Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri ümumdünya
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ALTUN SƏLTƏNƏTİ CƏFƏR CABBARLININ GÖZÜ İLƏ Könül HEYDƏROVA
- Süjetlər arasındakı eyniyyət
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 254
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Tərəddüt etmədən o dağa vardı, O dağda Sokratın kahası vardı. Xaqanla baş vəzir sürüb atları, Yol getdilər həmin bu səmtə sarı. Sokrat onu qəhrəmanlıqlarına görə təqdir edir, ona məsləhətlər verir və gələcəklə bağlı məlumatlar çatdırır. Ə.Nəvainin baş qəhrəmanı Fərhad hümanist, daxili düşüncəsinə qapılb insanlardan qaçması, səhrada vəhşi heyvanlarla dostluq etməsi və qayalıqlar arasında bədənini dövrəyə alıb onu tərk etməmələri tamamilə N.Gəncəvinin “ Leyli və Məcnun ” poemasının süjet xətdinin təsirinin nəticəsi olaraq diqqəti cəlb edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz bu kimi uyğunluqların sayını çoxaltmaq olar və bununla da N.Gəncəvi dühasının özündən neçə-neçə əsrlər sonra gəlmiş onlarla klassiklərimizin qidalandığı bədii mənbədir.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti almare@box.az
mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir. Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Azərbaycanlı sözü bizi həmişə birləşdirir" Heydər Əliyev Xalqımızda yaşanan və yaşadılan azərbaycançılıq məfkurəsi dünya azərbaycanlılarının bir ideya, eləcə də ideologiya istiqamətindəki fəaliyyətində olduqca zəruri və həssas amil kimi qiymətləndirilməkdədir. Azərbaycançılıq vahid və bölünməz Vətən, birlik və həmrəylik, dünyanı tanımaq və dünyaya öz milli "mən"inlə tanınmaq deməkdir. Belə ki, dünyaya səpələnmiş 50 milyonluq Azərbaycan xalqının bu məfkurə ətrafında birləşməsi milli həmrəyliyin yaranmasında ümdə rola malikdir. Azərbaycançılıq amili eyni zamanda birləşdirici bir məfhum kimi qəbul olunur. Bu amil də ondan irəli gəlir ki, azərbaycançılıq mövcudluğu ətrafında, etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, ölkəmizdəki bütün insanlar birləşib və Azərbaycanda yaşayan bütün xalqlar azərbaycançılığı birləşdirici, vəhdət yaradıcı bir ideya kimi dəyərləndirirlər. Bu baxımdan, azərbaycançılıq ideologiyası demək olar ki, xalqımızın bütün spektorunu özündə ehtiva edir. Dünya azərbaycanlılarını birləşdirən ideologiyaya müstəqil Azərbaycan dövlətinin ideya əsasına çevrilməsi məhz xalqımızın dahi şəxsiyyəti Heydər Əliyevin tarixi xidmətidir. Lakin burada tarixi faktlar da mövcuddur ki, onları səhifələdiyimiz zaman bir çox maraqlı məqamlara vo dəlillərə istinad etmək mümkün olur. Belə ki, qədim dövrlərdən başlayaraq bu günümüzə qədər Azərbaycan xalqının adət-ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini, polietnik zənginliyini özündə yaşadan və birləşdirən baxışlar sistemi kimi azərbaycançılıq məfkurəsi özündə əhəmiyyətli təşəkkülünü tapmışdır. Ümumiyyətlə, Ulu Öndər Heydər Əliyevin hansı səviyyədə azərbaycançı olması, milli ideologiyamızın inkişafı, həyata keçirilməsi tarixindəki rolu barədə fikirləri araşdırarkən, eyni zamanda daha bir mühüm gerçəkliyi xatırlamaq kifayət edər ki, O, məfkurə olaraq meydana çıxandan bəri azərbaycançılıq idealarına bir millətin müqəddəratını təyin edəcək qədər rəsmi məzmun-mündərəcə vermiş dahi kimi tariximizdə müstəsna yerini tutub. Azərbaycançılığın tarixi isə, əslində, Azərbaycan xalqının tarixi qədər qədimdir. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu və ya digər xalq etnos özünün ümummilli məfkurəsini -həyat fəlsəfəsini bütün mövcudluğu boyu formalaşdırır. Bu zaman tarixin elə bir dövrü gəlir ki, xalqın böyük mütəfəkkirlərində təmsil olunan idrakı uzun əsrlər ərzində təbii şəkildə formalaşmış həmin özünəməxsus məfkurəni formulə edir. Bu baxımdan, qənaətə gəlmək mümkündür ki, Ulu Öndər Heydər Əliyevin ümummilli lider mövqeyinə yüksəlməsi ilə tariximizdə yeni dövr - azərbaycançılıq ideologiyası təməlində milli məfkurə dövrü başladı. Heydər Əliyevin tarixi xidmətləri fonunda azərbaycançılıq məfkurəsinin formalaşması davamlı təhdidlərin, ölkəmizi etnik bölücülük əsasında parçalamaq cəhdlərinin qarşısında güclü ideoloji və siyasi sipər oldu. Beləliklə, Heydər Əliyev nəinki müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması konsepsivasını həyata keçirdi, eyni zamanda, Azərbaycan vətəndaşlarını birləşdirən, xalqımızı beynəlxalq aləmdə vahid amal, əqidə, məqsəd və məram ətrafında səfərbər edən milli təlim - azərbaycançılıq ideologiyasını da yaratdı. 1993-cü ildə Ulu Öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndə xalqı səfərbər edən, onun kimliyini, yaratdığı dövlətin xarakterini, milli- mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlayacaq, yönəldəcək milli sistem və ideya da ortaya qoyulmamışdı. Keçmişin bütün varlıqlarından, o cümlədən elmi, intellektual, mənəvi, II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 255
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan ictimai dəyərlərindən total imtina meyili Azərbaycanda, sözün həqiqi mənasında, ciddi ideoloji boşluq yaratmışdı. Əlbəttə, cəmiyyətin ideyasızlaşdırılması meyili, bir tərəfdən keçmiş kommunist rejiminə nifrətdən qaynaqlanırdısa, digər tərəfdən 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanı idarə edənlərin aydın məqsəd və məramının yoxluğundan, idarə etdikləri dövlətin siyasi, iqtisadi, mədəni, mənəvi inkişafı haqqında dolğun təsəvvürə malik olmamasından irəli gəlirdi. Məhz Heydər Əlivevin tarixi xidmətləri fonunda azərbaycançılıq məfkurəsinin formalaşması Azərbaycana qarşı bir çox istiqamətlərdən yönələn davamlı təhdidlərin, ölkəmizi etnik bölücülük əsasında parçalamaq cəhdlərinin qarşısında güclü ideoloji və siyasi sipər oldu. Çünki azərbaycançılıq məfkurəsi bizim keçmişimizdən gələn dəyər olaraq vahid Azərbaycanın ideya əsası, ölkədə bütün konfessiya və etnosların həmrəylik və anlaşma içində birgəyaşayışın tarixi təcrübəsidir.
Biz Vətənini, dövlətini, xalqını sevən vətəndaş olaraq, bu ideya ilə özümüzü dünyaya tanıdır, onu mütərəqqi dünya dəyərlərini özündə birləşdirən ideologiya kimi təbliğ edirik. Avropa ilə Asiyanın qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan üçün bu ideologiya, bu məfkurə mədəniyyətlərarası dialoqa mühüm bir körpüdür. Bu baxımdan da əminliklə qeyd etmək olar ki, Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğu, sürətlə dünyaya inteqrasiya olunduğu indiki vaxtda UIu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş azərbaycançılıq məfkurəsinin milli-ideoloji plast olaraq dərindən tədqiqi, onun dünya azərbaycanlıları arasında və bütövlükdə beynəlxalq miqyasda təbliği təkcə bu günün deyil, həm də sabahın tələbidir.
Bakı Dövlət Universiteti huquq.f@mail.ru «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycanda da öyrənilməsinin zəngin tarixi vardır. O qədər qədim olmayan bu tarixin ziddiyətli və təzadlı mərhələləri də yox deyildir. Hər bir mərhələnin özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğu kimi, özünəməxsus çətinlikləri, ziddiyyətləri də vardır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq hər mərhələ «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycanda öyrənilməsində yeni səhifə açmış, abidənin öyrənilməsi işinə töhfəsini vermişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un öyrənilməsinin 1920-1956-cı illərini əhatə edən birinci mərhələsi öz üzərinə daha böyük vəzifələri həyata keçirməyi qoymuşdu. Çətinliklərə, maneəçiliklərə, yasaq və qadağalara baxmayaraq həmin dövrün ziyalıları «Kitabi-Dədə Qorqud»u Azərbaycan xalqının yaddaşına qaytara bildilər. Onun ilk mətnini işlək qrafikaya çevirib xalqa çatdırdılar. Bundan əlavə, yenə həmin dövrün tədqiqatçıları «Kitabi-Dədə Qorqud»un oğuz türklərinə məxsus olduğunu, onun yaranma prosesində xalqımızın fəal iştirak etdiyini, bu abidənin Qafqazda yaşayan türklər tərəfindən yarandığını ilk dəfə olaraq əsaslı şəkildə irəli sürdülər. Geniş və müxtəlif tipli tədqiqatlarla Azərbaycan qorqudşünaslığının əsasını qoydular. «Kitabi-Dədə Qorqud» haqqında ilk dəfə 1921-ci ildə Azərbaycan Darülfünunda başlayan mühazirələr az sonra öz miqyasına görə genişləndi. Azərbaycana işləməyə dəvət edilmiş bir çox rus və başqa millətdən olan şərqşünaslar qədim mədəniyyətlərdən danışarkən «Kutadqu-bilik»lə yanaşı, «Kitabi-Dədə Qorqud» barədə məlumat verir, bu abidənin türklərə məxsus olduğunu, onu öyrənmək zərurətini qeyd edirdilər Bakı Darülfünunun 1923-1924-cü ilin tədris hesabatlarında göstərilirdi ki, bir sıra fənlər üzrə mühazirə konspektlərinin hazırlanması başa çatmışdır. «Türk ədəbiyyatı artıq tədris olunur. Bu ədəbiyyatın elmi proqramı tərtib edilib başa çatdırılmışdır. İndi bu fənn qədim oğuznamələrdən başlayıb sonrakı dövrlərin bütün ədəbiyyatını əhatə edir». Göründüyü kimi, artıq ali məktəblər üçün hazırlanan proqramlara oğuznamələr barədə faktlar daxil edilir, onlar haqqında məlumatlar verilir, bu da ümumilikdə Azərbaycan ədəbiyyatının qütblərinin müəyyənləşdirilməsinin ilk mərhələsi kimi əhəmiyyətli idi. Həmin istiqamət sonralar artan sürətlə davam etdirilirdi. Bu işdə ilk növbədə yenə Ə.Abid daha çox fərqlənirdi.Onun 1926-1930-cu illər arasında «Kitabi-Dədə Qorqud»la bağlı yazdığı əsərlər,onlarda irəli sürdüyü fikirlər bu gün də öz elmi əhəmiyyətini itirməmişdir. Ümumilikdə işə onlar «Kitabi-Dədə Qorqud»un öyrənilməsində yeni mərhələ yaratdığı kimi, Azərbaycan ədəbiyyatının qədim dövrlərdən başlayıb mərhələlər üzrə öyrənilməsinin düzgün dövrləşdirilməsinə imkan vermişdir. Ə.Abidin 1926-1930-cu illər arasında eposla bağlı apardığı araşdırmaları geniş və çoxcəhətli idi. Bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün həmin dövrdə Ə.Abidin yaradıcılığında xarakterik olan iki məsələyə münasibət bildirmək istərdik. Birincisi, odur ki, Ə.Abid prof.A.Samoyloviçə həsr edilmiş “Türk el ədəbiyyatına elmi bir baxış” məqaləsində elmi-nəzəri fikrin genişliyinə diqqət yetirir, bu gün oğuznamələrin klassik yaradıcılıq nümunəsi olduğunu sübut etmək üçün tədqiqatın özünün nəzəri səviyyəsi məsələsinin kifayət qədər olmasını vacib hesab edirdi. İkinci məsələ isə tədqiqat materiallarının zənginliyi, onun araşdırılan mətnin əsas cəhətləri və müddəalarını əhatə etmə zərurəti ilə bağlı idi. O, bu mülahizələrini «Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatına aid vəsiqələr» («Azərbaycanı öyrənmə yolu»məcmuəsi, 1930, № 3) məqaləsində daha geniş əks etdirmişdir. Ə.Abid «Kitabi-Dədə Qorqud»a qədər II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 256
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan məlum oğuznamələri nəzərdən keçirib eposun yaranma bazasını müəyyənləşdirməyə cəhd edirdisə, bu müəllifin hər şeydən əvvəl ilk mənbələrə diqqətli münasibətinin nəticəsi idi. Ə.Abid araşdırdığı bütün «Dədə Qorqud» hadisələrinə belə dəqiqliklə yanaşır, onların ilk qaynaqlarını, törəmə yolları və mərhələlərini öyrənə-öyrənə dünəndən bu günə gəlirdi. Ə.Abid bu kimi səmərəli,elm üçün yeni axtarışları ilə əsrin 20-ci illərində Azərbaycan qorqudşünaslığının əsasını qoydu. «Kitabi-Dədə Qorqud» mətni hələ Azərbaycanda çap edilməzdən əvvəl Ə.Abid tərəfindən onun öyrənilməsinə başlandı. O, bir-birinin ardınca bir neçə məqalə yazdı və ilk dəfə olaraq «Kitabi-Dədə Qorqud»un Azərbaycan xalqına məxsus olmasını təsdiq edən dəlilləri ortaya qoydu. Ə.Abid ilk dəfə olaraq «Ədəbiyyat tarixi»ni «Kitabi-Dədə Qorqud»dan başlamaq zərurətini irəli sürmüşdür. Ə.Abid «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi» əsərində özü Azərbaycan ədəbiyyatını «Kitabi-Dədə Qorqud»dan başlamış və əsər haqqında geniş tədqiqatını oraya daxil etmişdir. Ə.Abidin şəxsində Azərbaycan qorqudşünaslığı özünün yaradıcılıq üçün zəruri funksiyaları həyata keçirdi, onun ilk nəzəri istiqamətlərini işləyib hazırladı. «Heca vəzninin tarixi» adlı məqaləsində türk şeirində hecanın tarixindən danışarkən dastandakı qafiyəli nəsrdən (səs formasında) atalar sözü və məsəllərə gedib çıxır, abidənin dil materialı əsasında heca vəzninin tarixini qədimlərə aparırdı. Ə.Abid «Kitabi-Dədə Qorqud»la bağlı tədqiqatlarını dastanın mətni Azərbaycanda hələ nəşr edilməmişdən qabaq yazıb ortaya qoymuşdu. Bu isə onun Drezden nüsxəsinin əlyazmasına yaxından bələd olduğunu göstərirdi. Güman ki, Ə.Abid bu nüsxəni Türkiyədə təhsil alarkən ələ keçirib üzünü köçürmüş, həmin mətn əsasında da dastan haqqında iri həcmli tədqiqat işi yazmışdır. Təəsüf ki, bu tədqiqatların bir hissəsi məhv edilib sıradan çıxarılmış, başqa bir hissəsi, həm də çox kiçik bir qismi «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi» əsərində hələ də çap olunmamış qalmışdır. Qorqudşünaslığın Ə.Abid mərhələsi ilə bağlı vacib bir məsələni də qeyd etmək lazımdır. Bu da «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi» əsərinin əlyazmasında onun «Dədə Qorqud» mətnlərindən istifadəyə verdiyi istinadlardır. Buradan görünür ki, Ə.Abid «Kitabi-Dədə Qorqud»un Drezden nüsxəsinin əlyazması əsasında bir nəşr hazırlamışdır və yeri gələndə əsərlərində həmin nəşrə istinad etmişdir. Güman ki, bu eposun Ə.Abid tərəfindən hazırlanıb, lakin nəşr edə bilmədiyi əlyazması idi. Şübhəsiz ki, onun tapılıb üzə çıxarılması qorqudşünaslığımız üçün mühüm tapıntı olardı.
ALTUN SƏLTƏNƏTİ CƏFƏR CABBARLININ GÖZÜ İLƏ Könül HEYDƏROVA Bakı Dövlət Universiteti konul_qalib@mail.ru Hər bir bədii əsər müəyyən poetik gücə, ədəbi dəyərə malikdir. Əsərin dəyəri onun bədii çəkisindən asılıdır. Onun bədii çəkisi isə özündə ehtiva etdiyi milliliklə, bəşəriliklə, milli idealın, milli xarakterin, milli düşüncə tərzinin, milli psixologiyanın koloritiylə, bədii nümunələrdə milli-mənəvi idealların ifadəsi, milli-xəlqi ruhun əqli dərkdə ehtiva olunması ilə ölçülür. Əsəri dəyərləndirmək üçün onun daşıdığı ümumbəşəri ideyaların məcmusu, əsərlərdə dövrün ictimai-siyasi fikirlərinin əks olunması və bunun milli oyanışa təsiri, bədii fikrin başlıca ifadə tərzi kimi seçilməsi, ədibin hansı bədii çalarlarından istifadə etməsi və s. nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan dramaturgiyasında həmişə aktual problem kimi qabardılan, sosial bəla kimi cəmiyyəti çuğlayan qadın hüquqsuzluğu və "pul hakimiyyəti" digər ədiblərimiz kimi əsərləri ümumbəşəri ideyalar daşıyıcısı olan müqtədir sənətkar C.Cabbarlının yaradıcılığında daha kolliziyalı şəkildə qoyulmuşdur. Onun yaratdığı qəhrəmanlar paklığı, mehribanlığı, altun səltənətinin puçluğunu, xəyanətin bağışlanmadığını təbliğ edirlər. Və cəmiyyətin saflaşması üçün mübarizə aparırlar. C. Cabbarlı əsərlərində sujet qurmaq, fərdi psixoloji xarakterlər yaratmaq yolunda çox çalışmış, əsl peşəkar ustalığı, bədii texniki yetkinliyi, həyati konfliktlər, təbii monoloq və mükalimələr qurmaq məharəti göstərmişdir. Biz burada ölməz sənətkarın "Aydın" (1919) faciəsindən söhbət açacağıq. Həmin əsərdə pulun, altunun əxlaqın, mədəni mühitin fəlakətinin baiskarı olması açılıb göstərilmişdir. Əsər müəllifin dəruni hisslərini əhatə etməsinə rəgmən çox təsirli və ardıcıl sujet xəttinə malikdir. Əsərdə baş qəhrəman kimi verilən Aydın obrazı sosial mühitin eybəcər qəlibində formalaşmağa məruz qalan kasıb bir gəncdir. O öz idealı uğrunda mübarizə aparmağa çalışır. Amma bu mübarizə düşünülmüş şəkildə, ardıcıl olmadığı üçün altun səltənətində qələbə qazana bilmir. Aydın var-dövlət sahibi olmaq, şöhrət qazanmaq istəyir. Amma yaşadığı mühit ona mane olur. Bu mühit onu və onun kimiləri "insan bilmir". Aydın şöhrətin, varın harada olduğunu, onun yiyəsinin və açarının nə olduğunu çox gözəl bilir. Aydın düşünür ki, şöhrət və böyüklük qapalı bir еvdədir ki, yiyəsi altun, açarı təsadüf, qorucusu isə ölümdür. Cəmiyyətdə baş verən proseslərə güzgü tutan bu fikirlər tədqiq olunan dövrün ictimai xarakteristikasını aydın şəkildə əks etdirir. Bəli, altunun sahib olduğucəmiyyətin fikri hər şeyi altunla əldə etməkdən, məğrurluğu altunla alçaltmaqdan, heç kəsə əyilməyəni altuna səcdə etdirməkdən ibarət olacaq. Aydın şöhrətə sahib olmaq üçün altunların hökm etdiyi cəmiyyətlə mübarizəyə atılır və bu cəbhədə ilk qarşılaşdığı maddi cəhətdən ondan üstün olan Dövlət bəy olur.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 257
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Dövlət bəy milyoner oğlu, əxlaqca yüngül, gününü eyş – işrətdə keçirməyi xoşlayan gəncdir. Ətrafda elə fikir oyadır ki, guya hamının halına yanır, batində isə öz maddi imkanlarından çirkin məqsədlərini həyata keçirmək üçün bir vasitə kimi istifadə edir. O bundan Aydının həyat yoldaşı Gültəkini ələ gəirmək üçün faydalanır. Gültəkini pulla "satın alan" Dövlət bəy də düşünür ki, dünyada hər bir şеy pula bağlıdır. Pul hətta şеytana namaz qıldırar. Dövlət bəy Aydının xəstə və işsiz olmasından, Gültəkinin əlacsızlığından, özünün maddi resurslarının bolluğundan istifadə edərək öz çirkin niyyətini həyata keçirməyə çalışır. Bunun üçün o Gültəkinin həyatının Aydına qədərki kəsimi ilə Aydınlı kəsimini müqayisə edərək onun qürurunu qırmağa, mənəviyyatını alçaltmağa çalışır. Və buna nail olur. Gültəkin daş – qaşla satın alınaraq alçaldılır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, hüququ, namusu, ləyaqəti tapdalanan, pula satılmaq məcburiyyətində qalan Gültəkinin faciəsi şəxsi xarakter daşımır. Bu artıq bütün cəmiyyətin, milyonlarla hüquqsuz qadının, eybəcər sosial mühiti dəyişməyə qabil olmayan aydınların, altun hakimiyyətinin faciəsi idi. Gültəkin öz ləyaqətsiz əməli ilə fərdi həyatını sosial varlığa çevirməyə nail olmuşdur. Gültəkinin bu halında nə onu, nə də Aydını tam günahlandırmaq olmaz. Aydın altunların hökm etdiyi cəmiyyətdə dövlət bəylərin hökmünə qarşı mübarizə apara bilmir. O fikirləşir ki, bütün bəşəriyyətə, hətta tanrının özünə, bu mənəvi jandarmaya qarşı üsyan qaldırmalıdır. Qaldırır da. Amma bu nəticəsiz mübarizədir. Hər işi pul gücünə həll etməyə çalışan Dövlət bəy düşünür ki, bütün dünya altun üzərində durmuşdur və bundan istifadə edərək Gültəkini altun əsarətinə alıb rəzilliyin köləsinə çevirir. Gültəkin buna qarşı mübarizə apara bilmir. Amma mübarizə Maralın (H.Cavid "Maral") mübarizəsindən fərqlənmir. Gültəkin şantyeyə gətirir və Aydınla qarşılaşır. Bu həyatın ironiyasıdır. İlk səhnələrdə Aydın öz idealı hesab etdiyi Gültəkinə görə hər şeyə hazır olduğu halda, sonralar şəxsiyyətin deqradasiyası baş verdiyi üçün özü onu hərraca çıxarmaq istəyir. Bu isə artıq milli faciədir.Aydın həqiqət uğrunda mübarizə aparır. Amma onu tapa bilmir. C. Cabbarlı qeyd edir ki, bütün bəşəriyyətin bir məbud kimi itaət etdiyi, daim kömək umduğu, ağır fəlakətlərə yol açan amansız bir qüvvət varsa, o da altun, yеnə altundur. Hamı ona tapınır. Hamı ona pərəstiş еdir.Bu bir fərdin yox, bütün bəşəriyyətin düşüncəsini əks etdirir. Bu bir fərdin təkcə cəhalət və nadanlığa qarşı mənəvi etirazı, altun hakimiyyətinə qarşı şüurlu üsyanı deyil, həm də əxlaqi dəyərləri öz əsarəti altına alan cəmiyyəti ifşa idi. Özünün bəşəri amalını, ideal və arzularını həyata keçirmək Aydına qismət olmur. Amma o cəmiyyəti məhvə sürükləyən, mənəvi kiçilməyə səbəb olan faktorları və onların başlıca ünsürünü – altunu ifşa edə bilir.
AMEA , Ədəbiyyat İnstitutu konul.nehmetova@mail.ru Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində mübahisəli məqamlar vardır ki. hələ də öz həllini tapmamışdır. Bunlardan biri də Seyid Hüseynin “Ağ at və ağ çuxa” hekayəsinin iqtibasmı, yaxud yazıçı təxəyyülünün məhsulu olmağının müəyyənləşməsidir. Eyni zamanda, Səməd Vurğunun eyni bir süjet əsasında yazdığı “Aslan qayası” poemasının ədəbi qaynağı dəqiqləşdirilməmişdir. Seyid Hüseynin “Ağ at və ağ çuxa” hekayəsi ilk dəfə 1920-ci ildə “Qurtuliş” jurnalının ikinci nömrəsində dərc olunmuşdur. Səməd Vurğun isə “Aslan qayası” poemasını 1935-ci ildə qələmə almışdır. Hər iki əsər haqqında günümüzə qədər elmi araşdırmalarda əfsanə əsasında yazılması ehtimalı mövcuddur ki, hələ də sübuta yetirilə bilməmişdir. Lakin bu ehtimalı təkzib edən maraqlı məlumatlar əldə etmişik. Məmməd Rahimin “Xatirələr”ində və Səməd Vurğunun “Aslan qayası” poemasında bu mübahisəli məsələyə aydınlıq gətirilir. Səməd Vurğunun “Aslan qayası” poemasını Seyid Hüseynin “Ağ at və ağ çuxa” hekayəsi əsasında yazılmasını əsərlər arasında müqayisə aparmaqla da isbat edə bilirik.
Bakı xanı Hüseynqulu xanın qızı Mahnigara bir çox xanzadələr, bəyzadələr elçi düşsələr də, heç kimə qəti bir cavab verməzdi. Bir gün mahnigar elan edir ki, kim onun ağ atının tərkinə atlanaraq cıdır yarışında birinciliyi qazanarsa, öz əli ilə toxuduğu ağ çuxa əhd-peyman nişanəsi olaraq ona bağışlayacaqdır. Ağ atı Aslan minir və yarışda qalib gəlir. Mahnigar ağ çuxanı Aslana bağışlamış, üstəlik ağ atı da ona hədiyyə etmişdi. Ruslar bakıya gəldikdə Hüseynqulu xan təslim olmaq istəmişdi. Lakin şəhərin qoşa qapısından çıxıb Sisyanovu qarşılayaraq açarı ona təslim edərkən, rus generalı Aslan tərəfindən öldürülmüşdür. Ruslar ikinci dəfə Bakıya ordu göndərdilər. Mahniyar sarayda əsir alınır. Bir gecə şəhərdə böyük həyəcan qalxır. Aslan mahnigarı xilas etmək üçün təkbaşına saraya hücum edir. Ağ atın tərkinə alıb Mahnigarı qaçırır. At üz tutur Buzovnaya sarı. Ruslar hər tərəfdən kəndi əhatə etmişdirlər. Xəzərin sahilində hündür qayanın üzərinə çatan atın gedəcəyi yol qalmır. Sevgililər düşmənə təslim olmamaq üçün ağ at ilə bərabər Xəzərin qoynuna atılıb tələf olurlar. O gündən qayanın adı “Aslan qayası” , yanındakı digər qayaya da “Muyniyar qayası” deyirlər. |