Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev Mövzu 11. Suisid və aqressiya
Yüklə 68,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- fiziki-verbal, aktiv-rassiv, birbaşa-dolayı Aqressiyanın tipi Misallar
- Aqressiv davranışın bioloji determinantları
- Aqressiv davranışın psixoloji determinantları.
- “İnsan bir-biri ilə mübarizə aparan heyvanlara bənzəməklə, yanaşı onunla unikaldır ki, o, öz cəmiyyəti üçün yaramayan yeganə varlıqdır.”.
- From yazır: “ həyata inamın itməsi nifrətə səbəb olur.
- • Nekrofiliya
- Aqressiv davranışın motivasiyası
- Aqressiyanın öyrənilmə metodları
- Aqressiyanın profilaktikası və idarə olunması
|
1
Müəllim: Dos.N.Z.Çələbiyev Mövzu 11. Suisid və aqressiya Plan: 1.Aqressiv və auto aqressiv davranış problemi. 2. Aqressiv davranışın tipləri və bioloji determinatları. 3. Aqressiv davranışın psixoloji determinatları və motivasiyası. 4.Aqressiyanın öyrənilməsi metodları. 5. Aqressiyanın profilaktikası və idarə olunması. 6. Suisidi (özünəqəsd) şərtləndirən risk amilləri. Suisidal davranışın motivasiyası.
1.
Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri, Bakı, 1981. 2.
məsələləri, ADU, 1985. 3.
İsmayılov N.V.,İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 2002. 4.
(dərslik) 2-ci nəşr, Bakı, 2008. 5.
İsmayılov N.V. Psixiatriya, Bakı, 1998. 6.
Şəfiyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. 7.
Метделевич В.Д. Клиническая и медицинская психология. Практическое руководство.M., 1998. 8.Həsənov.M.İ., Məhkəmə psixiatriyası, “Plyus” nəşriyyatı, Moskva,1997.
2
Aqressiv və autoaqressiv davranış problemi hər bir cəmiyyətin həyatında mühüm yer tutur. Bu problemi sosial psixologiya çərçivəsinə daxil etmək üçün göstərilən çoxsaylı cəhdlərə baxmayaraq, onun tibbi aspektləri diqqətdən kənarda qala bilməz. Birincisi, auto və heteroaqressiyanın formalaşmasında bioloji faktorların rolunu nəzərdən keçirən hipotezlər mövcuddur. İkincisi, aqressiv və autoaqressiv davranış bir sıra hallarda ruhi pozuntuların kliniki təzahürləri ilə bağlı olur. Ən nəhayət, belə destruktiv davranış çox vaxt məhkəmə ekspertizasının psixoloji-psixiatrik xidməti tərəfindən kompleks şəkildə tədqiq olunur. Aqressiya Bütün tarix boyu bəşəriyyət qəddarlıq, zorakılıq, qəsdlər, dağıntılar və digər destruktiv əməllər şəklində özünü göstərən və insanlara fiziki və mənəvi iztirablar gətirən hallarla qarşılaşır. Biz, demək olar ki, hər gün kütləvi informasiya vasitələrindən insanların aqressiv davranışının təcəssümü olan cinayətlər, müharibələr, terror aktları haqqında məlumat alırıq. Aqressiyanın tibbi aspektlərindən söz açılarkən, ilk növbədə, psixi paologiya ilə bağlı olan aqressiya nəzərdə tutulur. Psixi xəstələrin aqressiyası müharibələr zamanı törədilən zorakılıqdan müqayisə olunmaz dərəcədə az olsa da, nəzərə almaq lazımdır ki, psixi xəstəxanaların pasiyentlərinin 10%-də bu və ya digər aqressiv tendensiyalar müşahidə olunur. Təəssüf ki, aqressiya anlayışının özü, ona dəqiq tərif vermək cəhdləri zamanı ciddi ziddiyyətlər dogurur. Belə ki, bir çox hallarda, digərləri üçün təhlükəli olan və onlara zərər yetirən istənilən davranış aqressiya kimi qiymətləndirilir. Lakin sürücünün diqqətsizliyi üzündən baş vermiş və insan tələfatı ilə nəticələnən qəsdən törədilməyən avtomobil qəzası bir qayda olaraq, aqressiv əməl hesab olunmur. Aqressiv davranışı insan psixikasının hər hansı konkret sferası ilə bağlamaq daha böyük çətinliklərlə rastlaşır. Bəzən aqressiya emosional sferanın məhsulu kimi nəzərdən keçirilir. Burada ön planda nifrət və qəzəb kimi emosional hallar –
muzdlu qatilin hərəkətləri aqressiya sayılmamalıdır.Bu isə cəfəng görünür. Aqressiyanın motiv ilə əlaqələndirmək cəhdləri inandırıcı görünmür. Məsələn, valideynlərin uşağını hər hansı bir dəcəlliyinə tənbeh etməsini kimsə aqressiya adlandıra bilməz. Halbuki burada qəsdən zərər yetirmək motivi şübhəsizdir. Ən nəhayət, aqressiyanın koqnitiv proses nöqteyi-nəzərdən (düşmənçilik fikirləri, ədavət) qiymətləndirmək də həmişə mümkün olmur. Bir çox hallarda aqressiya xoş məram, müsbət münasibət bəslənilən yaxın adamlara qarşı yönəlmiş olur. 3
Aqressiv davranışın çoxlu miqdarda müxtəlif variantlarının mövcudluğunu və hər hansı
hərəkətin aqressiya sayılıb-sayılmadığının dəqiq
müəyyənləşdirilmədiyini nəzərə alaraq, Buss (1976) tərəfindən verilmiş aqressiv davranışın çoxxətli təsnifatından istifadə etmək məqsədyönlü görünür. Bu sxemə görə aqressiv hərəkətlər 3 xətt (ox) üzrə təsvir olunur:
Fiziki – aktiv - birbaşa Döymə, zorlama, qətl və s. Fiziki –aktiv - dolayı Qətl “sifarişi”- minaların qoyulması Fiziki – passiv - birbaşa Məqsədə çatmağı fiziki məhdudlaşdırma (piket, sədd qoymaq və s.) Fiziki –passiv - dolayı Hər hansı əməli icra etməkdən imtina (sabotaj, tətil) Verbal – aktiv - birbaşa Təhqir və ya hədələr Verbal –aktiv - dolayı Böhtan atmaq, şayiələr yaymaq Verbal – passiv - birbaşa Baykot Verbal – passiv – dolayı İnsanı müdafiə etməkdən imtina (məsələn, məhkəmədə şahid kimi ifadə vermək və ya heç verməmək)
Bundan əlavə, düşmənçilik və instrumental aqressiya da ayırd edilir. Birinci halda aqressorun məqsədi öz qurbanına zərər yetirməkdir.İkinci halda isə aqressiya əsas məqsəd olmayıb yalnız istəyə nail olmaq üçün alət rolunu oynayır. Maddi maraqla əlaqədar törədilən aqressiyaya misal olaraq, quldurluq qurbanı olan şəxs müdafiə olunarkən, ona xəsarət yetirilməsi ola bilər. Burada əsas məqsəd ağrı və iztirab vermək deyil, qazanc əldə etməkdir. Aqressiv davranışın bioloji determinantları. İnsanın aqressiv davranışa meylli olmasına daha çox hansı – daxili (endogen) və mühit faktorları təsir etməsi məsələsi özünün tam həllini tapmayıb. Çox güman ki, belə faktorlardan hər biri bu və ya digər dərəcədə aqressiv davranışın formalaşmasında iştirak edir. Hal-hazırda aqressiyanın bioloji hipotezləri irsi, hormonal və neyrofizioloji faktorları araşdırır.
4
Aqressiv tendensiyaların irsən keçməsindən danışarkən tez-tez eyni genotipə malik biryumurtalı ekizlər üzərində aparılan tədqiqatlara əsaslanırlar. Bununla yanaşı, belə tədqiqatların ciddi çatışmayan cəhəti var. Belə ki, təkyumurtalı (monoziqot) ekizlər bir qayda olaraq, eyni tipli tərbiyə görür. Onların oxşar xarici görünüşü isə ətrafdakıların ekizlərə eyni münasibətini müəyyən edir. Tədqiqatların digər xətti himayəyə götürülən uşaqların öz bioloji valideynlərinin xüsusiyyətlərinin irsən verilməsinin öyrənilməsi ilə əlaqədardır. Sübuta yetirilmişdir ki, himayəyə götürülmüş uşaqlar arasında valideynləri məhkum olunmuşların qanun pozuntusu törətmək riski yüksəkdir. Alınmış nəticələr başqa cür də qiymətləndirilə bilər. Aqressiyaya meyllilik deyil, ayrı-ayrı xüsusiyyətlər, məsələn, intellektual qabiliyyət, yüksək emosionallıq, hiperaktivlik və s. Irsən verilə bilər. Eyni zamanda ögey valideynlərin də davranışının (məsələn, onların törətdiyi qanun pozuntuları) himayəyə götürülmüş uşaqlarda aqressiyanın formalaşmasına səbəb olması haqqında da məlumatlar var. Aqressiyaya meyllilik baxımından kişilər və qadınlar arasındakı hamıya bəlli fərqlər aqressiv davranışın X və Y cinsi xromosomları ilə əlaqəsini fərz erməyə əsas verdi. Bir sıra tədqiqatlar xromosonları ilə əlaqəsini fərz etməyə əsas verdi. Bir sıra tədqiqatlar xromosonlarında XYY anomaliyası olan kişilərin öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Məlum olmuşdur ki, belə xromosom dəsti əsas əhali kütləsi üçün deyil, törədilmiş cinayətlərə görə məhkum olunmuşlar üçün səciyyəvidir.Bu şəxslərin sayı əsas populyasiya ilə müqayisədə 15 dəfə çox olmuşdur. Onların arasında təkrar məhkumolma hallarına da daha çox rast gəlinmişdir. Bununla belə cinayət tərkibinə görə normal XY xromosomları daşıyanlarla XYY-xromosom dəstinə malik olanlar arasında ciddi fərqlər aşkar olunmamışdır. Digər tərəfdən, sonuncuların daha aşağı intellektual qabiliyyətə malik olması aşkar olunmuşdur. Mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyəti və aqressiv davranış arasındakı qarşılıqlı əlaqələri müəyyənləşdirərkən ilk növbədə limbik sistem öyrənilmişdir.Limbik sistem sensor qıcıqların emosional reaksiyalarla əlaqəsinə cavabdehdir. Bir sıra təcrübələrdə limbik sistemdə dövr edən neyromediatorların öyrənilməsi bu maddələrin miqdarını aşağı səviyyədə olmasının aqressiya ehtimalını artırmasını fərz etməyə əsas verdi. Çünki neyromediatorların funksiyalarının zəifləməsi şəxsin xoşagəlməz qıcıqlara qarşı adekvat reaksiya qabiliyyətini zəiflədir. Tədqiqatın digər obyekti beyin qabığı olmuşdur. Beyin qabığı mərkəzləri sosial biliklər əldə olunması, informasiyanın interpretasiyası, reaksiya seçimi ilə əlaqədardır. Beyin qabığının alın nahiyəsinin zədələnməsinin aqressiya ilə bağlı olması qeyd olunmuşdur. Beynin sol yarımkürəsinin disfunksiyasının qressiyaya 5
meylliliyə səbəb olması da müəyyən olunmuşdur. Ümumiyyətlə, koqnitiv, hərəki perseptiv qabiliyyətlə əlaqədar olan beyin qabığının funksional fəallığı aqressiv meyllərə təsir edir. Belə funksiyaları zəif inkişaf etmiş şəxslər daha çox səbəbsiz aqressiyaya meyl göstərirlər. Bu zaman aqressiyaya meylliliyin üzvi zədələnmədən daha çox primitivlik, davranışa zəif nəzarət və antisosial əməllər formasında stereotip reaksiyalarla təzahür etməsi mümkündür.
aydınlaşdıran konsepsiyalardan biri də instinktlər haqqında təlimdir. Nobel mükafatı laureatı Lorens heyvanlarda aqressiv davranışı tədqiq edərkən belə nəticəyə gəlmişdir ki, yaşamaq uğrunda mübarizədən başlanğıc götürən xüsusi aqressiv təzahürlər təkamül nöqteyi-nəzərdən güclü və həyat qabiliyyətli fərdlərin sağ qalıb çoxalmasını təmin etmək əhəmiyyəti daşıyır. Aqressiv davranış, Lorensin hipotezinə görə, toplanmış aqressiv enerjinin çıxmasını təmin edən və ya tormozlayan xüsusi xarici amillərdən asılıdır. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, öz aqressiv instinklərini cilovlamaq qabiliyyəti qurbanlara ciddi xəsarət yetirmək imkanları ilə bağlıdır. Məsələn, pələng, aslan, ayı kimi vəhşi heyvanlar güclü cilovlayıcı başlanğıca malik olduqlarından öz növünün nümayəndələrinə çox nadir hallarda hücum edirlər. Daha az təhlükəli canlı olduğundan insanlarda aqressiv instinktlərini cilovlamaq qabiliyyəti də zəifdir. Lakin silahın ixtirasından sonra onların xəsarət yetirmək imkanları ölçüyəgəlməz dərəcədə artdı. Lorens yazır: “İnsan bir-biri ilə mübarizə aparan heyvanlara bənzəməklə, yanaşı onunla unikaldır ki, o, öz cəmiyyəti üçün yaramayan yeganə varlıqdır.”. Eyni zamanda bu məntiqi hipotez aqressivlik olmadan “nə elmin, nə mədəniyyətin, nə də digər insan xarüqələrinin” mümkün olmamasını iddia edir.Təsvir olunan hipotezin tənqidçiləri haqlı olaraq, bildirirlər ki, heyvanların müşahidəsindən alınan nəticələr avtomatik olaraq insanlara şamil edilə bilməz. Bundan əlavə, heyvanlardan fərqli olaraq, insanlar sülhsevərlik, xeyirxahlıq, mərhəmət, qarşılıqlı yardım kimi xüsusiyyətlərə də malikdirlər. Həmin xüsusiyyətlər uyğunlaşma nöqteyi-nəzərdən aqressivliyə nisbətən daha vacib rol oynayır. Aqressiyanın bədxassəli formalarına paxıllıq və qısqanclıq üzündən törədilmiş aqressiyalar daxil edilir. Bu zaman insan təkcə istədiyinə malik ola bilməməsi səbəbindən deyil, həmçinin başqasının buna malik olmasına görə zorakılıq əməlləri törədir. Aqressiyanın digər növü intiqam məqsədilə həyata keçirilən aqressiyadır. Müdafiə aqressiyasından fərqli olaraq, zərər artıq yetirildiyindən, o qoruma funksiyası daşımır. O, artıq baş vermiş hadisəni, sanki geri qaytarmaq cəhdi edir. Bu isə reallıqdan çox ecazkar məna daşıyır. İnamın sarsılması ilə əlaqədar aqressiya da mövcuddur. From yazır: “ həyata inamın itməsi nifrətə səbəb olur. 6
və sən özün qəddar olmalısan”. Nəhayət, aqressiyanın ən ekstremal forması kompensator aqressiyadır. Kompensator aqressiya özündə pozitiv qüvvələr aşkar etmək qabiliyyətindən məhrum olan insanlara xasdır. Belələri, sanki həyatda tam dəyərli yaşamaq imkanından məhrum olduğuna görə dünyadan intiqam alır. Onun məntiqi “mən qurub – yarada bilmirəmsə, məhv etməliyəm” formuluna uyğun gəlir. Sadistin törətdiyi aqressiya kompensator aqressiyaya yaxındır. Froma görə bədxassəli aqressiyanın mənbələri aşağıdakılardır:
sadələşdirmək, bəsitləşdirmək cəhdi; • Narsissizm – öz şəxsiyyətinə pərəstiş, özünə vurğunluq, hamını və hər şeyi şəxsi arzulara tabe etdirmək;
şəxsləşdirmək. Aqressiv davranışın tədqiqində digər istiqamət biheviorizmin görkəmli nümayəndəsi Bandura tərəfindən təklif olunmuşdur. Aqressiyanın formalaşmasında vacib elementlər aşağıdakılardan ibarətdir: A) Aqressiv davranışı mənimsəmə üsulları; B) Aqressiyaya təhrik edən amillər; C) Aqressiyanın tənzimlənməsinə cavabdeh amillər. Aqressiyanı tənzimləyən xarici mənbələr cəzalandırma və təqdiretməyə bölünür. Təbiidir ki, aqressiv əməllərə görə cinayət məsuliyyəti aqressiyanın cilovlayan güclü amildir. Qanun pozuntusundan sonra maddi vəsaitin əldə olunması isə aqressiyanı möhkəmləndirir. Təqdir və cəza insanın özü tərəfindən də müəyyənləşdirilə bilər. Bəzi aqressorlar incikliyin əvəzini çıxdıqdan sonra fərəh və qənaətlənmə hissi duyurlar. Digərləri isə aqressiv hərəkətdən peşmançılıq və başqasının halına acıma kimi hisslər keçirirlər. Nəhayət, başqalarının müşahidə etməklə qazanılmış təcrübə də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Burada aqressiv davranışın mənimsənilməsində olduğu kimi müşahidə olunan təqdir aqressiyanı gücləndirir, cəza isə onu zəiflədir.
tutduğu motivlər aqressiyanın öyrənilməsində ən çox mübahisələr doğuran sahədir. Bu baxımdan, Azərbaycan psixiatrı A.Ə.Manuçeri –Lalelinin təklif etdiyi metod maraqlı görünür. O, narkotik maddələrin istifadəsi ilə əlaqədar yaranmış aqressiyanı öyrənərkən, motivasiyaların aşağıdakı tiplərini göstərmişdir.
7
• Dərk olunan motivlər – konkret məqsədə çatmağa yönəlmiş hərəkətlər. Buraya özünü və ətrafdakıları qorumağa, maddi mənfəət ədə etməyə, tamah məqsədi ilə törədilmiş, cinayəti gizlətməyə yönəlmiş aqressiya aiddir.
sıxışdırılıb çıxarılmış, realizə olunmamış fikirlər, müxtəlif komplekslər, qeyri-yetkin müdafiə mexanizmləri. Belə aqressiv motivasiyaya daha çox psixopat şəxslərdə, sadistlərdə, seksual cinayət törədənlərdə rast gəlinir.
• Psixotik motivlər – digər klinik praktikada rast gəlinir. Aqressiya düşüncə pozuntusu (məsələn, intoksikasion və üzvi psixozlarda), qavrama və təfəkkür pozuntuları (məsələn, şizofreniya zamanı) ilə bağlı olur. Aqressiyanın öyrənilmə metodları. Aqressiv davranışın ən dürüst tədqiqat metodu adi şəraitdə insanları müşahidə etməkdir. Tədqiqatçıların ən çox istifadə etdiyi metod münaqişəli vəziyyət yarana bilə yerlərdə, restoranlarda, barlarda, vağzallarda və s. yerlərdə insanları müşahidə etməkdir. Bəzən müşahidəçilərin özləri hərc-mərclik yaratmaq məqsədi ilə, məsələn, bir nəfəri itələyərək və ya kiminsə qarşısında növbəyə soxularaq, aqressiya yaratmağa çalışırlar. Bu zaman insanların reaksiyaları, kiminin nəzakətli, kiminsə biganə, mötədil aqressiv və ya kəskin aqressiv olmaları müşahidə olunur. Sürücülərin davranışlarının, xüsusilə onların siqnal verməsinin müşahidəsi təbii şəraitdə aparılan tədqiqatlardan biri ola bilər. Tədqiqatların birində təcrübə aparan yaşıl işıq yandıqda maşını qəsdən ləngidir. Bu zaman müstəqil müşahidəçilər tərəfindən siqnalların vaxtı, tezliyi, davametmə müddəti, sürücülərin söylədikləri, onların mimikası, jestləri qeydə alınır. Əldə olunan məlumatların sonrakı təhlili təsir göstərən çoxlu amillərin (aqressiyanın stimulyatorları, obyektin statusu, hava şəraiti) sürücülərdəki aqressiya təzahürlərinə təsirini dəqiqləşdirməyə imkan verir. Uşaqların oyunlarının və ailə üzvləri arasındakı münaqişəli münasibətlərin müşahidəsi aqressiyanın formalaşmasını öyrənməyə maraqlı materiallar verir. Adi şəraitdə aqressiyanı öyrənərkən bir sıra cəhətləri də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Birincisi, aqressiya nümayiş etdirilərkən neytral müşahidəçi kimi hadisələri kənardan şeyr etmək çox çətindir. İkincisi, bu qəbildən olan müşahidələr subyektiv xarakter daşıyıb, müşahidəçinin hər hansı davranışı aqressiya təzahürü kimi qiymətləndirməsindən asılıdır. Ən nəhayət, adi şəraitdə aparılan təcrübələr müşahidəçinin özü üçün riskdir. Həm də etika və qanun baxımından xətasız deyil. Aqressiyanın digər dəqiq metodu laborator müşahidələrdir. “Bobo” adlı kukla ilə aparılan təcrübələr geniş yayılmışdır. Bu təcrübələrdə uşaqlara içərisinə hava üfürülmüş kukla ilə zorakı davranma nümayiş etdirilir. Sonra uşaqları həmin kukla ilə bərabər çoxlu digər oyuncaqlar olan atağa gətirirlər. Bu zaman uşaqların
8
“Bobo” kuklasını aqressiya obyekti kimi seçmələri müşahidə edilir. Sonrakı mərhələdə müşahidə edilmiş oyun aqressiyası təhlil edilir və ümumi aqressiya ilə (məsələn, yaşıdlarla qarşılıqlı münasibətlər və ya tərbiyəçilərin rəyi) müqayisə olunur.
Aqressiyanın qarşısının alınmasının ən geniş yayılmış üsulu müvafiq cəzalandırmadır. Lakin Beronun tədqiqatları göstərir ki, mümkün cəza yalnız müvafiq şəraitdə aqressiyanın qarşısını ala bilər. Əgər potensial aqressorlar son dərəcə hiddətlənmə vəziyyətindədirsə, cəzalanma təhlükəsi onlar tərəfindən bir qayda olaraq nəzərə alınmır. Zorakı əməldən əldə olunan mənfəət cəza qorxusunu üstələyərsə, cəzalandırma aqressiyanı cilovlaya bilməyəcək. Ən nəhayət, aqressiyanın qarşısını almaq üçün cəza kifayət Yüklə 68,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|