafında da xidmətləri vardı. Buna görə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi naziri S. Mehmandarov DĠN-ə göndərdiyi iki məktubda ona xüsusi minnətdarlığını yazmıĢdı... Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolĢevik- lər general-mayor M. Tlexası bağıĢlamadılar və onu dərhal elə 1920-ci il aprelin 28-də həbs etdilər. Onu güya inqilabçı bolĢevik Əli Bayramovun qəsdən qətlə yetirilməsinin təĢkilatçısı ittihamı ilə mühakimə esdərək, iĢgəncələr verdilər. Güya Bakı Polismeysterli- yinin Xəfiyyə ġöbəsinin rəisi Əbdül Məcid Reburov və onun əməliyyatçıları, Bakının 4-cü polis sahə pristavının müavini Süleyman bəy Sübhanverdixanov bolĢeviklər Əli Bayramov və Həbib Cəbiyevin Azərbaycan Parlamentinin üzvü Ə.H. Qarayevin evində gizləndiyini bilib evi mühasirəyə alanda əməliyyata general M. Tlexas özü Ģəxsən rəhbərlik etmiĢdir... Məhkəmədə bu iĢin polis tərəfindən təĢkil olunması irəli sürülmüĢdü. Murad Gəray bəyin istintaqını 11-ci ordunun Siyasi Ġdarəsinin Xüsusi ġöbəsinin keçmiĢ rəisi, həmin vaxt isə Azərbaycan SSR Fövqəladə Komissiyasının (FK) sədri vəzifəsini tutmuĢ, cəllad Semyon Pankratovun rəhbəri olduğu FK-nın baĢ müstəntiqi Adamyan aparırdı. 10 gün ərzində isintaq və mühakimə olunan General M.Tlexas Ali Ġnqilabi Tribunalın 28 may 1920-ci il tarixli 1 nömrəli hökmü ilə ölüm 292
cəzasına məhkun edilmiĢdi. Hökmü Ali Ġnqilabi Tribunalın sədri Teymur Əliyev imzalamıĢdı. BolĢevik Əli Bayramovun qətlində günahı sübut olunmama- sına baxmayaraq, general Murad Gəray bəy Tlexas 1920-ci il mayın 29-da Bakıda gecə saat 2-də güllələnmiĢdi. Bu zaman onun cəmi 46 yaĢı vardı. Böyük Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün “Azərbay- can Cümhurlyyəti” kitabında Murad Gəray bəy Tlexası (kitabda Dəlxas yazılıb) “Ġstiqlal ġəhidi” adlandırmıĢdır...
TEYMUR bəy MƏLİK-ASLANOV (1889 - 1920)
Teymur bəy Ağa bəy oğlu Məlik- Aslanov 1889-cu ildə Qarabağda, ġuĢa qəzasının Dizaq sahəsinin (indi Hadrud- dur, 1939-cu ilədək Dizaq adlanırdı) Tuğ kəndində əsilzadə ailədə anadan olmuĢ- du. Onun özündən 10 yaĢ böyük qardaĢı, Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xa- dimi Xudadat bəy Məlik-Aslanov (1879- 1935) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk yollar, poçt və teleqraf naziri olmuĢ, repressiyayaya məruz qalmıĢdır...Teymur bəy özü isə Peterburq Yol Mühəndisliyi Ġnstitutunu bitirmiĢ, AXC dönəmində Azərbaycan Dəmir Yol Ġdarəsinin rəisi və Bakı Dəmir Yolunun general- qubernatoru olmuĢdu... ...Teymur bəy Məlik-Aslanov Azərbaycanda sovet hakimiy- yəti qurulduqdan sonra milli qüvvələrimiz tərəfindən Gəncə üsya- nında (24 may-4 iyun 1920-ci il) bolĢevik-rus-daĢnak qüvvələrinə qarĢı fəal iĢtirak etmiĢdi. Odur ki, üsyan qan içində yatırıldıqdan sonra Azərbaycan FK əməkdaĢları tərəfindən həbs edilmiĢdi. Azər- baycan SSR Ġnqilabi Hərbi Səhra Məhkəməsi 1920-ci il iyulun 17-
293
də 14 nəfər kommunistin Ģahidliyi və qondarma ifadələr əsasında keçmiĢ müsavatçı, Azərbaycan Cümhuriyyəti Dəmir Yolunun və Bakı Dəmir Yolu üzrə general-qubernator Teymur bəy Məlik-As- lanovun edam olunması haqqında hökm çıxarmıĢ (orada deyilirdi ki, hökmdən kassasiya Ģikayəti vermək olmaz), onun evindən 28 min 340 rubl dəyərində əĢyası müsadirə olunmuĢdu. Hökm elə həmin ay yerinə yetirilmiĢdi...
MƏHƏMMƏD KOVXA (1859 – 1933)
Məhəmməd Mahmud oğlu Kovxa (Mahmudov) (xalq arasında Məmməd Koxa kimi məĢhur olmuĢdur) Azərbay- can Xalq Cümhuriyyəti dövründə türklə- rin köməyə gəliĢi zaman (1918-ci ilin iyununda) Qazaxın general-qubernatoru olmuĢdu. Bu zaman ay yarım idi ki, hə- min vəzifədə Hacı Kərim Sanılı (1878- 1937) idi. H. Sanılı sol menĢevik idi və general-qubernator vəzifəsinə gürcü menĢevik hökumətinin köməkliyi ilə... gəlmiĢdi. Onun M. Kovxa ilə köhnədən düĢmənçiliyi vardı. Lakin nüfuzlu mül- kədar nəslindən olan M. Kovxanı yerli əhali müdafiə edirdi və onların tələbiylə H. Sanılı vəzifədən kənarlaĢdırılmıĢ və Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə general-qubernator vəzifəsinə təyin edilmiĢdi. M. Kovxa öz xeyirxah əməlləri ilə hələ general-qubernator vəzifəsinə təyin edilməmiĢdən əvvəl el-oba arasında böyük hörmət qazanmıĢdı . M. Kovxa hələ 1914-cü ildə Avey dağından camaata bulaq çəkdirmiĢdi. Qeyrətli Ģəxsiyyət olub. Xalqın xeyir-Ģərində yaxından iĢtirak edib, onlara dayaq durub, əl tutub... M. Kovxa 1914-1920-ci illərdə erməni-daĢnak dəstələrinə zərbə vuranlardan 294
biri idi.General-quberator iĢlədiyi dövrdə (1919-cu ilin oktyabrı- nadək) Qazaxda ciddi qayda-qanun yaratmıĢdı...Böyük milli qürura malik Ģəxsiyyət idi Məhəmməd Kovxa. Oğlu Həmid bəy də Gəncə hərbi məktəbinin ilk məzunlarından biri kimi sovet hakimiyyətinə qarĢı mübarizə aparmıĢdı... Təəssüf ki, Məhəmməd Kovxada repressiya qurbanlarından biri olan Ģəxsiyyətlərimizdən, milli istiqlal fədailərimizdəndir. M. Kovxa Qazax qəzasında “Həqiqət ordusu” adlı antisovet təĢkilatı- nın fəal üzvü olmuĢdu... M. Kovxa acı tale yaĢamıĢdır. 1926-cı il- dən baĢlayaraq, sovet hakimiyyət orqanları onun ailəsini də repres- siyaya baĢlamıĢdılar. Özü oğlu Həmid ilə bir müddət Türkiyədə- SarıqamıĢda yaĢasa da, ailəsinin repressiya edilməsinə dözməyərək, Qazaxa qayıtmıĢdı...1929-cu il sentyabrın 14-də 70 yaĢlı qocanı sovet hakimiyyətinin düĢməni kimi BaĢ Dövlət Siyasi Ġdarəsinin (BDSĠ) müstəntiqi Revaz Xaçikyan dindirmiĢdi... M. Kovxa 1929- 1933-cü illərdə sürgün həyatı yaĢayıb. Vəfatından əvvəl artıq huĢu da getmiĢdi. Qazaxın sabiq general-qubernatoru Məhəmməd Kovxa 1933-cü ilin payızında 74 yaĢında sürgündə ürəyi partlamaqla dünyasını dəyiĢmiĢdir...
XOSROV bəy SULTANOV (1879 – 1947)
Qarabağın general-qubernatoru olmuĢ Xosrov bəy Sultanov 1879-cu il mayın 10-da Zəngəzur qəzasının Hacısamlı bəyliyinin (Hacısamlı-Qaraçorlu bölgəsinin də yazılır) QasımuĢağı obasında Qurdqajı (Qurdhacı da deyilir) kəndində mülkədar ailəsində anadan olmuĢdu. Bu kənd yaĢayıĢ məntəqəsi, yurd yeri kimi çox qədimlərə gedən tarixə malikdir. Kəndin ilk adı Qurdgəzi olmuĢdur. Qurdqajı (Qurdhacı) çayının sahilində yerləĢirdi (kənd hazırda Laçın rayonu- nunun ərazisinə daxildir). Xosrov bəyin atası böyük nüfuza və var-
dövlətə sahib, müdrik kəlamlar ustadı, millətpərvər Əli PaĢa bəy 295
(1837-ci ildə doğulmuĢdu) Xanmurad bəy
oğlunun ailəsində dünyaya gəlmiĢdi. Əli PaĢa bəy Kəbirli mahalın- dan, Pərioğulular obasından Abbas- qulu bəyin qızı Bəyim xanımla ailə həyatı qurmuĢdu. Bu izdivacdan Sul- tan bəy (1871-1955), Xosrov bəy (1879-1947), Ġsgəndər bəy (1897- 1923) və Rüstəm bəy oğulları (1875), Aftab xanım (1867) adlı qızı dünyaya gəlmiĢdi. Əli PaĢa bəyin ikinci arvadı Seyidlər obasından Hacı Mir Əziz ağanın qızı idi. Həmin nikahdan da Zülfüqar bəy, Bahadur bəy, Ġsrafil bəy adlı oğulları, Ziba xanım və Məhbub xanım adlı qızları doğul- muĢdu. Beləliklə, Əli PaĢa bəyin 11 övladı vardı. Əli PaĢa bəyin böyük oğlu Sultan bəy (əsl adı Əli PaĢa bəyin ana babasının adını qoyduğu Əsəd Sultan idi) və qardaĢ-bacıları PaĢa bəyin əsas kəndi Qurqajı olsa da, onlar bir müddət Nağdalı kəndində yaĢamıĢdılar... Böyük mülkədar olan Əli PaĢa bəy və övladlarının dədə-baba peĢələri qoyunçuluq və maldarlıqla məĢğul olmaq idi.Onlar yayda Qurdqjl kəndinin ən uca yeri olan Qarapalçıq dağının zirvəsində tikdikləri “Dağ evi”ndə yaĢayırdılar. Əli PaĢa bəy və həyat yoldaĢı, Qarabağ xanlarının nəslindən olan Dilrüba xanım oğlanları Xosrov bəyin həkimlik və Sultan bəyin isə hərb sənətinə yiyələnmələri üçün heç nələrini əsirgəməmiĢdilər. Beləki, onlar Sultan bəy Sankt-Peterburq Hərbi Akademiyasına, Xosrov bəyi isə Odessadakı “Novorossiysk” Universitetinə oxumağa göndərmiĢdilər.Rüstəm bəy isə Sankt-Peterburq Texnologiya Ġnstitutunu bitirib ali təhsilli neft mühəndəsi kimi çalıĢmıĢdı. QardaĢlardan Bahadur bəy hələ cavan ikən naməlum adamlar tərəfindən qətlə yetirilmiĢdi. Sonralar Sultan bəy qardaĢının qisasını qatillərdən almıĢdı... Əli PaĢa bəy ermənilərin Zəngəzur qəzasına, hətta ġuĢa Ģəhərinə hücumlarının qarĢısını alanda baĢçılıq etdiyi 296
dəstəsilə hünərlər göstərəndə, ona ən yaxın yardımçı xalq qəhrəmanına çevrilmiĢ böyük oğlu Sultan bəy idi. ... Xosrov bəy ilk təhsilini Gəncə Klassik Gimnaziyasında, ali tibb təhsilini isə Ukraynannın Odessa Ģəhərindəki “Novorossiysk Universitetində” və Xarkov Ģəhər Universitetində (1903) almıĢdı. O, Odessa Universitetində xalqımızın böyük oğlu N. Nərimanovla birlikdə oxumuĢ və onunla dostluq etmiĢdi. Tarixi ədəbiyyatda yazı- lana görə, hələ tələbə olarkən nadinc bir rus oğlan Ģəhərin mərkə- zində, Xosrov bəyin yaĢadığı küçənin yaxınlığında bir qızla kobud davrandığına görə Xosrov bəy həmin oğlanın yumruq və təpiklə dərsini vermiĢdi. Buna görə həmin rus oğlan Xosrov bəyi duelə çağırmıĢdı. ”Dueli” qəsdən elə təĢkil etmiĢdilər ki, ilk gülləni rəqib- atmalı olmuĢdu. Rəqib ilk atəĢdə Xosrov bəyi sol gözündən yarala- mıĢdı. Lakin yaralı və həyəcanlı olmasına baxmayaraq, Xosrov bəy sərrast cavab atəĢilə rəqibini biryolluq yarə sərmiĢdi. ĠĢ elə gətirir ki, sonralar həmin qızla Xosrov bəy ailə qurur və bu evlilikdən onların bir oğlu dünyaya gəlir. Xosrov bəy babası Xanmuradın Ģərəfinə oğluna Murad adını qoyur.Lakin Murad azyaĢlı ikən xəstələnir və dünyasını dəyiĢir. Bu, Xosrov bəyə dərd olmuĢdu. ...Xosrov bəy Sultanov Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriy- yəti elan olunan zaman ona imza atmıĢ 24+2 nəfər görkəmli ictimai- siyasi xadimlərdən biri idi. 1918-ci il mayın 28-də F. Xoyskinin təĢkil etdiyi Azərbaycan Cümhuriyyətinin 1-ci hökumət kabinetində müsavatçı X. Sultanov Azərbaycanın ilk hərbi naziri olmuĢdu (2-ci və 3-cü hökumət kabinetlərində isə əkinçilik naziri kimi fəaliyyət göstərmiĢdi). O, hökumətin qərarı ilə N.Yusifbəyli və ġ. Rüstəmbəyli ilə birlikdə Gəncəyə əmin-amanlığı bərpa etməyə göndərilmiĢdi. Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatının fəal iĢtirakçısı olan X. Sultanov hələ 1917-ci ildə “Müsavat” partiyasına daxil olmuĢ, Ru- siya Müəssisələr Məclisinə deputat seçilmiĢdi... Vaxtıilə Müsəlman fraksiyasının tərkibində Zaqafqaziya Seyminin üzvü olmuĢ X. Sul- tanov sonra “Ġttihad” partiasına keçmiĢdi... Azərbaycan Parlamenti təsis olunanda - 1918-ci il dekabrın 7-də onun tərkibinə daxil edilmiĢdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra ertəsi gün, 1918-ci il mayın 29-da Cənibi Qafqazda sülh və əmin-amanlıq yara- 297
nacağını zənn edən Azərbaycan hğkuməti özünə paytaxt tapa bilmə- yən daĢnak Ermənistanı Respublikasına qədim türk yurdu Ġrəvanı güzəĢtə getmiĢdi. Bu, ciddi səhv idi və ermənilər ĢirnikləĢərək, ərazi iddialarını davam etdirirdilər... 1918-ci il iyulun 22-də Qarabağın dağlıq hissəsindədəki ermənilər “müstəqil” olmaq cəhdi göstərərək, xalqımızın qatı düĢ- məni, Türkiyədən qulağı kəsilməklə qovulmuĢ general Andronik Ozanyan (general rütbəsini ona türkləri sataraq rus ordusuna tərəf keçdiyi üçün Rusiya vermiĢdi) həmin qiyamçılara kömək məqsədilə silahsız azərbaycanlılara qarĢı qırğınlar törədərək Zəngəzurdan ġuĢa qəzasına keçmiĢdi. Odur ki, Zəngəzur qəzasının mərkəzi Gorusdan Qubadlının Dondarlı kəndinə köçürülmüĢdü. Andronik isə Gorusu tutaraq azərbaycanlılara qarĢı soyqrımını davam etdirirdi... Belə Ģəraitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri X.Xasməmmədov Azərbaycan hökumətinə məruzə təqdim edərək, Qarabağda müvəqqəti general-qubernatorluq yara- dılması təklifiylə çıxıĢ etdi. Təklif qəbul olundu və 1919-cu il yan- varın 13-də Gəncə quberniyasından ayrılmaqla ġuĢa, CavanĢir, Cəb- rayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında Qarabağ General-Quberna- torluğunun təsis edilməsi haqqında qərar çıxardı. 1919-cu il yanvarın 15-də Azərbaycan hökumətinin növbəti iclası oldu. Ġclasda daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədovun Qarabağ- dakı vəziyyətə dair məruzəsi dinlənildi. ”Azərbaycan hökumətinin qərarlar” jurnalından aydın olur ki, həmin iclasda razılaĢdırılmıĢdı ki, məruzədə göstərilən hüquq və vəzifələrlə müvəqqəti general- qubernator vəzifəsi təsis olunsun. DĠN-ə tapĢırılsınki, hökumətin növbəti iclasınadək general-qubernator vəzifəsinə namizəd göstərsin və onun sərəncamına nə qədər məbləğdə vəsait buraxılmasının zəruriliyi barədə öz mülahizələrini təqdim etsin. Məruzədə adları çəkilən dörd qəzadan ibarət vahid müvəqqəti general-qubernatorlu- ğun zəruriliyi hüquqi əsaslar, dəlillərlə və real situasiyaya əsasən izah olunmuĢdu. Məruzədə həmçinin general-qubernatorun dəqiq və konkret vəzifələri də müəyyənləĢdirilmiĢdi. Buraya erməni separatçı hərəkatına qarĢı mübarizə və onun tamamilə ləğv edilməsi, yuxarıda göstərilən qəzalarda qəti qayda-qanun yaradılması, yerli hakimiyyətin təĢkili, qaçqınların ərzaqla təchiz olunması, onlara 298
köməklik göstərilməsi və əvvəlki yaĢayıĢ yerlərinə qaytarılması daxil idi. Bu iĢlərin həyata keçirilməsi məqsədilə general- qubernatorun yanında ona kömək üçün Xosrov bəyin sədrliyi ilə xüsusi ġura yaradılması nəzərdə tutulmuĢdu. ġuranın tərkibinə hərbi, ərzaq, himayəçilik və səhiyyə nazirliklərinin məĢvərətçi səsi olan nümayəndələri daxil olmalı idi. Azərbaycan hökumətinin 15 yanvar 1919-cu il tarixli icla- sında Qarabağın general-qubenatoru vəzifəsinə namizəd də təklif olunmuĢdu. Daxili iĢlər naziri X. Xasməmmədov tərəfindən irəli sürülmüĢ namizəd Bakının polismeysteri və qradonaçalniki (quber- nator hüququna bərabər vəzifə,Ģəhər rəisliyi idi) vəzifələrində çalıĢmıĢ Quda Əliyeviç Qudiyevi (bəzi ədəbiyyatda Puda, Qud yazılıb.Quda düzdür) Daxili ĠĢlər Nazirliyi təcrübəli, hərbi xidmətin müxtəlif pillələrini bit-bir keçmiĢ məmur kimi xarakterizə edərək, namizədliyini müdafiə edirdi. Lakin Q. Qudiyevin yeganə və həmdə əsas çatıĢmayan cəhəti Azərbaycan dilini bilməməsiydi. Üstəlik, o, Qarabağ bölgəsinə də yəqinki, çox yaxından bələd deyildi. Çünki, Q. Qudiyev Dağıstanda Ter Vilayətinin Nazran Dairəsində anadan olmuĢ milliyyətcə inquĢ idi (bu faktı ilk dəfə dövriyyəyə BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru Ġsmayıl Musayev daxil etmiĢdir...). Beləliklə, görkəmli ictimai-siyasi xadim, Qarabağı yaxĢı tanıyan Xosrov bəy Sultanov Azərbaycan Parlamenti və Höku- mətinin 1919-cu il 15 yanvar tarixli iclasının birgə qərarı ilə yeni təsis olunan müvəqqəti Qarabağ General-Qubernatorluğunun baĢçısı təyin edilmiĢdi. Bakıda təçkilati iĢlərini baĢa vuran X. Sultanov 1919-cu il fevralın 10-da general-qubernatorluğun mərkəzi ġuĢa Ģəhərinə gəlmiĢ, səhərisi günü Ģəhər baĢçısı Q. ġahnazarovu, yepis- kop Vahanı yanına çağırtdırıb vəziyyətin stabilləĢdirilməsi üçün onlarla danıĢıq aparmıĢdı. X. Sultanov fevralın 12-dən əməli olaraq vəsifəsinin icrasına baĢlamıĢdı. ...Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına və əhalisinə qarĢı təca- vüzkarlıqları, fitnə-fəsadları səngimək bilmirdi.Odurki, Qarabağ General-Qubernatorluğu ilə yanaĢı, 1919-cu il fevralın 28-də Azər- baycan hökumətinin qərarı ilə erməni-daĢnakların hücumlarını mü- təĢəkkil surətdə dəf etmək və bölgədə qayda-qanunu yaxĢılaĢdırmaq məqsədilə paytaxtı Naxçıvan olan Cənub-Qərbi Azərbaycan Gene- 299
ral-Qubernatorluğu yaradılmıĢ, Bəhram xan Naxçıvanski general- qubernator vəzifəsinə təyin edilmiĢdi... ...X. Sultanov vəzifəsinin icrasına baĢlamasından 3 gün sonra, 1919-cu il fevralın 15-də qəza rəislərinin və ictimai xadimlərinin ilk müĢavirəsini keçirmiĢdi. MüĢavirədə əsasən kəskinləĢmiĢ erməni və Azərbaycan münasibətləri müzakirə olunmuĢdu. Ġclasda ġuĢanın qəza rəisi AbıĢ bəy Qalabəyov, Zəngəzurun qəza rəisi Camal bəy Sultanov, CavanĢir qəzasının rəisi Bəhram bəy Məlik-Abbasov və baĢqaları çıxıĢ etmiĢdilər. Zəngəzur qəzasının rəisi Camal bəy Sul- tanov öz çıxıĢında qəzada olan ağır vəziyyəti, ABġ-ın, Böyük Brita- niyanın, Rusiyanın və digər ölkələrin Andronikə həm hərbi, həm pul, həm də ərzaq yardımları etməsindən danıĢmıĢdı. Müzakirədə qeyd edilmiĢdi ki,Andronikin qaniçən, quldur dəstəsində 1000 nəfər vardır və bu dəstənin təcavüzü nəticəsində təkcə Zəngəzur qəzasın- da 166 kənd talan edilmiĢdir... Fevralın 17-də general-qubernator- luqda növbəti müĢavirə olmuĢdu. MüĢavirədə iĢtirak edən ingilis qoĢunlarının ġuĢadakı nümayəndəsi kapitan Seyral bildirmiĢdiki, Andronikin dəstəsinin ləğvi ilə onlarda məĢğuldur... ġuĢadakı Brita- niya missiyası adından çıxıĢ edən mayor Monk-Mezon isə Qarabağ Erməni Milli ġurasına müraciətlə bütün erməniləri hökumət orqanı- na tabe olmağa çağırmıĢdı. O, bildirmiĢdi ki, Zəngəzur, ġuĢa, Ca- vanĢir və Cəbrayıl qəzalarının müvəqqəti general-qubernatorluğu Briyaniya komandanlığının razılığı ilə təsis edilmiĢdir. Qubernator- luğun mülki hissə üzrə müavini də ermənidir... Britaniya missiyası əhaliyə bəyan edirki,Qarbağ General-Qubernatorluğunun bütün gös- təriĢ və sərəncamları hamı üçün məcburidir və hər hansı itaətsizlik göstərilməsinə qarĢı ən qətiyyətli tədbirlər həyata keçiriləcəkdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti və Hökumətinin 1919-cu il 13 və 15 yanvar tarixli birgə qərarı ilə Gəncə quberniya- sından ayrılaraq birbaĢa DĠN-ə tabe olmaqla təĢkil edilən Müvəq- qəti Qarabağ General-Qubernatorluğuna məhz X. Sultanovun rəhbər təyin olunması (rəsmi surətdə 29 yanvar 1919-cu ildən) separatçı ermənilərin, daĢnakların, DaĢnak Ermənistanının, hətta ikiüzlü si- yasət yeridən ingilislərin narazı qalmasına səbəb olmuĢdu. Belə ki, Xosrov bəyin Qarabağın genera-qubernatoru təyin edilməsini Bakıdakı müttəfiq qoĢunların komandanlığı rəsmən yalnız 1919-cu 300
il aprelin 3-də tanımıĢdı. Sonrakı hadisələr sübut etmiĢdi ki, ingilis- lər heç də Azərbaycan hökumətinin Qarabağdakı tədbirlərinə səmi- mi olmamııĢlar. X. Sultanov Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatlarda real faktlarla bildirirdi ki,”Qarabağ və Zəngəzur məsələlərinin həllində ingilis köməyindən qətiyyətlə imtina etmək lazımdır, onlar bu iĢdə bizə yalnız maneçilik törədirlər”. Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər ġurasının 1919-cu il 29 yanvar tarixli iclasında müəyyən məsləhətləĢmələrdən sonra “CavanĢir, ġuĢa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarına general-quberna- tor təyin edilməsi haqqında“ DĠN-in məruzəsi dinlənilmiĢdi. Ġclasda X.Sultanovun general-qubernator təyin edilməsi,Nazirliyin 20 milyon manatlıq fondundan general-qubernatorun ehtiyacları üçün 5 milyon manat ayrılması, həmin məbləğdən 1 milyon manatın gene- ral-qubernatorun sərəncamına indi buraxılması,ondan isə 728.300 manatın qubernatorluğun Ģtatının saxlanması, 600 nəfərlik süvari dəstəsinin təĢkili və 1 ay müddətində təmin olunmasına, 271 ma- natın isə gözlənilməz, təcili tədbirlərə xərclənməsi, yuxarıda qeyd olunan dəstənin sayının 3000 min nəfərə qaldırılmasının mümkün- lüyünü etiraf etməklə hökumətin xüsusi göstəriĢi ilə həyata keçiril- məsi qərara alınmıĢdı. Ġclasın qərarı ilə general-qubernatorluğun müavinliyinə (hərbi məsələlər üzrə) əslən Qubadlıdan olan Çingiz Ġldırım (10 iyul, 1890 Qubadlı- 1938, Moskva, Suxanovka, güllələınib) təyin olunmuĢdu. X. Sultanova tapĢırılmıĢdı ki, Dağlıq Qarabağda ermənilərin separatçı çıxıĢlarına son qoyub orada qayda-qanun yaratsın. X. Sultanov tapĢırılan vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlmiĢdi. O, böyük qardaĢı, məĢhur xalq qəhrəmanı Sultan bəylə ermənilərə qarĢı həmiĢə sərt mövqedə durmuĢ, onlara dəfələrlə sarsıdıcı zərbələr endirmiĢdı...Ermənilərin müstəqil Xalq Cümhuriyyətimizin ərazi bütövlüyünə və varlığına qarĢı mənfur niyyətlərini Xosrov bəy puç etmiĢdi. 1919-cu il martın 21-dən 30-dək davam edən Əs- kəran döyüĢlərində X Sultanov general-mayor Həbib bəy Səlimo- vun (1881-1920) komandanlıq etdiyi Azərbaycan Ordusunun qüv- vələrini də cəlb etməklə Ġrəvandan Qarabağa göndərilmiĢ daĢnak generalı Dro (Drostamat) Kanayanın və “Dəli Qazar”ın quldur- terrorçu dəstələrini darmadağın etmiĢdi. DüĢmənlərə qarĢı vahid və 301
mərkəzləĢdirilmiĢ qüvvələrin yaradılmasını zəruri hesab esdən Xosrov bəy 1919-cu il aprel ayının 2-də Bakıya Nazirlər ġurasının sədrinə göndərdiyi məktubunda yazırdı ki, ağır anda qanuna görə general-qubernatorluğun hakimiyyəti BaĢ komandanın hakimiyyə- tinə bərabər tutulur və general-qubernatorluğun ərazisindəki silahlı qüvvələr onun tabeliyinə keçməlidir.Çünki bunu mövcud vəziyyət tələb edir... 1919-cu il aprelin 5-də Xosrov bəy general-qubernatorluğun fəaliyyəti ilə xalqı tanıĢ etmək üçün rəsmi dövlət qəzeti olan “Azərbaycan” ın müxbirinə olduqca maraqlı müsahibə vermiĢdi... X. Sultanov 1919-cu il aprelin 6, 7 və 14-də Azərbaycan hökumətinə yeni məktublar ünvanlamıĢdı. Azərbaycan hökumətinin baĢçısına ünvanladığı 14 aprel tarixli məktubunda bildirirdi ki, Qa- rabağ General-Qubernatorluğuna aid ərazilərin məsələsini qəti həll etmək üçün kifayət qədər hərbi sursatlı 2 min nəfər əsgər bəs edər və bu məqsədlə də bölgələrdəki hərbi hissələrin onun tabeçiliyinə keçməsini xahiĢ edir. Əks təqdirdə, istefaya buraxılmasını xahiĢ edir. ”Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 19 aprel 1919-cu il tarixli iclasında Nazirlər ġurasının sədri N.Yu- sifbəyli X. Sultanovun rəhbərlik etdiyi generai-qubernatorluqdakı hərbi hissələrin ona tabe olması haqqında əlavə vəsadətinə dair məruzə ilə çıxıĢ etmiĢdi. Ġclasda Qarabağ General-Qubernatorluğu- nun hüdudlarında yerləĢən hərbi hissələrin Xosrov bəyin icazəsi və razılığı ilə hərəkət etməsi və onun məsul olması qərara alınmıĢdı. Hökumət baĢçısı N.Yusifbəyli bu qərara uyğun olaraq Hərbi Nazirliyə X. Sultanovun vəsadətini yerinə yetirməyi və həmin sahədə ona kömək göstərmək barədə sərəncam vermiĢdi. Xosrov bəy baĢ nazir N.Yusifbəyliyə göndərdiyi məktubda yazırdı: ”XahiĢ edirəm, xəzinəyə birdəfəlik 200 min manatdan az olmayaraq, pulun (daha yaxĢı olardı ki, mənim vasitəmlə) köçürül- məsi haqqında sərəncam verəsiniz ki, mən bu pulu ehtiyac olan hal- larda xəzinəyə buraxım.Bu, ermənilərin xəzinədəki pulları ələ keçirə bilmək imkanı ilə izah olunur. Tezliklə, Andronikin “məsə- ləsi”ni ləğv etmək üçün gördüyümüz fəal və qəti hərəkətlər haqqında məruzə hazırlanacaqdır. Bir ay ərzində ermənilərlə və ingilislərlə apardığımız dinc, ehtiyatlı siyasət heç bir nəticə vermə- 302
yərək, məsələni yubadır. Ermənilərin hər yerdə hərəkətlərindən görünür ki, onlar güclü hazırlığa malikdir. XahiĢ edirəm, hərbi nazirə sərəncam verəsiniz ki, əvvəlcə geyim ləvazımatı hazırlığı olmadan orduya çağırıĢ keçirilməsin. Dünən yerli batalyonun his- sələri içərisində ayaqqabı, geyim çatıĢmazlığı ucbatından narazılıq olmuĢdur. Mən iĢə qarıĢmasaydım, bu, kəskin xarakter alardı. Dörd qəzada hazırda sakitçilikdir. Vəd olunmuĢ patronları almamıĢam”. X. Sultanov Qarabağda ingilis siyasəti ilə əlaqədar yaranmıĢ vəziyyəti aradan qalırmaq üçün 1919-cu il iyun ayının 4-də saat 10-da ġuĢada general-qubernatorluğun binasında müttəfiq qoĢunla- rın nümayəndəsi polkovnik D. ġatelvortla görüĢüb söhbət aparmıĢ- dı... Onun da razılığı əsasında gizli yolla ġuĢaya silah gətirən Ermə- ni Milli ġurasının fəal separatçı üzvləri, ġuĢa keĢiĢləri Ter-Ovanes- yan, Mirzəbekov, Vartapetovlar, həmçinin E. ĠĢxanyan, Avetisyan və Tumanyansı həbs edib, iyunun 5-də səhər saat 9-da ingilis ko- mandanlığının nümayəndəsi Azərbaycan məmurlarının müĢayiəti və ingilis əsgərlərinin mühafizəsi alyında onların Qarabağ hüdüdların- dan çıxarılmasına, əvvəl Tiflisə, oradan da Ermənistana ötürülməsi- nə nail olmuĢdu. Ġyunun 5-də X. Sultanovun yanına gələn R.N. Mə- lik-ġahnazarov ġuĢada baĢ verən faciəli hadisələrin dayandırılma- sında gördüyü təsirli tədbirlərə görə onunla həmrəy olduğunu bildirmiĢdi. General-qubernator X. Sultanov ġuĢanın müdafiə olunması haqqında gördüyü tədbirlər barədə Nazirlər ġurasının sədri N.Yusif- bəyliyə göndərdiyi növbəti məktubunda bildirirdi : ” Köçəri maldar- ların hərəkəti ilə əlaqədar mənim tərəfimdən Əskərandan TurĢsuya qədər 40 kilometrlik məsafədə və xüsusilə, köçərilərin keçdiyi ən mühüm məntəqə olan ġuĢa ətrafında xalq milisindən və piyadalar- dan ibarət gücləndirilmiĢ gözətçi məntəqələri qoyulmuĢdur. Milliy- yətindən asılı olmayaraq, ġuĢaya kənardan silahlı dəstələrin gəlmə- sinə mane olmaq üçün ġuĢa ətrafında bütün məntəqələr mənim əmrimlə tutulmuĢdur. Bunlar Erməni Milli ġuraasının (bu ġuranın üzvləri Qarabağda millətlərarası və etnik münaqiĢələri qəsdən qızıĢ- dırmaqla Xosrov bəyin iĢini mürəkkəbləĢdirirdilər) rəhbərlik etdiyi erməni əhalisindən olan bəzi ünsürlərin xoĢuna gəlməmiĢdir,onlar bizim əsgərlərin tutduğu 1-ci məntəqəyə - “Üçmıxa”-a 4 iyunda 303
hücum etmiĢ, bunun nəticəsində bizim postda olan 6 nəfər əsgərdən 3 nəfəri öldürülmüĢdür və bütün bunlar əhalinin, qoĢunun hiddətinə səbəb olmuĢ, atıĢma baĢlamıĢdır. Mən böyük çətinlikə ġuĢa Ģəhəri- nin ermənilər yaĢayan birinci hissəsinin əhali və qoĢun tərəfindən darmadağın edilməsinin qarĢısını almıĢam.Hadisənin ikinci günü atıĢma dayandırılmıĢdır. MünaqiĢənin ləğv olunması bütün Qarabağ üzrə aparılmıĢdır...”. Qarabağda düĢmənlərə qarĢı mübarizədə fərqlənənlərin qiy- mətləndirilməsi də bir general-qubernator kimi X.Sultanovun diqqə- tində idi və buna mühüm əhəmiyyət verirdi. Bu mənada onun 1919- cu il iyulun 14-də Azərbaycan Cümhuriyyətinin hərbi naziri S. Mehmandarova göndərdiyi teleqram xarakterikdir: “Cənab hərbi naziri, Zati-Aliləri! Qarabağın xalq milisi sıralarında Moskva Ġnstitutunun tələ- bələri Ġsgəndər bəy Sultanov və keçmiĢ Qarabağ Süvari Alayının əsgəri XankiĢi Nuru oğlu xidmət edirlər. Onlardan birinə - ləzgi alayı ilə birlikdə bolĢeviklərə qarĢı döyüĢlərdə iĢtirak etmiĢ Ġsgəndər bəy Sultanova Türkiyə hərbi ordeni “Məcidiyyə”, ikincisi - XankiĢi Nuru oğluna axırıncı müharibənin “Georgi Kavaleri” ordeni veril- miĢdir.
Axırıncı Qarabağ hadisələri zamanı onlar böyük bacarıq və Ģücaət göstərmiĢlər. Bu haqda Zati-Alilərinə məlumat verərək, xa- hiĢ edirəm ki, Siz onların birinci zabit rütbəsinə təqdim olunmaları haqqında sərəncam verəsiniz”. 1919-cu il iyulun 29-da Qarabağın həyatında əlamətdar bir gün idi. Həmin gün Azərbaycan Cümhuriyyətinin baĢ naziri və eyni zamanda daxili iĢlər naziri N.Yusifbəyli Gəncənin general-quberna- toru X. Rəfibəylinin və hərbi nazir S. Mehmandarovun müĢaiyəti ilə əvvəlcə Xankəndinə (Qarabağ xanlığı Rusiyaya birləĢdirildikdə (14 may 1805) Xankəndi axırıncı Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın arvadı Pəricahan bəyimə bağıĢlanmıĢdı...), iyulun 30-da isə ġuĢaya gəlmiĢ, Qarabaq General-Qubernatorluğunun iqamətgahında onu Xosrov bəy və bütün ĢuĢalılar səmimi və duz-çörəklə qarĢılamıĢ- dılar... X. Sultanovun gördüyü tədbirlər nəticəsində 16 avqust 1919- cu ildə ġuĢada keçirilən Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayında 304
onlar Azərbaycan hökumətini tanıdıqları barədə qərar çıxarmıĢdılar. Avqustun 20-də isə ġuĢada erməni nümayəndələri ilə “Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbayacan hökuməti ilə müvəqqəti mü- qaviləsi” imzalanmıĢdı. Ġyirmi altı maddədən ibarət müqavilənin 5- ci maddəsinə əsasən Qarabağ General-Qubernatorluğu yanında 6 nəfərdən ibarət (3 azərbaycanlı və 3 erməni olmaqla” ġura yaradıl- mıĢdı. Ümumiyyətlə, 1919-1920-ci illərdə daĢnakların Qarabağdan və Zəngəzurdan təmizlənməsində Xosrov bəy qardaĢı Sultan bəylə birgə böyük xidmətlər göstərmiĢdi... Xosrov bəy Qarabağın və Zəngəzurun müdafiəsində mühüm rol oynayacaq hərbçi kadrların hazırlanması ilə də məĢğul olmuĢ- du. Onun köməyi sayəsində Gəncə hərbi məktəbində Zəngəzur (Laçın) ġöbəsi açılmıĢdı. Hərbi məktəbin birinci qəbulunada, 1919- cu ilin sentyabrında Gəncə hərbi məktəbinin piyada və artilleriya Ģöbələrinə hərbi təlim keçmək üçün 121 nəfər gənc cəlb olunmuĢ- du. Həmin gənclər içərisində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi nazir əvəzi, artilleriya general-leytenantı Ə. ġıxlınskinin 31 oktyabr 1919-cu il tarixli 507 nömrəli əmri ilə Zəngəzurdan (Laçından ) 31 nəfər gənc də “Zəngəzur atıcı batalyonunda” hərbi təlim keçmiĢdi. Bundan baĢqa, Azərbaycan Cümhuriyyəti DĠN-də Qarabaq General-Qubernatorluğuna kömək məqsədilə tədbirlər görürdü. Məsələn, daxili iĢlər naziri əvəzi M.Vəkilovun X. Sultano- va ünvanladığı 4 fevral 1920-ci il tarixli teleqramda Zəngəzura hərbi yardım məqsədilə digər yerlərin əhalisindən təĢkil olunmuĢ 1000 nəfərlik partizan dəstəsinin hazırkı vəziyyətdə bölgəyə göndə- rilməsinin vacibliyi məqsədəyuğun hesab edilirdi. X. Sultanovun sədrliyi ilə keçən Qarabağ General-Qubernatorluğunun 1920-ci il 9 fevral tarixli iclasında Bakıdan gələn tələbələrin də müdafiə məsə- lələrinə cəlb olunduğu vurğulanmıĢdı. X. Sultanov general-qubernator olmasına baxmayaraq, həmçi- nin həftənin Ģənbə və bazar günləri Qarabağ əhalisinə bir həkim kimi də təmənnasız xidmət göstərirdi. O, həmin günlər Zəngəzurun və Qarabağın kəndlərinə gedərək, xəstə insanları təmənnasız müa- licə edirdi. Zəngəzurda Xosrov bəy evlərindən birini “YaĢıl aptek”ə çevirmiĢdi. Xosrov bəyin “YaĢıl aptek”ində xəstələrə müalicə məq-
305
sədilə Çalbayırda onların ailəsinə məxsus yaylaqlardan toplanmıĢ otlardan, bulaq və mineral sularından düzəltdiyi dərmanlar verirdi. Xosrov bəy Sultanov tariximizi, ədəbiyyatımızı və ümumiy- yətlə, mədəniyyətimizin müxtəlif sahələrini ürəkdən sevən və bilən, dərin biliyə malik olan hərtərəfli bir çəxsiyyət idi. Bir laçınlı kimi poyeziyada Sarı AĢığın bayatılarını və alovlu istiqlal Ģairi Əhməd Cavad Axundzadənin (5 may 1892,ġəmkir,Seyfəli kəndi - 10 oktyabr 1937, Bakı, repressiya olunmuĢ və güllələnmiĢdir) Ģerlərini daha çox sevib mütaliə edirdi. Xosrov bəyi yaxından tanıyanlar ġuĢadkı evini “ġərq kitabxanası” adlandırırdılar. Onun general- qubernatorluğun inzibati iĢçılərinə və məmurlarına ġərq ədəbiyyatı və tarixindən mühazirələr oxuması, Firdovsidən, Xaqanidən, Nizamidən, Xətaidən, Vaqifdən Azərbaycanca əzbər Ģerlər deməsi barədə məlumatlar vardır... 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti 11-ci ordunun təcavüzü və iĢğalı nəticəsində “qurulduqdan” sonra yeni yaranan H.Sultanovun baĢçılıq etdiyi XDĠK Xosrov bəy Sultanovu tabeçilikdə olan bir dövlət məmuru kimi Bakıya sərən- cama çağırmıĢ, tutduğu vəzifəsindən azad edib, həbs etdirmiĢdi... X. Sultanov yalnız köhnə dostu, Azərbaycan SSR XKS-in sədri N. Nərimanovun iĢə qarıĢması nəticəsində həbsdən azad olunmuĢ- du. Xosrov bəy sovet hakimiyyətinə lazım olan bir təcrübəli kadr kimi N. Nərimanovun məsləhəti ilə bir müddət ġuĢa Qəza Ġnqilab Komitəsinin sədri vəzifəsində çalıĢmıĢdı... N. Nərimanov X. Sulta- novun çox qabiliyyətli, elmli, qeyrətli bir vətənpərvər ziyalı oldu- ğunu yaxĢı bilirdi. Lakin sovet hakimiyyət orqanlarında məsul vəzifələrə soxulmuĢ bolĢevik cilidində olan erməni-daĢnakların onu bir millətçi kimi yenidən ləkələyə biləcəyini, bu yaxın günlərdə tutulacağını yəqin etdikdən sonra Xosrov bəyin hökmən tezliklə xarici ölkələrdən birinə qaçırılmasını məsləhət bilmiĢdi.Məhz onun yaxından köməkliyi ilə Xosrov bəy gizli yolla Bakıdan çıxarılmıĢ və qardaĢı Sultan bəyin göndərdiyi atlı adamlar tərəfindən Abdallara (Laçına) gətirilmiĢdi.
veriĢli coğrafi-strateji mövqedə yerləĢən Abdallar Zaqafqaziyada və Ön Asiyada yaĢamıĢ qədim türk tayfasının adını daĢı-
306
mıĢdır. Tarixi ədəbiyyatda Abdallar hun türk tayfalarından biri kimi səciyyələnir. Abdallar 1829-cu ildə yaradılan Qarabağ əyalətinin, 1861-ci ildən isə Zəngəzur qəzasının tərkibində olmuĢdu. Abdallar kəndi Laçının yerləĢdiyi mərkəz idi. Laçınla Xocalı arasında - Qarabağ dağ silsiləsində erməni daĢnakların qənimi, Sultan bəy və Xosrov bəyin döyüĢ yoldaĢı, məĢhur sərrast atıcı Qaçaq Xanalının (Xanalı Novruzalı oğlu Xana- lıyev.1867-ci ildə FərraĢda anadan olub. 1944-cü ildə 77 yaĢında orada öz əcəli ilə dünyasını dəyiĢib) doğulduğu səfalı FərraĢ kəndi yerləĢir. Bu kənddən bir qədər aralı, ”Çəvəndinin yolu” adalanan ərazidə adına el arasında “qızıl palıd” deyilən nadir palıd növü hesab edilən “qırmızı palıd” bitir. Dünyanın heç bir ərazisində, deyilənlərə görə bu palıddan bitmir. XX əsrin əvvəllərində fransız iĢ adamları və Ģirkətləri Fransa hökumətinin razılığı ilə FərraĢ kəndinə gəlib çıxmıĢdılar. Sən demə, bu palıd ağacından çox keyfiyyətli,misli-bərabəri olmayan Ģərab çəllək- ləri düzəltmək mümkün imiĢ... 1924-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə Ko- mitəsinin katibi iĢləyən görkəmli yazıçı, ictimai xadim Tağı ġah- bazi (Simurq) (2 iyul 1892,Bakı - 1938,Bakı. Otuzuncu illərdə rep- ressiya olunaraq, 1937-ci ildə həbs edilib və 1938-ci ildə güllələnib) Ġnqiabi ġöhrət ġurasının üzvləri Ġsmayıl ġəfiyevlə (əvvəllər Ağdam Ġcraiyyə Komitəsinn sədri iĢləmiĢdi.1923-cü il avqustun 6-da Kürdüstan qəzası yaradıldıqda o, qəza Partiya Komitəsinin 1-ci katibi vəzifəsinə göndərilmiĢdi) və Kürdüstan qəzası (6 avqust 1923 - 8 avqust 1929) Ġcraiyyə Komitəsinin sədri Hüsü Hacıyevlə (1897, ġuĢa - 1931, Kürdəmir. Öldürülüb...) Zəngəzur qəzasının bir sıra kəndlərini gəzərkən, Abdallarda da dayanmıĢdılar. Kürdüstan qəzasının (qəza cəmi 6 - QaraqıĢlaq, Kəlbəcər, Qubadlı, Qoturlu, Kürdhaçı (Qurdqajı) və Muradxanlı nahiyələrindən ibarət idi) mər- kəzi üçün yeni yer seçilərkən Tağı ġahbazi Abdallar adını bəyən- məmiĢ və Laçın qayasının adını mərkəz kimi yeni yaranacaq Laçın Ģəhəri elan etmiĢdi. Abdallar kəndi ilə Laçın qaysının altındakı düzənlik yerdə yeni Ģəhərin əsaı qoyulmuĢdu. Ġlk küçə Laçın dağının ətəyində,Abdallar poçtunun yaxınlığında düzəngahda salın- mıĢdı. Beləliklə, 1924-cü ildə hazırki Laçın Ģəhərinin bünövrəsi 307
qoyulmuĢdu. 1930-cu il avqustun 8-də Laçın rayonu təĢkil olunmuĢ və Laçın Ģəhəri onun mərkəzi elan edilmiĢdi. Tarixin müxtəlif dönəmlərində Ġaçına “Ağcayazı”,”QaraqıĢlaq”, ”QarıqıĢlaq”, Qara- kaha”, ”Laçın-Avaz” da demiĢlər... Laçın Ģəhəri və rayonu 1992-ci il mayın 18-də erməni qəsbkarları tərəfindən iĢğal edilmiĢdir... Ermənilər Laçına indi “Berdzor” adı qoymuĢlar... ...1921-ci il iyulun 25-də Bakıdan Xosrov bəyin dədə-baba yurdlarını “yoxlamağa” gələn komissiya və ġuĢa Qəza Ġnqilab Ko- mitəsi Sultanovların evlərini, var-dövlətlərini və mülklərini müsa- dirə etdikdən sonra, bolĢeviklərin onu sağ qoymayacağını yəqin edən X. Sultanov 1922-ci ildə Cəbrayıl ərazisində, Qumlaq kəndi yaxınlığında Araz çayı üstündəki qədim Xudafərin körpüsündən köçməklə böyük qaradĢı Sultan bəy, digər qardaĢı Ġsgəndər bəylə Ġran Ģahı Əhməd Ģah Qacarın (1897-1925.1909-1925-ci illərdə Ģah- lıq etmiĢdir) razılığı ilə əvvəlcə Əcəmə (farslar tarix boyu öz ölkələ- rini Əcəm (yəni qeyri-ərəb) də adlandırmıĢlar...) gedib Cənubi Azərbaycanın Larican və Xumarlı kəndlərində, sonra bir müddət Ərdəbil yaxınlığındakı Qalakəndində yaĢamıĢdılar... Lakin sovet cəsusları onlardan əl çəkməmiĢ və qardaĢı Ġsgəndər bəyi öldürdük- dən sonra, onlara rəğbətlə yanaĢan Ġran Ģahının məsləhəti ilə Türkiyəyə müraciət etmiĢdilər. Türkiyə dövləti 1923-cü ildə Xosrov bəyi və Sultan bəyi mehribanlıqla qəbul etmiĢ və onların Ģərəfinə rəsmi keçid düzənlənmiĢdi.Türkiyə hökuməti onlara Qars vilayə- tinin Köçqoy kəndində (tarixi ədəbiyyatda Köçgöy, Qoçköy kimi də adlandırılır) torpaq, mülk və malikanə verərək, təhlükəsiz həyat Ģəraiti yaratmıĢdı. Xosrov bəyin böyük qardaĢı, xalq qəhrəmanı Sultan bəy öm- rünün sonuna qədər Qarsın ətrafında yerləĢən həmin kənddə mühacir həyatı yaĢamıĢ və 1955-ci ildə orada 84 yaĢında vəfat etmiĢ, həmin kənddə də böyük hörmətlə dəfn olunmuĢdu. Sultan bəyin Ənvər (1914-1969) bəy adlı oğlu vardı. Ənvər bəy sovet dövründə repressiyadan yaxa qurtarmaq üçün familiyasını Muradov soyadı ilə əvəz etmiĢdi. Sultan bəyin nəvəsi, Ənvər bəyin oğlu Elbrus da Muradov soyadını daĢıyır. O, 1967-1986-cı illərdə Bakı Metropolitenində və Azərbaycan Dəmir Yolunda müxtəlif məsul vəzifələrdə iĢləmiĢdir. 1987-ci ildən Bakı Metropolitenində baĢ 308
mühəndis vəzifəsində çalıĢmıĢdır... 2009-cu ildə 70 yaĢı tamam olmuĢ Elbrus müəllim Azərbaycan Prezidenti Ġlham Əliyevin fərmanı ilə “Əməkdar mühəndis” adına layiq görülmüĢdür. O, həm də “Fəxri dəmiryolçu”dur. Elbrus Muradov uzun illərdən sonra Qar- sa, Köçqoy kəndinə gedib məĢhur xalq qəhrəmanı, babası Sultan bəyin abadlığa ehtiyac duyuian qəbrini tapmıĢ, ziyarət etmiĢdir... ...Slavyan Universitetinin elmi iĢçisi Nazim VəliĢov 2011-ci ilin martında Qarsda olaraq, həmin ayın 31-də erməni-daĢnakların xalqımıza qarĢı törətdikləri soyqrımı günü Sultan bəyin qəbri üstündə bu soyqrımın tarixi kökləri, erməni-daĢnakalrın cinayətkar əməllərini ifĢa edən nitqlə çıxıĢ etmiĢdir. O, söyləyir ki, ”Köçqoy” kəndi Qarsdan 67 km.məsafədə yerləĢir. Bu kənddən Ermənistanın Leninakan (keçmiĢ Gümrü) Ģəhəri görünür,cəmi 8 km-dir. ”Köç- qoy” kəndində 700 nəfər yaĢayır. Kənddə vaxtıilə oraya pənah aparmıĢ 35 laçınlı ailə də məskunlaĢıb. Onların hamısı doğma yurd- ları Laçının Ģərəfinə özlərinə “Laçınlı” soyadını qəbul etmiĢdir. Həmin Ģəxslərdən biri Elbrus Muradovun oxĢarı Adil Laçın, digəri isə Mehmet Laçınlıdır.Nazim müəllim bizimlə söhbətində bildir- miĢdir ki, 2011-ci il martın 31-də keçirilən tədbirdə oradakı laçın- lılarla birlikdə, ”Köçqoy” kəndinin əhalisinin demək olar ki, tən yarısı, Naxçıvanın Qarsdakı konsulu Ayxan bəy, xaricdə yaĢayan azərbaycanlılarla iĢ üzrə Azərbaycan Beynəlxalq Diaspora Mərkəzi- nin Ġdarə Heyətinin üzvləri və digər maraqlı qurumların təmsilçiləri iĢtirak edirdilər.Yeri gəlmiĢkən, Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, yazıçı Aqil Abbasda 2012-ci ilin may ayında Qarsa gedərək, ”Köçqoy” kəndində baxımsız qalmıĢ Sultan bəyin məzarını tapmıĢ, onu ziyarət edərək, fotoĢəkilini çəkmiĢ və qəbrin üstünü təzədən inĢa etdirmək üçün yerli hakimiyyətdən icazə almağı qərarlaĢdır- mıĢdı... Xosrov bəyə gəldikdə isə, o, siyasi mühacir fəaliyyətini (Ġran- da, Fransada, Almaniyada və Türkiyədə) davam etdirirdi. O, Alma- niyada Tibb Universitetində professor vəzifəsində çalıĢmıĢdı... 1926-cı il mart ayının 4-də Parisdən Tehrana gələn Xosrov bəy “Ġttihad”ın mühacirətdəki siyasi lideri kimi partiyanın xarici ölkələr Bürosunu formalaĢdırmaq və bütün ittihadçıları bir təĢkilat ətrafında cəmləĢdirmək istəyirdi.Xosrov bəy Ġranda olarkən, orada “Ġttihad”ın 309
Tehran və Təbriz Komitələrini yarada bilmiĢdi. Xosrov bəy Tehran Komitəsinə AĢur bəy Ġsabəylini, Təbriz Komitəsinə isə qardaĢı Ġsgəndər bəyi təyin etmiĢdi. Xosrov bəy digər ittihadçı məsləkdaĢı, Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin sabiq üzvü Mir Yaqub Mehdiyevlə birlikdə “Ġttihad” partiyasının xarici ölkələr Bürosunu yaratmaq üçün ciddi cəhdlər göstərmiĢdi... Xosrov bəy Sultanovun ailə üzvlərinin taleyi də özü kimi keĢ- məkeĢli olmuĢdu. 1922-ci ildə Ġrana keçməsindən sonra onun ailə üzvləri bir müddət Ağdamda olan mülklərinin birində qohumlarının himayəsində yaĢamıĢdılar.1930-cu ildə Xosrov bəyin neft sənaye- sində yüksək vəzifədə çalıĢan qardaĢı Rüstəm bəy (1875-1941) Sultan bəyin ailəsini Bakıya gətirmiĢdi. Sultan bəyin həyat yoldaĢı Dilrüba xanım kirayədə uĢaqları ilə çətin həyat yaĢasada, Əli Bayramov adına tikiç fabrikində sex rəisi vəzifəsində çalıĢmıĢdı. BaĢqalarından fərqləndiyi üçün o, hətta bir müddət Bakı ġəhər sovetinn deputatı da olmuĢdu. Sultan bəyin oğlu Ənvər Bakıdakı 33 nömrəli orta məktəbdə rus dili müəllimi, digər oğlu Çingiz isə biologiya müəllimi kimi həm də həmin məktəbin direktor müavini iĢləmiĢdi. Lakin hiss olunurdu ki, bunlar nisbi sakitlikdir. Nəhayət, 1937-ci il noyabrın 20-də Azərbaycan SSR XDĠK əməkdaĢları onlarında qapısını döydülər, Cənubi Qazaxıstan çöllərinə sürgün etdilər. Dilrüba xanım və övladları Qazaxıstanın Suzan rayonunun Çulak-Kurqan kəndində uzun və əzablı sürgün həyatı yaĢadılar... Sürgün yerində ermənilərin iyrənc hiylələri ilə də üzləĢdilər...1948- ci ildə icazə alıb Bakıya gələn Dilrüba xanım Azərbaycan KP MK- nın birinci katibi M.C. Bağırovun qəbuluna yazılaraq, onunla görüĢmüĢ, Vətənə qayıtmalarına kömək etməsini xahiĢ etmiĢdi... Lakin Dilrüba xanım və uĢaqları yalnız 1955-ci ildə bəraət aldıqdan sonra, 1956-cı ildə Bakıya qayıda bilmiĢdilər...1969-cu ildə Xosrov bəyin qardaĢı oğlu Ənvər Bakıda 55 yaĢında dünyasını dəyiĢmiĢdi... Sovet dövründə SSRĠ-də, o cümlədən Azərbaycanda digər görkəmli siyasi mühacirlərimiz kimi X. Sultanovun da adının çəkil- məsi qadağan edilmiĢdi. Ermənilər isə Xosrov bəyi unuda bilmir, onun harada olması və nə iĢlər gördüyü barədə məlimat əldə etməyə çalıĢırdılar. Vaxtıilə Xankəndi ətrafında erməni quldur dəstələrinə divan tutan Qarabağın sabiq general-qubernatorunu mütləq öldür- 310
məyi qarĢılarına məqsəd qoyan, fiziki cəhətdən məhv etməyə çalı- Ģan daĢnaklar nəhayət, 1936-cı ildə onun dəqiq izinə düĢə bilmiĢ- dilər... Belə ki, həmin il Trabzon Ģəhərində qısamüddətli dincəldiyi zaman erməni kəĢfiyyatının dəqiq məlumatı və onların qətl törət- mək məramı üzrə Xosrov bəy labüd ölüm təhlükəsilə üzləĢmiĢdi. Bu, oteldə qaldığı vaxt baĢ vermiĢdi. Lakin dostları onun dadına vaxtında çata bimiĢdilər. Qaldığı motelin xidmətçisi məsələni bilən kimi Xosrov bəyin dostlarına çatdıra bimiĢ və onlar özlərini yeti- rərək, onu vaxtsız ölümdən xilas etmiĢdilər... Bu hadisədən sonra ehtiyatlı dolanan X. Sultanov daha 11 il ömür sürmüĢdü... Ġkinci Dünya müharibəsi baĢlananda (1 sentyabr 1939-cu il) Xosrov bəy yenə Türkiyədə yaĢayırdı. O, sovet-alman cəbhəsində əsir düĢmüĢ azərbaycanlıları Almaniyanın hərbi düĢər- gələrindən xilas etmək üçün böyük xidmətlər göstərmiĢdi... Məhz Xosrov bəy Sultanovun səyləri nəticəsində minlərlə azərbaycanlı ölüm məngənəsindən xilas olmuĢdu. Azərbaycan xalqının görkəmli ictimai-siyasi xadimi Xosrov bəy Sultanov 1947-ci ildə Türkiyənin Trabzon Ģəhərində 68 yaĢında vəfat etmiĢdi... Yeri gəlmiĢkən, hərb tariximizin yorulmaz tədqiqat- çısı, hazırda istefada olan polkovnik-leytenant, yazıçı-jurnalist ġə- mistan Nəzirli hələ 1995-ci ildə yazdığı “Cümhuriyyət generalları” adlı kitabında Xosrov bəyin 1941-ci ildə Türkiyədə vəfat etdiyini, məzarının isə Bursada azəri qəbristanlığında olduğunu yazmıĢdır. Xosrov bəyin məzarının Bursada olduğunu digər yorulmaz tədqiqat- çı Səbahəddin Eloğlu ilk dəfə Türkiyəyə getdidən sonra yazmıĢdır. Tədqiqatçı Nazim Tapdıqoğlu isə belə hesab edirki, Xosrov bəy Bursa Ģəhərində 1956-cı ildə vəfat etmiĢdir... Bəzi sənədlərdə Xos- rov bəyin 1941-ci ildə Ġstanbulda, digər sənədlərdə Türkiyənin Ģi- malında 1963-cü ildə vəfat etməsi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar var- dır... Fikrimizcə, Xosrov bəyin 1947-ci ildə vəfat etməsi tarixi daha qəbulediləndir. Çünki bu məlumatı cari tarixĢünaslıq dövriyyəsinə Nazirlər Kabinetinin müvafiq sərəncamına uyğun olaraq Milli Arxiv Ġdarəsinin rəisi Ataxan PaĢayevin baĢçılıq etdiyi “Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin Ensiklopediyası” adlı sanballı kitabı hazırlayıb nəĢr etdirmiĢ mötəbər redaksiya heyəti daxil etmiĢdir.
|