Müəllim: dos. N. Z.Çələbiyev Fənn: Klinik psixologiya Mövzu Hafizə təfəkkürünün pozuntuları
Yüklə 188,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.Emosional ambivalentlik
- Diqqətin pozuntuları
|
Təəssürat sferasının pozuntuları Bu ad altında təsvir olunan mənəvi hissiyyatlarda əlaqədar proseslər emosiyalar adlanır. Emosiyalar insan həyatının bütün cəhətlərini: əmək fəaliyyətini, istirahətini, adamlar arasında ünsiyyəti və.s.-ni daima müşayiət edən, onun əxlaqi davranışına təsir göstərən proses olub müxtəlif qıcıqlara qarşı orqanizmin mürəkkəb psixofizioloji reaksiyasıdır. Emosiyaların təsiri altında insan özünə xoş gələn nə varsa ona doğru meyl göstərir və əksinə xoşagəlməyən qıcıqlardan uzaqlaşmağa çalışır.Təəssüratla bağlı olan hisslərimiz nəinki psixoloji, bioloji, eyni zamanda sosioloji bir prosesdir. Emosional reaksiyaların rəngarəngliyi, coşğunluğu, davamlılığı və s. Hər bir adamın yaşı, intellekti, mədəni səviyyəsi, xasiyyəti və digər şəxsi keyfiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, iki eyni cür sevinən və ya əsəbiləşən adam yoxdur. Hər kəsin özünə məxsus gülüş və kədərlənmə tərzi vardır.
Emosiyaların başlıca mənbəi instiktiv tələblərimizlə əlaqədar olan hərəkətlərdir desək səhv etmiş olarıq. Axı, belə ibtidai emosiyalar – yeməklə, yatmaqla və s. əlaqədar olan müsbət və mənfi hisslər heyvanlarda da vardır. Bununla belə emosiyaların yaranmasında instiktlərin rolunu inkar etmək olmaz. İnsan üçün daha məzmunlu, zəngin və olduqca mürəkkəb olan ali (yüksək) emosiya vardır. Ali emosiyaların mənbəi estetik tələblərimizi ödəyən qıcıqlardır. Bunlara musiqi, incəsənət, gözəllik, məhəbbət, dostluq, vətənpərvərlik və s. Aiddir. İnsanın mədəni səviyyəsi, zövqünün zənginliyi ali emosiyaların xüsusi çəkisini müəyyən edir. İnsan “yemək üçün yaşamır, yaşamaq üçün yeyir”, yaxud Nizami Gəncəvinin “Eşqsiz bir insan bir neydir qırıq, yüz canı olsa da öldür artıq” kəlamları yuxarıda deyilənləri əks etdirir. Emosional halın dəyişməsi orqanizmin bütün orqan və sistemlərinə təsir edərək olduqca mürəkkəb bioloji reaksiyalara səbəb olur. Məsələn, müsbət emosional reaksiyalar zamanı qanda şəkərin, katexolaminlərin miqdarının, mənfi emosional reaksiyalar da isə adrenolunun, serotinin miqdarının artması buna misal ola bilər. İnsan daima xarici və daxili aləmdən gələn qıcıqların təsiri altında ya şənlənir, ya da məyus olur. Xəstəlik nəticəsində müydana çıxan ağrı, aclıq, soyuğun təsiri və s. narazılıq hissi xoş xəbər, yaxın dostu ilə görüş isə razılıq hissi yaradır. Bütün bunlar bütövlükdə insanın bu və ya başqa anda meydana çıxan əhvali-ruhiyyəsini müəyyən edir. Əhvalın orta həddi qıcıqların cəminə bərabər olur. Gün ərzində bu göstəricilər dəfələrlə dəyişə bilər. Əhvali-ruhiyyənin 19
vəziyyəti hər bir şəxsin anadangəlmə fərdi xüsusiyyətləri, temperamenti, xasiyyəti ilə də əlaqədardır. Həyatda nikbin adlandırdığımız şəxslər əhvalı bəbbin adamlardan kəskin surətdə fərqlənir. Az əhəmiyyətli, mənfi bir qıcıq nikbin adamların vəziyyətinə bəzən heç bir təsir göstərmədiyi halda, bədbin adamlarda xeyli müddət davam edən məyusluğa səbəb olur. Güclü qıcıqların təsiri altında (məsələn, yaradıcılıqla məşğul olmaq, sevmək) meydana çıxan və uzun müddət davam edən emosional hala etiras deyilir. Emosional halın dəyişməsini əks etdirən zahiri əlamətlərə aşağıdakılar aiddir: 1)Mimiki reaksiyalar; 2)Hərəkət reaksiyaları; 3)Vegetativ-visseral reaksiyalar. Bu reaksiyalar insanın razılıq, həm də narazılıq hisslərinin əks etdirən obyektiv əlamətlər olmaqla hər adamda özünəməxsus tərzdə təzahür edir. Məsələn, ucadan gülmək heç də müsbət qıcığın gücünü göstərmir. Uşaqları, intellekti aşağı olan çəxsləri güldürmək yaşlılara, ağıllı adamlara nisbətən xeyli asan olması hamımıza yaxşı məlumdur. Emosional halın güclü və qısamüddətli dəyişməsinə affekt deyilir. Affektə, başqa sözlə, mənəvi sarsıntı, etirasın coşması və ya emosional partlayış da demək olar. Affekt fizioloji (normal) və patoloji (qeyri-normal) olmaqla iki formaya bölünür. Fizioloji affekt adkvat qıcıqlar nəticəsində yaranır, bu zaman düşüncə pozulmur, ona görə də şəxs ictimai təhlükəli hərəkətlər etmir, edərsə məsuliyyət daşıyır. Fizioloji affektin səbəbi bəd xəbər, məsul bir vəzifəni yerinə yetirərkən kobud səhv etmək, qiymətli bir şey itirmək, təhqirəməruz qalmaq və s. ola bilər. Patoloji affekt qeyri-adekvat səbəblər nəticəsində yaranır, düşüncə bu və ya başqa dərəcədə pozulduğundan şəxs öz hərəkətlərinə nəzarət edə bilmir. Bu zaman ictimai təhlükəli hərəkət edərsə
cinayət məsuliyyəti daşımır.(Bu Azərb.Respublikasının cinayət məcəlləsinin 11-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur). Patoloji affekt mərkəzi sinir sisteminin orqanik xəstəlikləri olan şəxslərdə, psixopatlarda, isteriya nevrozu olan şəxslərdə müşahidə oluna bilər. Klinikada tez-tez rast gəlinən emosiya pozuntularına aşağıdakılar aiddir: 1.Maniya – səbəsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin yüksəlməsi ilə təzhür edən hal olub, başlıca olaraq üç əlamətlə özünü büruzə verir: a)əhvalın yüksəlməsi; b)hərəkətlərin fəallığı; b)nitqin sürətlənməsi. Maniakal hal zamanı xəstə daim şən və gülərüz olur, oxuyur, oynayır, bir yerdə qərar tuta bilmir, hərəkətləri və davranışı ilə hamını əyləndirməyə çalışır. Əsasən maniakal depressiv psixozun maniakal fazasında və bir sıra digər hallarda rast gəlinir.
20
2.Depressiya – səbəbsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin enməsi olub, yuxada göstərilən üç əlamətin (triadanın) əksinə cərəyan etməsi ilə xarakterizə olunur: a) əhvalın enməsi; b)hərəkətlərin və v)nitqin tormozlanması. Depressiya zamanı əhvalın enməsi o dərəcədə güclü ola bilər ki, həyya xəstə özünə sui-qəsd edə bilər. Xəstə bütün günü qəm-qüssə içərisində olur, yeməkdən imtina edir, xarici görkəmi ağır zərər çəkən, bədbin, ümidsiz adamı xatırladır. Belə xəstələri bir an belə gözdən qoymaq olmaz, onları təcili stasionara yerləşdirmək və yalnız orada müalicə etmək lazımdır.
yeksəlməsinə deyilir. Narkomanlarda, alkoqol qəbul edən adamlarda, mərkəzi sinir sisteminin orqanik pozuntularında rastn gəlinir.
enməsidir. Belə vəziyyət keçirən xəstə olduqca tez əsəbiləşir, ən cüzi səbəbdən özündən çıxaraq ətrafdakıları təhqir edir, gərginlik yarada bilir. Onların qəfləti aqressiv hərəkətlərinin qarşısını almaq məqsədi ilə lazımi tədbirlər görülməli, ilk növbədə, xəstəxana şəraitində tibbi nəzarət təşkil olunmalıdır. Disforiya halı epilepsiya zamanı, kəllə travması keçirmiş alkoqoliklərdə və bir sıra başqa xəstəliklərdə təsadüf edilir. 5.Emosional ləbillik əhvali-ruhiyyənin səbəbsiz və asanlıqla dəyişməsinə deyilir. Belə şəxslər ani olaraq bir haldan (məsələn, qəmginlikdən) digər hala (şən hala) keçə bilir. Lakin bu zaman nə qəmginlik, nə də hal üçün xarakter olan emosional görkəm qeyd olunmur. 6.Emosional kövrəklik – emosional zəiflik əlamətləri ilə özünü büruzə verən hala deyilir. Bu zaman xəstə olduqca yazıq, asanlıqla göz yaşı axıtmağa hazır olan görkəm alır. Beyinin damar, orqanik, intoksikasion və infeksion xəstəlikləri zamanı rast gəlinir (məsələn, hipertoniya, ateroskleroz, beyin siflisi, ağır keçən xronik alkoqolizm və s.). 7.Emosional ambivalentlik eyni zamanda iki bir-birinə zidd emosional halın meydana çıxmasına deyilir. Məsələn, kədər və sevinc, məhəbbət və nifrət eyni vaxtda, eyni şəxsdə təsadüf edir. Bu vəziyyət şizofreniya zamanı tez-tez rast gəlinir. 8.Laqeydlik –yaxın adamlara, ətrafda cərəyan edən hadisələrə qarşı biganə olmaq əlamətinə deyilir. Lakin bu zaman şəxs, marağına, instiktiv tələblərinə laqeyd qalmır.
21
9.Emosional kütlük – emosional çatışmazlığın daha ağır forması olub laqeydlikdən və emosional düşkünlükdən həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə fərqlənir. Xəstələrin marağı ancaq instinqtiv tələbləri ətrafında toplanır. Xəstəxanaya görüşə gələn bacısından bir xəstə ancaq yemək üçün nə gətirdiyini soruşar, ağır xəstə olan anası ilə nəinki maraqlanmaz, hətta bacısının bu barədə söhbətini yarımçıq qoyaraq deyərdi: artıq onun 70 yaşı var, o, ölsə rahat olarıq, mənzilimiz genişlənər. Emosional kütlük şizofreniyanın son dövrü üçün xarakterik sayılan əlamətlərdəndir. 10. Qorxu – həm nevrozlar, həm də psixozlar zamanı tez-tez rast gəlinən əlamətlərdən olub müxtəlif formalarda təsadüf edir. Nevrozlar, reaktiv hallar zamanı rast gəlinən qorxu, gərginlik və ümumi narahatlıqla müşayiət olunur. Sarışan hallar nevrozunda rast gəlinən qorxu zamanı şəxs ağır xəstəliklərə tutulmaqdan, geniş meydanlardan keçməkdən, otaqda tək qalmaqdan və s. involyusion psixozlarda isə xəstə ailə üzvlərinin başına bir iş gələcəyindən qorxur.
pozulması ilə diqqəti cəlb edir. Lakin bir sıra hallarda bu əlamət kədər, qorxu hissləri ilə birləşərək daha da mürəkkəbləşir və təhlükəli xarakter alır. Qocalıqönü psixozlarda və nevrozlarda, reaktiv depressiyalarda və bir sıra digər hallarda təsadüf edir. Emosional pozuntuların patofizioloji mexanizmini izah edən müxtəlif nəzriyyələr mövcuddur. Bu sahədə ciddi tədqiqatlar aparan P.E.Simonovun fikrincə emosional reaksiyaları tənzim edən konkret mərkəzlər deyil beyinin müxtəlif sahələrinin müştərək fəaliyyətidir. Ali sinir fiziologiyasında aparılan bəzi eksperimental təcrübələrdən məlumdur ki, hipotalamus və uzunsov beyinin qıcıqlandırılması nəticəsində emosional reaksiyalarla müşayiət olunan bir sıra simpatik və parasimpatik effektlər almaq mümkündür. Görmə qabarının bəzi nüvələrini, subtalmik sahəni qıcıqlandırmaqla aşağıdakı reaksiyaları müşahidə etmək mümkün olmuşdur: 1.Bədənin müxtəlif nahiyələrində və ətraflarda əks olunan xoşagələn hissiyyatların (bəzən isə əksinə) meydana çıxması; 2.Qısamüddətli və kəskin cərəyan edən qorxu, dəhşət və ya sevinc hissi; 3.Əvvəlcə əhvalın yüksəlməsi, sonra eyforiya və daha sonra depressiya ilə əvəz olunan emosional halın meydana çıxması və s.
22
İ.P.Pavlov və onun ardıcılları göstərmişlər ki, emosiya reaksiyalarının patofizioloji əsasını təşkil edən beyinqabığı və qabıqaltı törəmələr arasındakı funksional əlaqələrin pozulmasıdır. Diqqətin pozuntuları Psixi fəaliyyətin (düşüncənin) bu və ya başqa istiqamətə yönəlməsi və hər hansı bir obyekt üzərində cəmlənməsi prosesinə diqqət deyilir. Diqqətin obyekti, xarici aləmdə mövcud olan cisim və hadisələr, özümüzə aid olan, orqanizmdə yaranan hisslərimiz, fikirlərimiz və s. ola bilər. Diqqətin hansı istiqamətə yönəlməsi, həmin anda dominatlıq təşkil edən qıcıqdan asılıdır. Mühazirəyə qulaq asan tələbənin üzünə baxsa da fikirləri ağır halda xəstəxanada yatan anasının yanındadır. Buna, Əlbəttə, diqqətin qeyri-normal yayınması kimi baxmaq olmaz. Hazırda həmin tələbənin diqqətini daha çox cəlb edən, dominat qıcıq anasıdır. Düşüncəli olaraq diqqətin idarə olunması, ətrafda cərəyan edən bu və başqa qıcığın hərtərəfli və aydın təsəvvür edilməsinə imkan verir. Gündəlik həyatımızda, adətən, diqqətimiz daha maraqlı, məzmunlu obyektlərə doğru yönəlir.Normal sayılan bu hal qeyri-ixtiyari diqqət adlanır. Yüklə 188,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|