İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qeyd: 2006-cı ildə YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşmə- ramlı səfiri, Azərbaycanın birinci xanımı, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın dəstəyilə “Cavad xan adına Tarix və Mədəniyyət Fondu” yaradılıb fəaliyyət göstərir. Fondun prezidenti Gəncənin başı müsibətlər çəkmiş məşhur Ziyadxanlılar nəslinin davamçıların- dan olan Valid Ziyadlıdır. Fond hər il yanvar ayının 4-də Cavad xanın və oğlu Hüseynqulu xanın rus istilaçıları ilə döyüşdə qəhrə- mancasına şəhid olduqları gün anım (xatirə) tədbirləri keçirir... Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə məhz F. Xoyski hökumətinin 30 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə Yeli- zavetpol adı ləğv edilmiĢ və Gəncənin tarixi adı bərpa olunmuĢdu... 21
Sovet dönəmində Gəncə qəzası və adı 1929-cu il aprelin 8- dək saxlanmıĢdı.1929-cu ildən qəza adı ləğv olumuĢ və rayon ad- lanmıĢdı. 1935-ci ildən Gəncə Kirovabad adlanmağa baĢlamıĢdı. Bu, vaxtı ilə AK(b)P MK-nın 1-ci katibi (24 iyul 1921 – 20 yanvar 1925) olmuĢ, Azərbaycana rəhbərlik etmiĢ, Ġ.V.Stalinin (1879- 1953) Ġosif Vissorianoviç CuqaĢvili. Ləqəbi Stalin.Stalin “stal”-“po- lad kimi möhkəm”, ”köhnə bakılı”, ”Koba”; 21 dekabr 1879, Gür- cüstan, Tiflis quberniyası, Qori Ģəhəri - 5 mart 1953, Moskva. Cari dövrü mətbuatda belə fərziyə öz əksini tapmıĢdır ki, Ġ. Stalinin əsl atası məĢhur rus səyyahı, çar Ġkinci Aleksandrın nəvəsi hesab edi- lən, general Nikolay Mixayloviç Prjevalskidir (12 aprel 1839, Smo- lensk vilayətinin Komborqvo kəndi) Ġ. Stalinin atası adlanan Ġosif Tiflis Quberniyasının Qori Ģəhərində çəkməçi idi. Gəncliyindən əy- yaĢlıq edirmiĢ. Tez də dünyasını dəyiĢmiĢdi... Anası Yekaterina Ge- ladze isə ağıllı və iĢgüzar bir qadın olmuĢdur. N. Prjevalski 1878-ci ildə Qafqaza səyahəti zamanı Qoridə yaĢayan dostu, knyaz Mami- noĢvilinin qonağı olarkən orada təsərrüfat iĢlərinə kömək edən Yekaterina ilə tanıĢ olmuĢdu. Bu 22 yaĢlı qız gürcü knyazının uzaq qohumu idi və ona təssərüfat iĢlərində qulluq göstəririrdi. Nikolayla Yekaterina ilk baxıĢdan bir-birilərini bəyənmiĢdilər... Onların bir neçə görüĢlərindən sonra Yekaterina hamilə qalmıĢdı. Və 9 aydan sonra Ġosif döğulmuĢdu... Nikolay Prjevalski Qoridən getsədə, tez- tez Yekaterinaya pul göndərirmiĢ. Bunu 1880-1881-ci illərdə onun poçtla Yekaterina Georgiyevnaya göndərdiyi pul baratlarının çekləri də sübut edirdi... Beləliklə,1879-cu ilin dekabrında dünyaya göz aç- mıĢ, ”Stalin” ləqəbiylə gələcəkdə dünyanın ən nəhəng dövlətlərin- dən birinə - SSRĠ-yə uzun illər baĢçılıq etmiĢ və tarixə “xalqlar atası” adı ilə düĢmüĢ Ġosif CuqaĢvilinin rus çarı Üçüncü Aleksan- drın Smolenskdə yaĢayan kəbinsiz arvadı Yelena Alekseyevna Ka- retnikovadan doğulmuĢ N. Prjevalskinin oğlu olduğu fərziyə edilir. Ġ. Stalinin isə bir nəvə kimi çar Rusiyasının monarxiya taxt-tacına varislik iddasının da mövcudluğu aĢkara çıxır...) ən yaxın, sevimli silahdaĢlarından biri olan Sergey Mironoviç Kirovun (Kostrikovun) (23 mart 1886, Moskvaətrafı Urjum Ģəhəri-1 dekabr 1934, Leninqrad) adı ilə bağlıydı. S.M. Kirov 1 dekabr 1934-cü ildə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Vilayət Partiya Komitəsinin 1-ci 22
katibi vəsifəsində iĢlərkən ÜĠK (b) P Tarix Ġnstitutunun Tarix-Parti- ya Komissiyasının təlimatçısı Leonid Nikolayev tərəfindən onun kabinetinin yanında arxadan boynuna vurduğu güllə nəticəsində öldürülmüĢdü. Ġ. Stalinin göstəriĢilə onun Ģərəfinə Gəncənin adı Ki- rovabad adlandırılmıĢdı.Yalnız 35 ildən sonra, 1989-cu ildə “Kiro- vabad” adı ləğv edilmiĢ və Gəncənin tarixi adı bərpa olunmuĢ- dur... Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə F. Xoyski hökumətinin 30 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə daha bir tarixi həqiqət öz yerini tapmıĢ, ”Karyagin qəzası” ləğv edilmiĢ və Cəbrayıl qəzasının həqiqi adı özünə qaytarılmıĢdı... Cəbrayıl adlı tarixi Ģəxsin orta əsrlərdə yaĢaması bəlliydi... Cəbrayıllı tayfası haqqında məlumatlara isə ge- neral-mayor A. Bakıxanovun (1794-1846) və Mirzə Həsən əfəndi- nin əsərlərində rast gəlinir... Qeyd: Abbasqulu Bakıxanov (ədəbi ləqəbi Qüdsi (“müqəd- dəs”) Bakı xanlarının nəslindən, Bakı xanı İkinci Mirzə Məhəmməd xanın böyük oğlu idi. Anası Safiya xanım gürcü qızıydı... A. Bakı- xanov 3 iyun 1794-cü ildə Bakıdan 16 km, şimalda yerləşən Əmir- hacıyan kəndində anadan olmuşdu. Tiflisdə rus ordusunda dilmanc- tərcüman olmuş, Rusiyanın İranla və Türkiyə ilə sülh danışıqla- rında yaxından iştirak etmiş, bir sıra Rusiya, İran və Türkiyə orden və medallarıyla təltif olunmuşdu. A . Bakıxanov 1832-ci il martın 9- da podpolkovnik, 10 ildən sonra 1842-ci ildə polkovnik almış, bun- dan sonra isə general-mayor rütbəsinə yüksəlmişdi. İmperator Bi- rinci Nikolay (1825-1855) A. Bakıxanovu şəxsən tanıyırdı. A. Bakı- xanov 1846-cı il dekabrın ortalarında Məkkədən (Səudiyyə Ərəbis- tanı) qayıdarkən “Vadiyi-Fatimə” adlanan yerdə 52 yaşında ikən vəfat etmişdi... A. Bakıxanovun general-mayor olması haqqında onun həmmüasiri general-mayor Ağalar xana yazdığı 2 məktub da bunu sübut edir. Həmin məktubların sonunda o imzasından əvvəl “general Bakıxanov” sözlərini yazmışdır.Bu məktubları dilçi tədqi- qatçı, professor Musa Adilov vaxtıilə Salman Mümtaz adına Əlyaz- malar İnsitutunda saxlanılan Əlabbas Müznibin (1883-1938) arxi- vindən üzə çıxararaq qəzetdə dərc etdirmişdir... (Əlabbas Mütəllibzadə Müznib... Görkəmli ədəbiyyatşünas-filoloq tədqiqatçı, yazıçı-jurnalist, istiqlal şairi... 1883-cü ildə Bakıda anadan doğul- 23
muşdu... Otuzuncu illərdə repressiyaya məruz qalaraq, 1938-ci ildə Vladiqafqazda 55 yaşında ikən güllələnmişdir. Əsgərzadə Salman Məşədi Məhəmmədəmin oğlu (“Mümtaz”). (1884, Şəki - 1941, Şəki). Görkəmli, yorulmaz filoloq-tədqiqatçı. Azərbaycan SSR EA Ədəbiyyat və Dilçilik İnstitunun elmi işçisi olmuşdur). AğdaĢ qəzasına Ģəhər statusunun verilməsi (30 avqust 1918- ci il), Bakının erməni-daĢnak qüvvələrindən azad edilməsi (15 sentyabr 1918-ci il), Azərbaycan Məclisi Məbusanının (Parlamen- tinin) açılması (7 dekabr 1918-ci il) və “plüralizm”in (“coxparti- yalılığın”) bərqərar olduğu parlament sisteminin yaradılması, Azər- baycan Cümhuriyyətinin pul və poçt markalarının buraxılması, ana dilində məktəb və seminariyaların təsis olunması Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınması və xarici əlaqələrin aparılmasında və digər mütərəqqi iĢlərdə F. Xoyski əvəzsiz xidmətlər göstərmiĢdi. Dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli (18 sentyabr 1885, ġuĢa qəzasının Ağcabədi kəndi - 23 noyabr 1948, Bakı) F. Xoyskinin və onun baĢçılıq etdiyi hökumətin xüsusilə 1918-ci ildəki ilkin mürəkkəb və çətin dövrdəki fəaliyyətinə yüksək qiymət vermiĢdi... Böyük Mə- həmməd Əmin Rəsulzadə (31 yanvar 1884, Bakı, Novxanı kəndi - 6 mart 1955, Ankara) F. Xoyski hökumətini müdafiə edərək bil- dirmiĢdi ki, hökumət “bu az müddətdə, nə mümkünsə etmiĢdir”. ...Gəncəyə köçəndən sonra F. Xoyski yaranmıĢ yeni əlveriĢ- li Ģəraitdə əməli olaraq, 2 iyul 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyətinin ilk müstəqil milli polisini təsis etmiĢdi. Bu zaman sosial baza da vardı. Belə ki, vaxtı ilə Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində xidmət edən sabiq polis və burjua milisi əməkdaĢları Gəncəyə toplaĢmıĢdılar. F.Xoyski hökuməti həmin qüvvələrdən istifadə etməklə ilk milli-müstəqil polis orqanlarının yaradılması za- manı həm də qeyri millətlərin sədaqətli olan nümayəndələrindən istifadə etmiĢdi. Bununla əlaqədar Fətəli xanın baĢçılıq etdiyi Azər- baycan hökuməti “Hökumət müəssisələri və idarələrinin öz vəzifə- lərini tərk etmiĢ qulluqçuları haqqında” 178 nömrəli qərar vermiĢdi. Qərara uyğun olaraq məhz Fətəli xan Xoyskinin və daxili iĢlər naziri Behbud xan CavanĢirin (1877-1921) rəhbərliyi altında 1918- ci il iyulun 2-dən etibarən Gəncə quberniyasına daxil olan, əhalisi 1 milyon 64 min 647 nəfər təĢkil edən, 9 qəzada (Gəncə, Zəngəzur, 24
Cəbrayıl, CavanĢir, Qazax, ġuĢa, Cavad, Nuxa və ƏrəĢ qəzalarında) müstəqil Azərbaycan polisinin yaradılmasına baĢlanmıĢdı... F. Xoyskinin BaĢ nazir və eyni zamanda daxili iĢlər naziri olduğu dövrdə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin hərbi qüvvələri ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qüvvələri arasında müharibə (Bakı XKS S.ġaumyanın baĢçılıq etdiyi sovet hakimiyyəti idi. Tarixdə “Bakı Kommunası” kimi də tanınır. Cəmi 97 gün mövcud olmuĢ Bakı XKS 1918-ci il aprelin 25-də yaranmıĢ və həmin ilin iyulun 31-də süqut etmiĢdi. Əhalisinin sayı 83 min 150 nəfər olan Bakı quberniyası, habelə ġamaxı, Quba, Cavad qəzaları, Göyçay qəzasının bir hissəsi, Dağıstan Vilayəti Bakı XKS-in hakimiyyəti altında idi...1859-1860-cı illərdə çar hökuməti yeni inzibati ərazi islahatları keçirmiĢdi. Həmin islahatlar zamanı Quba qəzası Bakı Ģə- həri ilə birləĢdirilmiĢ, ġamaxı quberniyası Bakı quberniyası adlandı- rılmıĢdı. Tarixdə “Badkubə”, ”Badkuyə”, yəni “küləkli yer” məna- sını daĢıyan Bakı Ģəhəri 1959-cu ildən yeni yaradılan Bakı quberni- yasının paytaxtı olmuĢ və paytaxt ġamaxıdan Bakıya köçürülmüĢ- dü. Bu, ġamaxıda tez-tez zəlzələnin baĢ verməsi ilə əlaqədar idi). Bakı XKS-in Xalq Daxili ĠĢlər Komissarlığının (xalq daxili iĢlər komissarı AlyoĢa (Prokofi) Caparidze (15 yanvar 1880, Gür- cüstan (Kutaisi, ġardometi kəndi - 20 sentyabr 1918, Türkmənistan, Ağcaqum çölü) və digər inzibati qüvvələri də onun hərbi qüvvələri ilə bərabər (xalq hərbi komissarı erməni Qriqori Korqnov idi (əslində Korqanyan) (1886,Tiflis-1918, Türkmənistan; Ağcaqumda ingilislər tərəfindən güllələnib) Azərbaycan Cümhuriyyətinin Milli Ordusuna və bizə kömək edən türk Qafqaz Ġslam Ordusuna qarĢı qanlı döyüĢlər aparmıĢdı. Azərbaycanın o vaxtkı paytaxtı Gəncədə məskunlaĢan F. Xoyskinin hökuməti Bakını S. ġaumyanın rəhbərlik etdiyi bolĢevik-daĢnak qüvvələrindən bacardıqca tez azad etmək istəyirdi. 1918-ci il iyunun ikinci yarısından etibarən Qafqaz Ġs- lam Ordusunun və Azərbaycan hərbi birləĢmələrinin Bakıya doğru birgə hücumaları daha da intensiv xarakter almıĢdı. Çilligilli Nuru paĢanın (1889-1949) komandan olduğu Qafqaz Ġslam Ordusunun hərbi hissələri Gəncəyə 1918-ci il iyun ayının 5-dən daxil olmağa baĢlamıĢdı. Nuru paĢa özü isə Gəncəyə iyunun 8-dən 9-na keçən gecə gəlib çıxmıĢdı... 25
Haşiyə: “Nuru” ərəbcə iĢığa aid olan” deməkdir. Faruq Mustafa Nuru paĢa 1889-cu ildə Ġstanbulda, əslən Rumelidən olan hərbçi Hacı Tofiq Əhməd paĢanın ailəsində dünyaya gəlmiĢdi. Faruq (bəzi ədbiyyatda Fəriq də yazılır) Nuru paĢanın doğum tarixi 1881-ci il göstərilir... Məsələn, tanınmıĢ jurnalist, hərb tariximizin tədqiqatçı ġəmistan Nəzirli Nuru paĢanın 1889-cu ildə doğulduğu- nu yazmıĢdır. Biz ona əsaslanmıĢıq... Nuru paĢa 29 yaĢında ge- neral-leytenant kimi ali hərbi rütbəyə layiq görülmüĢ bir sərkərdə idi. O, xidmətlərinə görə hələ 1916-cı il iyulun 29-da Almaniya imperatorluğunun “Dəmir səlib” medalı, Osmanlı sultanı tərəfin- dən “Altın-Ləyaqət (22 noyabr 1916), ”Altın–Ġmtiyaz” medalları, ”Osmani” ordeni (6 fevral 1918) və “Məcidiyyə” ordeni (qılıncla birlikdə) (6 avqust 1918),“Üçüncü dərəcəli fəxri əsgər” fərqlənmə niĢanına layiq görülmüĢ, ona növbədənkənar general-leytenant hərbi rütbəsi verilmiĢdi... SarıqamıĢ (Türkiyə ərazisindədir) döyü- Ģündə (Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı və Rusiya qoĢunları arasında baĢ vermiĢdir. 1914-cü ilin dekabrı - 1915-ci ilin yanvarında olmuĢ bu savaĢ Ənvər paĢanın hazırladığı plan üzrə davam etsədə, rüsların qələbəsi ilə baĢa çatmıĢdı. Bu döyüĢdə rus qoĢunlarına general Vorontsov komandanlıq etmiĢdi...) könüllü olaraq 12-ci diviziyaya uğurlu komandanlıq etməsinə görə 15260 saylı “Ġstiqlal” medalı ilə (16 yanvar 1929) və s.-lə təltif olun- muĢdu. QardaĢı, Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paĢanın əmrilə Azərbaycana kömək məqsədilə 1918-ci il aprelin 8-də Mosuldan (Ġraq) yola düĢmüĢ, həmin il mayın 25-dən Qafqaz Ġslam Ordusu yaratmağa baĢlamıĢ, 300 nəfər qoĢunla Cəbrayıl səmti ilə Göyçaya, oradan da iyunun əvvəlində Gəncəyə gələrək Azərbay- canın xilası missiyasını yerinə yetirmiĢdi... Bu zaman, 1918-ci il iyunun 7-dən Osmanlı ordusunun 56 və 106-cı piyada alaylarının təmsil olunduğu 65 zabit və 2475 əsgərdən ibarət əsas diviziya qüvvələri general Vehib paĢanın (Yanya) (1877-1940) əmri ilə Qazaxdan Gəncəyə hərəkət etməkdə idilər. 1918-ci il 30 oktyabr tarixli Mondros saziĢinə görə Türk ordusu Bakını tərk etdikdə belə, Nuru paĢa mübarizəni davam etdirmək üçün Dağıstana get- miĢ, orada müəyyən hazırlıq aparmağa baĢlamıĢdı. 1920-ci il 27 nisan (aprel) iĢğalından sonra Qarabağa gələrək iyun ayında 26
Tərtər, Ağdam və Bərdədə, habelə Zaqatalada sovet hakimiy- yətinə qarĢı silahlı çıxıĢlar təĢkil və ona rəhbərlik etmiĢdi. Lakin Nuru paĢa Türkiyəyə qayıdarkən Batumda Mürsəl paĢa ilə birlikdə həbs olunmuĢ və ingilislərin nəzarətində saxlanmıĢdı... Onu sabiq dostları - Behbud xan CavanĢir, Nağı bəy ġeyxzamanlı və baĢqaları plan hazırlayıb qaçırmağa müvəffəq olmuĢdular. Bu iĢə general Xəlil paĢa da cəlb edilmiĢdi. Nuru paĢa 1923-cü il oktyabrın 4-də təqaüdə çıxmıĢdı. O, Ġstanbulda sənaye sahəsində çalıĢmıĢ, Ģəhərin yaxınlığındakı poladəritmə-dəmir tökmə zavodu- na rəhbərlik etmiĢdi. Ġkinci Dünya müharibəsi zamanında onun rəhbərlik etdiyi zavod Türkiyə ordusu üçün minaqayırma və əl qumbarası istehsalı ilə məĢğul olmuĢdu... Nuru paĢa 1949-cu il martın 2-də Ġstanbulda özünün həminki zavodunda naməlum sə- bəblərdən baĢ vermiĢ partlayıĢ nəticəsində həlak olmuĢdu. Bu zaman onun 60 yaĢı vardı. Yeri gəlmiĢkən, Türkiyənin görkəmli hərbi xadimi,general- leytenant Ənvər paĢa (əsl adı Ġsmayıl Ənvərdir) (1881-1922) Nuru paĢanın qardaĢıdır. O, əvvəl Almaniyada Türkiyənin hərbi attaĢesi iĢləmiĢ və imperator Ġkinci Vilhelimlə (27 yanvar 1859-4 iyun 1941; 1888-1918-ci illərdə Almaniyanın imperatoru olmuĢdur) Ģəx- si dostluq etmiĢ, sonra Türkiyənin hərbi naziri vəzifəsinə yüksəl- miĢdi. Ənvər paĢa Nuru paĢanın ögey qardaĢı idi. O, həyatdan çox tez ayrılmıĢdı. Ənvər paĢa 22 noyabr 1881-ci ildə Türkiyənin Çilli- gil bölgəsində anadan olmuĢ, 4 avqust 1922-ci ildə Orta Asiyada basmaçıların dəstəsinin baĢında “qızıl ordu”ya qarĢı vuruĢmada, Çegen adlı yerdə Tacikstanda 41 yaĢında həlak olmuĢdu... DöyüĢ- dən sonra 11-ci ordu döyüĢçüləri 28 cəsədi saymıĢdılar. Onların arasında üstündə gəzdirdiyi kiçik “Quran” da tapılan Ənvər paĢa da vardı... Otuzuncu illərin ortalarınadək yerli əhali Ənvər paĢanın mə- zarını “Həzrəti Ģah” (“müqəddəs Ģah”) adı ilə ziyarət edirdi. Ənvər paĢa Hitlerin (20 aprel 1889-30 aprel 1945) (Əsl adı Adolf ġiklqru- berdir) qibtə etdiyi... bir Ģəxs olmuĢdur. YetmiĢ dörd il sonra, 1996- cı il avqustun 4-də onun yandırılmıĢ cəsədinin külü həmin vaxt Ta- cikistana səfər etmiĢ Türkiyənin 9-cu prezidenti Süleyman Də- mirələ təqdim edilmiĢdi (S. Dəmirəl 1 noyabr 1924-cü ildə Ġsparta Ģəhərində anadan olmuĢdur; 88 yaĢı var, hazırda Ankarada yaĢayır). 27
1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan hökumətinin qərarına əsasən Milli Ordumuz təsis olunmuĢdu. General Nuru paĢa və digər türk hərbçilərinin də bu iĢdə köməyi Ģəksiz idi. Beləki, general-ley- tenant Əli ağa ġıxlinskinin (1875-1943) komandir olduğu Müsəl- man Korpusu Azərbaycan Korpusu adlandırılmıĢdı.General Ə. ġıx- linski Azərbaycan Korpusunun komandiri vəzifəsində saxlanmıĢdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüv- vələri Günü Azərbaycan Prezidentinin 1992-ci il 18 sentyabr tarixli fərmanı ilə əvvəllər hər il 9 oktyabr tarixində qeyd olunurdu.Lakin o tarixi həqiqəti heç də dəqiq əks etdirmirdi. Odur ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 1998-ci il 22 may tarixli fərmanı ilə 9 oktyabr tarixli həmin fərman qüvvədən düĢmüĢ və 1918-ci il 26 Ġyunda Gəncədə Azərbaycan Korpusunun yarandığı gün əsl tarixi gün kimi qəbul olunmuĢdur. Hazırda hər ilin bu günü Azərbaycan Silahlı Qüvvələri iĢçilərinin peĢə bayramı günü kimi təntənəli surətdə qeyd olunur. ...1918-ci il iyulun 31-də Bakı XKS süqut emiĢ və hakimiyyət əvəzində ingilis generalı L.Ç.Denstervilin (general-mayor Lionel Çarlz Denstervil 9 noyabr 1865-ci ildə anadan olmuĢ,1946-cı ildə vəfat etmiĢdi) Bakıdakı 1500 nəfərlik hərbi kontingentinə arxalanan daĢnak-menĢevik və eserlərin “Sentrokaspi Diktarurası” (“Mərkəzi Xəzər hakimiyyəti”) deyilən, cəmi 44 gün (1 avqust-15 sentyabr 1918-ci il) hökm sürmüĢ koalisyon bir “hökumət”in əlinə keçmiĢ- di... Qanlı döyüĢlərdən sonra Bakı 1918-ci il sentyabrın 15-də Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin birləĢmiĢ hərbi hissələri, tum general (general-leytenant) Mürsəl paĢanın (aralık - dekabr 1881, Ərzrum, Türkiyə-2 Ģubat (fevral) 1945, Ġstanbul. Bakının alınmasındakı xid- mətlərinə görə ona “Bakı Mürsəl paĢa” ləqəbidə verilmiĢdi. ”Bakı” adını özünə fəxrlə soyadı götürmüĢ Mürsəl paĢa 64 yaĢında Ġstan- bulda vəfat etmiĢ və orada dəfn olunmuĢdu.1988-ci ilin noyabrında onun nəĢi Ankaradakı dövlət qəbristanlığına köçürülmüĢdür...) ko- mandir olduğu (“mürsəl” ərəbcə “göndərilmiĢ”, ”yollanılmıĢ” de- məkdir) 5-ci Qafqaz diviziyası və general-leytenent Nuru paĢanın komandan olduğu Qafqaz Ġslam Ordusu tərəfindən azad olunmuĢ, ertəsi günü F. Xoyski hökuməti Gəncədən Bakıya köçmüĢdü. Bakı 1918-ci il sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə saat 3-də baĢlanan 28
qəti hücum əməliyyatı nəticəsində bazar günü, səhər saat 9-a iĢləmiĢ azad edilmiĢdi. Bu zaman Azərbaycan Respublikasının əhalisi 4 milyon, ərazisi isə 100 min kvadrat kilometr idi. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakının azad olunması haqqında ilk xəbər Danimarka konsulluğu vasitəsilə bütün dünyaya yayılmıĢdı.Bakı azad edildik- dən sonra türk yarbayı (podpolkovnik) Mehmet Fəthi Bakının müvəqqəti qubernatoru təyin edilmiĢ, Ģəhərdə tam asayiĢ bərqərar olunmuĢdu. Bu iĢdə onun böyük köməkçisi, pokovnik Əli bəy Zizikskinində rolu qeyd olunmalıdır... 1918-ci il sentaybrın 16-da Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paĢa Bakının xilası ilə əlaqədar ġərq Ordular qrupunun komandanı Xəlil paĢaya (1882-1957) təbrik teleqramı göndərmiĢdi. Xəlil paĢa (Xəlil Kut) Azərbaycanın müstəqilliyində, Bakının daĢnak-bolĢevik və menĢevilk-eser tör-töküntülərindən, habelə ingilislərdən xilasın- da mühüm rol oynamıĢ Osmanlı zabitlərindən biri idi. Xəlil paĢa Türkiyənin Mosuldakı (Ġraq) 6-cı ordusunun, sonralar ġərq Ordular Qrupunun komandanı olmuĢdu. Azərbaycanda yaradılmıĢ Qafqaz Ġslam Ordusunun təminat və təchizat iĢlərinə baĢçılıq edirdi. Bir müddət türk millətçilərinin qeyri-rəsmi nümayəndəsi kimi Moskva- da fəaliyyət göstərmiĢdi...Lakin Bakının 1920-ci il aprelin 27-də 11- ci ordu tərəfindən iĢğalında bolĢeviklərə “inanan” Xəlil paĢanın gü- nahları Türkiyədə yeri gələndə indi də etiraf və tənqid edilir... Bu Ģad xəbəri Qafqaz Müsəlman Ordudunun komandanı, ge- neral-leytenant Nuru paĢa hələ Gəncədə olan Nazirlər ġurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə teleqram göndərməklə çatdırmıĢdı. Teleq- ramda deyilirdi: “Allahın köməyi ilə Bakı Ģəhəri 15 (9) 34-də, saat 9-un baĢ- lanğıcında bizim qoĢunlar tərəfindən alındı”. Fətəli xan Xoyski Nuru paĢaya göndərdiyi təcili cavab teleq- ramında Azərbaycan xalqı və hökuməti adından məhəbbət və min- nətdarlığını belə izhar etmiĢdi: ”Qafqaz Müsəlman Ordusunun komandanı Nuru Paşaya! Xoşbəxtəm ki, xalqın adından Siz əlahəzrətlərinə, xeyirxah türk oğullarına və Azərbaycan paytaxtını düşməndən azad edən ina- nılmış cəsur əsgərlərə təşəkkürümüzü çatdırırıam”. Nasirlər ġurasının sədri Fətəli xan”. 29
Bakının azad edilməsi qurbanlar hesabına baĢa gəlmiĢdi... 1918-ci il noyabrın 10-da, bazar günü Azərbaycan hökuməti baĢda Nuru paĢa olmaqla Mudros saziĢinin Osmanlı Türkiyəsinə aid his- səsinin (11-ci maddə) əməli olaraq yerinə yetirilməsinin icrası olaraq türk generallarının Ģərəfinə vida ziyafəti təĢkil etmiĢdi.
Ziyafətdə 400 nəfər tanınmıĢ ziyalı və siyasi xadim, neft səna- yeçilərinin nümayəndələri, Azərbaycan Ordusunun rəhbərləri iĢti- rak edirdilər. Ziyafətdə ilk çıxıĢ edən və alovlu nitq söyləyən Azər- baycan hökumətinin baĢçısı Fətəli xan Xoyski demiĢdi: ”... Azər- baycanın çöllərində bizim türk qardaĢlarımızın qanı bizim türklərin qanı ilə bir-birinə qarıĢdı... Azərbaycanın hürriyyəti uğrunda tökül- müĢ qanlar Osmanlı və Azərbaycan türkləri arasında yaxınlaĢmanın və qırılmaz əlaqələrin möhkəm təminatıdır”. Fətəli xan daha sonra bildirmiĢdi: ...”Bizim də yaĢamaq azad yaĢamaq haqqımız var. Nə zirehli maĢın, hidroplan, kanonerka, tikanlı məftil, mina və digər texniki qurğular, nə ingilislər və onların əlaltıları, nə də ümumiyyət- lə, hər hansı bir qüvvə tarixin təbii gediĢini dayandıra bildi, onların əlli minlik orduya və texnikaya malik olmasına baxmayaraq, kiçik qüvvənin həmləsinə tab gətirməyib Bakını tərk etmələri öz rifahı və səadətini baĢqasının fəlakəti və bədbəxtliyi üzərində qurmağa çalı- Ģanlar üçün ibrət dərsi olmalıdır”. Ziyafətdə Osmanlı imperiyası və türk Qafqaz komandanlığı adından vida çıxıĢı edən general Nuru paĢa onun rəhbərlik etdiyi ordunun Azərbaycan üçün nə edibsə, bundan sonrada etməyə hazır olduğunu bidirərək,axırda demiĢdi: ”...QardaĢ Azərbaycan türkünün mənafeyi hər bir türk üçün müqəddəsdir... Əgər Azərbaycanın azadlığı yolunda yeni qurbanlar lazım olarsa, ona da hazırıq”. Yeri gəlmiĢkən, artıq yuxarıda deyildiyi kimi, Gəncədən üzü bəri Azər- baycan qəzalarının və Bakının düĢmən qüvvələrindən azad edilməsi
30
uğrunda bolĢevik-erməni daĢnak qoĢunlarına qarĢı savaĢlarda Ģəhid olmuĢ qardaĢ Türkiyə Ordusunun 1130 nəfər əsgər və zabiti Bakıda Dağüstü parkda dəfn olunmuĢdur, Azərbaycan milli hərbi qüvvələ- rinin verdiyi Ģəhidlər isə bundan 3-4 dəfə çox idi... Lakin türklər daha Azərbaycanda qala bilməzdilər. Belə ki, Birinci Dünya müharibəsində məğlub olmuĢ Osmanlı Türkiyəsinin hərbi qüvvələrinin Mudros saziĢinə əsasən Azərbaycandan çıxarıl- masını müttəfiqlər - Antanta ölkələri (Ġngiltərə, Fransa və ABġ) təkidlə tələb edərək, 1918-ci ilin noyabrında Bakıya öz hərbi kon- tingentini göndərmiĢdilər. Türkiyə Ordusu Azərbaycanı tərk edəndən sonra, Böyük Bri- taniyanın Ġrandakı ekspedisiya korpusunun komandiri general Vil- yam (Uilyam) Monthomeri Tomson olmaqla müttəfiqləri təmsil edən ingilis qoĢunları Ənzəli limanından “Kryuger”, ”Tula”, ”Eve- lina”, ümumiyyətlə, 17 hərbi dəniz gəmilərində (həmin gəmilərdə 39 piyada briqadasının ingilis-fransız-amerikan hərbi kontingentin- dən ibarət 1000 nəfəri və 800 hindli əsgəri, habelə polisi, müttəfiq dövlətlərin – Ġngiltərə, Fransa və ABġ-ıın nümayəndəliyi vardı) 1918-ci il noyabrın 17-də Bakıya yan almıĢ və Ģəhərə daxil ol- muĢdular. Onlar bundan əvvəl Bakıda yerləĢmiĢ ingilis generalı L.Ç.Denstervili (1865-1946) və qoĢunlarını “əvəz” etmiĢdilər. Ġngilislər bunu “açar” əməliyyatı adlandırırdılar... Həmin əməliyyat 1919-cu ilin avqustun sonlarına qədər davam etmiĢdi...
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|