Sərxan Abdullayev

 

 

 

539

müstəvisində  və  çərçivələrində linquistik qiymətlərə bir növ yekun vurur, 

qeyri-müstəqim nitq formaları silsiləsinə daxil olaraq onu xeyli 

zənginləşdirir, müqayisə,  əlaqələndirmə  əsasında çoxalma, variantlaşma 

potensialına müvafiq olaraq xeyli sayda əlavə-alternativ variantlar yaradır. 

Obrazlı-metaforik perifrazlar bu şaxələnməni daha da genişləndirib 

çoxaldır,  əlavə semantik qatların, paralellərin yaranmasına rəvac verir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin yanaşı adlandırma və  təsvir həm sola, 

müsbət qütbə - “hə” istiqamətində, həm də sağa – mənfi tərəfə doğru 

yayılaraq daha zəngin linquistik qiymət və qiymətləndirmə  dərəcələrini 

əhatə edir.  

Indi bir sıra digər linquistik dəyişənlər radiusunda məcaz çoxluqları, 

obrazlı-assosiativ adlandırma və  təsvirlər də daxil olmaqla yayılanlığın 

ierarxiyasını, asılılıq, ardıcıllıq münasibətlərini araşdırmağa çalışaq. 

Müasir alman dilində “tapfer” və “feige”(angstlich” ) termlərinin, 

ilkin linquistik qiymətlərinin yayılanlıq hədlərini  ən ümumi və 

sadələşdirilmiş şəkildə aşağıdakı kimi təsəvvür etmək olar: 

“Hə” istiqamətində - Er ist tapfer: Er ist sehr tapfer, Er ist 

vollkommen tapfer, Er ist überaus tapfer, Er ist ganz tapfer\ ein ganz\ 

vollkommen tapferer Mann; Er ist mutug, Er ist sehr mutig, Er ist überaus\ 

vollkommen, völlig tapfer\ Er ist ein völlig, mutiger Mensch, Er ist überaus 

mutig\ Ein überaus mutiger Mensch, Er ist furchtlos: Er ist ganz furchtlos, 

Er ist duraus furchtlos\ Ein durchaus furchtloser Mensch, Er ist ein 

vollkommen\ hundertprozentig, absolut, ganzlich furchtlos\ Er ist ein 

vollkommen\ hundertprozentig, absolut, ganzlich furchtloser Mensch, Er ist 

zweifellos\ ohne Zweifel ein firchtloser Mensch, Er ist ein ausserordentlich 

furchtloser Mensch, Er ist ein aussergewöhnlich furchtloser Mensch; Er ist 

unerschrocken: Er ist ganz unerschrocken, Er ist vollkommen 

unerschrocken, Er ist absolut unerschrocken, Er ist durchaus 

unerschrocken\ Er ist ein ganz\ total, vollkommen, absolut, total 

unerschrockener Mensch; Er ist heldenhaft: Er ist sehr heldenhaft\ ein sehr 

heldenhafter Mensch, Er ist sehr heldenhaft, Er ist absolut\ extrem 

heldenhaft\ ein extrem heldenhafter Mensch; Er ist heldenmütig\ ein 

heldenmütiger Mensch, Er ist ein heldenmütiger Kampfer\ führt einen 

heldenmütigen Kampf, Er ist sehr\ vollkommen, völlig, absolut, total 

 

 

 

540

heldenmütig\ Er ist ein sehr\ vollkommen, völlig, ganzlich, absolut, total 

heldenmütiger Mann; Mannhaft\mannlich, kampferisch, kühn, tollkühn, 

wagemütig, wag(e)halsig, heldisch, draufgangerisch, verwegen, heherzt, 

todesmutig, vermessen, unverzagt, heldenmütig, herzhaft, mannhaft, keck... 

“Yox” istiqamətində - Er ist feige: Er ist absolut feige, Er ist sehr 

feige, Er ist vollkommen feige; Er ist angstlich, Er ist sehr angstlich\ total, 

absolut angstlich\ Er ist ein sehr\ total, absolut, hundertprozentig 

angstlicher Mensch, zaghaft, aufgeregt, banglich, zahnendklappernd, 

angsterfüllt, angstverzerrt, befangen, beklommen, bang, angstvoll, 

angstbebend, verangstigt, feigherzig, kleinmutig, memmenhaft, mutlos, 

hasenherzig, scheu, schüchtern, angstschlotternd, argwöhnisch, betroffen, 

besorgt, gehemmt, schreckhaft, verschreckt, verschüchtert; Er ist ein sehr\ 

überaus zaghafter Mensch\ Kerl, Er ist sehr\ total, vollkommen, befangener 

Mann; Er ist ein sehr\ überaus, vollkommen, total, ausserordentlich, 

feigherziger Mensch; Er ist ein total\ sehr, überaus, extrem, 

aussergewöhnlich mutlos Mensch\ Er ist ein scheuer\ hasenherziger 

Mensch və s. 

Keçid həddləri – Er ist nicht tapfer, Er ist durchaus\ vollkommen 

nicht tapfer, Er ist absolut nicht tapfer, Er ist ganz und gar nicht tapfer, Er 

ist kein tapferer Mensch, Er ist gar kein tapferer Mensch, Er ist absolut kein 

tapferer Mensch, Er ist durchaus kein tapferer Mensch, Er ist alles andere 

als tapfer, Er ist tapfer und auch nicht tapfer, Er ist ein tapferer und auch 

kein\ durchaus kein tapferer Mensch, Er ist tapfer und zugleich auch nicht 

tapfer, Er ist sowohl tapfer, als auch nicht (so) tapfer; Er ist nicht kühn\ gar 

nicht kühn, durchaus nicht kühn, ganz und gar nicht kühn, vollkommen 

nicht kühn, Er ist absolut nicht kühn\ absolut kein kühner Mann, Er ist 

kein\ gar kein kühner Mensch, Er ist alles andere als kühn, Er ist kühn und 

auch nicht kühn\ gar, durchaus nicht kühn\ entweder kühn, oder nicht kühn, 

sowohl kühn als auch nicht kühn; Er ist nicht mutig, nicht so mutig wie 

erwartet, Er ist gar nicht\ durchaus nicht mutig\ ganz und gar nicht mutig, 

kein\ gar kein, duraus, ganz und gar kein mutiger Mensch, Er ist alles 

andere als furchtlos, Er ist gar nicht furchtlos\ gar kein, absolut kein 

furchtloser Mensch; Er ist nicht unerschrocken, gar nicht\ durchaus nicht 

unerschrocken\ kein, gar kein unerschrockener Mensch\ alles andere als 

 

 

 

541

unerschrocken; Er ist alles andere als ein total, ganz, ganzlich, vollkommen 

unerschrockener Mann; Er ist nicht heldenhaft\ sehr heldenhaft, nicht so 

sehr heldenhaft, kein heldenhafter Mensch\ alles andere als heldenhaft; Er 

ist nicht heldenmutig, gar kein heldenmutiger Mensch, alles andere als 

heldenmutig; Er ist nicht heroisch\ nicht sehr heroisch, kein sehr heroischer 

Mensch, alles andere als heroisch; nicht mannhaft/nicht mannlich, nicht 

kampferisch, nicht verwegen, nicht total kühn, nicht wagemutig, nicht 

keck, nicht waghalsig, nicht vermessen, nicht heldisch, nicht 

draufgängerisch, nicht beherzt, nicht todesmutig, nicht unverzagt\ nicht 

sehr unverzagt, nicht herzhaft, nicht kampferisch, nicht sehr mannhaft, 

nicht sehr mannlich, nicht sehr kämpferisch, nicht  sehr\ so sehr verwegen, 

nicht sehr\ überaus tollkühn, nicht sehr wagemutig, nicht sehr\ allzu sehr 

wagemutig, nicht sehr keck, nicht sehr waghalsig, nicht sehr, allzu nicht 

vermessen, nicht sehr heldisch, nicht sehr draufgangerisch, nicht sehr 

behertzt, nicht sehr\ allzu sehr todesmutig, nicht sehr\ ganz unverzagt, nicht 

sehr\ vollkommen, ganzlich, ganz, nicht sehr\ ganz herzhaft, nicht sehr\ so 

sehr\ allzu sehr kämpferisch; kein\ gar kein mannhafter\ mannlicher, 

kampferischer, verwegener, tollkühner, wagemutiger, wagherziger, 

heldisch, draufgangerischer, beherzter, todesmutiger, kampferischer Kerl; 

alles andere als mannhaft\ mannlich, kampferisch, tollkühn, wagemutig, 

keck, wagehalsig, heldisch, draufgangerische, beherzt, todesmutig, 

kampferisch, Er ist nicht ganz\ völlig, vollkommen nicht tapfer\ mutig, 

kühn...; Er ist nicht so\ nicht ganz besonders tapfer, mutig, kühn...\ kein so\ 

besonders tapferer, mutiger, kühner... Mensch; Er ist weder tapfer\ mutig, 

kühn... noch feige\ ängstlich; Er ist tapfer\ mutig, kühn und auch nicht 

tapfer; Er ist sowohl tapfer als auch nicht besonders tapfer\ feige, ängstlich 

və s.  

Er ist nicht feige, Er ist gar nicht feige, Er ist duraus nicht feige, Er 

ist ganz und gar nicht feige, Er ist alles andere als feige; Er ist nicht 

angstlich, Er ist gar nicht angstlich, Er ist durchaus nicht angstlich, Er ist 

ganz und gar nicht angstlich, Er ist absolut nicht angstlich, Er ist kein 

angstlicher Mensch, Er ist gar kein angstlicher Mann, Er ist ganz und gar 

kein angstlicher Mann, Er ist durchaus kein angstlicher Mann, Er ist gar 

nicht solch ein Mann (Typ), den man angstlich kennen könnte, Er ist alles 

 

 

 

542

andere als angstlich, Er ist angstlich und auch nicht angstlich, Er ist weder 

angstlich noch tapfer\ nicht angstlich; Er ist nicht zaghaft\ nicht so zaghaft, 

nicht ganz zaghaft\ gar nicht zaghaft\ absolut nicht zaghaft, Er ist alles 

andere als banglich; Er ist nicht zahneklappernd\ angsterfüllt, angstverzerrt, 

befangen, beklommen, bang, angstbebend, angstvoll, verangstigt, 

feigherzig, kleinmutig, memmenhaft, hasenherzig, scheu, sehsüchtern, 

angstschlotternd, argwöhnisch, betroffen... Er ist gar nicht\ durchaus nicht, 

ganz und gar nicht, absolut nicht angsterfüllt\ angstverzerrt, befangen, 

beklommen, bang, angstbebend, angstvoll, verangstigt, feigherzig, 

kleinmutig, memmenhaft, hasenherzig, scheu, schüchtern...\ Er ist kein\ gar 

kein, absolut kein angsterfüllter\ angstverzerrter, befangener, beklommener, 

banger, angstbebender, angstvoller, verangstigter, feigherziger, 

kleinmutiger, memmenhafter, hasenherziger, scheuer, schüchterner Mann; 

Er ist nicht mutlos, Er ist kein\ gar kein mutloser Mann, absolut, durchaus, 

ganz und gar nicht mutlos, Er ist alles andere als mutlos; Er ist weder 

mutlos, noch mutig, Er ist nicht ganz mutig, aber auch nicht ganz\ ganzlich, 

total, mutlos, Er ist weder  angstlich\ feige, zaghaft, aufgeregt, angstvoll, 

mutlos... noch tapfer\ kühn, mutig, angstlos; angstlich und tapfer, mutlos 

und mutig və s.  

Əlbəttə, yayılanlığın həcmi və  əhatə dairəsi göstərilən qiymət və 

qiymətləndirmə  dərəcələrindən qat-qat genişdir. Ilkin termlər  ətrafında 

toplanan linquistik qiymətlər  əlaqələndikləri sözlərin semantikasından 

(tapferer Held, tapferes Kind, tapferer Soldat), konkret situasiya və 

danışanın kommunikativ səriştəsindən, praqmatik məqsəddən, 

referensiyaya və dil işarəsinə, hadisə  və proseslərə emosional 

münasibətindən, habelə intonasiya şəkilləşməsindən asılı olaraq ən mütəlif 

dərəcə  və qiymət hədlərində  təzahür edir ki, bu da konkret sferada 

yayılanlığın intensivliyini təyin edir. Hər bir dildə qeyri-səlis linquistik 

qiymət çoxluqlarının  əsas törədici amillərindən biri olan inkarlıq 

vasitələrinin, uyğun birləşdirici və ayırıcı bağlayıcıların (“və”, “və ya”, 

“həm, həm də”; und, oder, entweder oder) əlaqə nizamıı yayılanlığın oxşar 

və fərqli cəhətlərini, tipoloji fərq və uyarlıqlarını aşkara çıxarır. Inkarlığın 

sahə konstituentlərinin  əlaqələnmə mütəhərrikliyi,  şərti-nisbi sərbəstlik və 

çevikliyi, uyğun semantik-praqmatik və koqnitiv sahəyə  cəlb olunma 

 

 

 

543

intensivliyi hər bir dildə linquistik qiymətləndirmənin spesifik 

 

mənzərələrini yaradır.  

Müqayisə üçün yuxarıda bəhs olunan universal linquistik dəyişənin 

(“tapfer – feige/ “ängstlich” – “cəsur, qorxaq/ağciyər”) qiymət 

dərəcələrinin Azərbaycan dilindəki geniş  şaxələnmə  mənzərəsi ilə tanış 

olaq. Xatırladaq ki, qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsində “cəsarətli” və 

“qorxaq”, “güclü” və “zəif”, “qoçaq” və “tənbəl”, “istedadlı” və 

“istedadsız” sözləri linquistik dəyişənin qiymət çoxluğunda son hədlər kimi 

yox , ilkin termlər kimi nəzərdən keçirilir, biliyin, həqiqətin mütləq-

dəyişməz sərhədləri kimi deyil, keçid nöqtəsinin sərhədləri kimi təfsir 

olunur. Ilkin termlər arasında çoxlu yaxınlaşma və uzaqlaşma 

imkankarının, təmas nöqtələri və aralıq mərhələlərinin olduğu nəzərə alınır. 

“Qorxaqlıq” termi “Cəsarət” linquistik dəyişənini xarakterizə edən qiymət 

dərəcələrindən biri, mümkün olanı, sonuncusu kimi yox, məhz mümkün 

olanı, keçid nöqtəsinin hüdudu, hüdudları kimi alınır. Daha doğrusu, 

bunlara iki – həm başlanğıc, həm də son nöqtədən biri kimi baxılır. Və 

onlar arasındakı semantik-praqmatik gərginliklər, koqnitiv perspektivlər 

konkret asılılıq sahəsinin strukturunu təyin edir.  

“Hə” istiqamətində yayılma – O, cəsurdur\ cəsur oğlandır: O cox 

cəsur oğlandır\ olduqca cəsur oğlandır\ dedikcə  cəsur oğlandır, tamamilə 

cəsur oğlandır, tamam\ büsbütün cəsur oğlandır, fövqəladə dərəcədə cəsur 

oğlandır, yaşıdları ilə müqayisəedilməyəcək dərəcədə  cəsur\ cəsarətli 

oğlandır, heç kəslə müqayisəedilməyəcək dərəcədə  cəsur\ cəsarətli 

oğlandır; O çox qoçaqdır\ qoçaq oğlandır, olduqca qoçaq oğlandır, dedikcə 

qoçaq oğlandır, lap qoşaq oğlandır, tamamilə\ büsbütün qoçaq oğlandır, 

fövqəladə dərəcədə qoçaq oğlandır..., O igiddir\ bir igiddir, igid oğlandır, O 

çox igid oğlandır, lap igid oğlandır, olduqca\ dedikcə igid oğlandır, yaşıdlar 

ilə\ heç kəslə müqayisəedilməyəcək dərəcədə igid oğlandır, fövqəladə 

dərəcədə igid oğlandır; O qorxmazdır\ qorxubilməzdir, qorxmaz oğlandır, 

çox qorxmaz oğlandır, olduqca qorxmaz oğlandır, tamamilə\ büsbütün 

qorxmaz oğlandır, lap qorxmaz oğlandır, yaşıdları ilə\ başqaları ilə 

müqayisəedilməyəcək dərəcədə qorxmaz oğlandır, fövqəladə  dərəcədə 

qorxmaz oğlandır; O diribaşdır\ diribaş oğlandır, olduqca diribaş oğlandır, 

dedikcə diribaş  oğlandır, çox diribaş  oğlandır, lap çox diribaş  oğlandır, 

 

 

 

544

tamam\ tamamilə diribaş  oğlandır, yoldaşlarından\ yaşıdlarından 

müqayisəedilməyəcək dərəcədə diribaş  oğlandır, heç kəslə\ dünyada heç 

kəslə müqayisəedilməyəcək dərəcədə diribaş  oğlandır, diribaşdan da 

diribaşdır, biz gözlədiyimizdən də\ gözlənildiyindən, təsəvvür 

olunduğundan da diribaşdır\ diribaş  oğlandır; O çox ciyərlidir\ olduqca 

ciyərlidir, çox\ olduqca ciyərli oğlandır, dedikcə ciyərli oğlandır, tamam\ 

tamamilə ciyərli oğlandır, lap çox\ dedikcə, olduqca çox ciyərli oğlandır, 

dostları ilə, yaşıdları ilə, oturub durduğu adamlarla müqayisəedilməyəcək 

dərəcədə ciyərlidir\ ciyərli oğlandır, heç kəslə\ dünyada heç kəslə 

müqayisəedilməyəcək dərəcədə ciyərli oğlandır; O dəliqanlıdır\ 

dəliqanlının biridir, çox dəliqanlı  oğlandır, olduqca dəliqanlı  oğlandır, 

dedikcə  dəliqanlı  oğlandır, lap çox dəliqanlı  oğlandır, fövqəladə  dərəcədə 

dəliqanlı oğlandır, ifrat dərəcədə dəliqanlı oğlandır, qəhrəman adamdır, çox 

qəhrəman adamdır və s. 

“Yox” istiqamətində - O qorxaqdır\ qorxaq oğlandır: olduqca qorxaq 

oğlandır, dedikcə qorxaq oğlandır, cox qorxaq oğlandır, lap  çox qorxaq 

oğlandır, tamamilə\ büsbütün qorxaq oğlandır, digərli\ başqaları ilə 

müqayisəedilməyəcək dərəcədə qorxaq oğlandır, heç kimlə\ dünyada heç 

kimlə, oturub durduğu\ dostluq etdiyi adamlardan heç biri ilə 

müqayisəedilməyəcək dərəcədə qorxaq oğlandır, ifrat dərəcədə qorxaq 

oğlandır; O ağciyərdir\ağciyərin biridir, çox ağciyər adamdır, olduqca 

ağciyər adamdır, dedikcə  ağciyər adamdır, tam\ tamam, tamamilə  ağciyər 

adamdır, fövqəladə dərəcədə ağciyər adamdır, ifrat dərəcədə\ həddə ağciyər 

adamdır, o biriləri ilə müqayisəedilməyəcək dərəcədə ağciyər adamdır, heç 

kəslə, heç kimlə, yaşıdlarından, dostlarından heç biri ilə müqayisə 

edilməyəcək dərəcədə  ağciyər adamdır, bir az ağciyəar adamdır, az 

ağciyəar adamdır, bir az ağciyər adamdır; O ciyərsiz adamdır, çox ciyərsiz 

adamdır, lap ciyərsiz adamdır, olduqca ciyərsiz adamdır, dedikcə ciyərsiz 

adamdır, tamam ciyərsiz adamdır, tamamilə ciyərsiz adamdır, fövqəladə 

dərəcədə, son dərəcə ciyərsiz adamdır, ifrat dərəcədə ciyərsiz adamdır,heç 

kəslə müqayisə edilməyəcək dərəcədə ciyərsiz adamdır, bir az ciyərsiz 

adamdır, bir qədər ciyərsiz adamdır, ciyərsiz\ ciyərsiz adamın biridir; O, 

qətiyyətsizdir\  qətiyyətsiz adamdır, olduqca qətiyyətsiz adamdır, lap 

qətiyyətsiz adamdır, bir az qətiyyətsiz adamdır, bir qədər qətiyyətsiz 

 

 

 

545

adamdır, ifrat dərəcədə  qətiyyətsiz adamdır, son dərəcə  qətiyyətsiz 

adamdır, fövqəladə dərəcədə qətiyyətsiz adamdır, başqaları\ dostları, oturub 

durduğu, biz tanlyan adamlarla müqayisəedilməyəcək dərəcədə qətiyyətsiz 

adamdır, heç kəs\ kimlə müqayisəedilməyəcək dərəcədə  qətiyyətsiz 

adamdır...; ölüvay adamdır, vasvası adamdır, qorxacaq adamdır və s.  

Keçid qiymətləri – O, qətiyyən qorxaq deyil\ qorxaq adam deyil, O, 

əsla qorxaq deyil\ qorxaq adam deyil, zərrə qədər də qorxaq deyil\ qorxaq 

adam deyil, iynənin ulduzu qədər qorxaq adam deyil, heç\ heç də qorxaq 

deyil\ qorxaq adam deyil, tamamilə qorxaq deyil\ qorxaq adam deyil, 

heç\heç də/ büsbütün qorxaq deyil\ qorxaq adam deyil, O, qorxaq olmaz\ 

qorxaq adam olmaz; O, qətiyyən ağciyər deyil\ ağciyər adam deyil, heç də 

ağciyər\ ağciyəar adam deyil, əsla ağciyər deyil\ ağciyər adam olmaz, heç 

də büsbütün, tam, tamamilə  ağciyər deyil\ ağciyər adam deyil, ağciyər 

adam olmaz; O, əsla ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam deyil, qətiyyən ciyərsiz 

deyil\ ciyərsiz adam deyil, ciyərsiz adam olmaz\ ciyərsiz adama oxşamır, 

heç\ heç də ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam deyil, ciyərsiz adam olmaz, zərrə 

qədər də\ iynənin ucu qədər də, bir damcı da ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam 

deyil\ ciyərsiz adam olmaz, tam ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam deyil, ciyərsiz 

olmaz, sən deyən\ bilən qədər də ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam deyil; 

bilmərrə ciyərsiz adam deyil, heç də\ tamamilə ciyərsiz deyil\ ciyərsiz adam 

deyil\ ciyərsiz olmaz\ ciyərsiz adam olmaz; O heş  də  qətiyyətsiz deyil\ 

qətiyyətsiz adam deyil\ qətiyyətsiz olmaz\ qətiyyətsiz adam olmaz\ əsla 

qətiyyətsiz deyil\ adam deyil, qətiyyətsiz olmaz, O zərrə  qədər də 

qətiyyətsiz deyil\ qətiyyətsiz deyil, qətiyyətsiz adama oxşamır, qətiyyətsiz 

olmaz, bir iynə ucu qədər də  qətiyyətsiz deyil, qətiyyətsiz adam deyil, 

qətiyyətsiz adama oxşamır, tamam\ tam\ büsbütün qətiyyətsiz deyil\ adam 

deyil, qətiyyətsiz olmaz, heç də lap qətiyyətsiz deyil\ qətiyyətsiz adam 

deyil, qətiyyətsiz olmaz, qətiyyətsiz adam olmaz; ölüvay, vasvası, qorxacaq 

deyil\ adam deyil\ olmaz, ola bilməz, tamamilə\ tam\ büsbütün, olduqca 

ölüvay\ vasvası, qorxacaq deyil\ adam deyil\ olmaz, adam deyil; hürkək 

deyil\  əsla hürkək deyil, qətiyyən, tamamilə, lap elə, o dərəcə  də hürkək 

deyil\  hürkək adam deyil, hürkək olmaz\ adam olmaz, ola bilməz; o qədər 

də\ bir o qədər də qorxaq deyil\ ağciyər deyil, ciyərsiz deyil, qətiyyətsiz 

deyil, ölüvay deyil, vasvası deyil\ qorxaq adam deyil, ağciyər adam deyil, 

 

 

 

546

ciyərsiz adam deyil, ağciyər adam deyil, ölüvay adam deyil, vasvası adam 

deyil, qorxacaq adam deyil\ qorxaq adam olmaz, ağciyəar adam olmaz, 

ciyərsiz adam olmaz, qətiyyətsiz adam olmaz; daha o boyda da qorxaq\ 

ağciyər, ciyərsiz, qətiyyətsiz... qorxacaq deyil\ adam deyil\ olmaz, adam 

olmaz və s.  

Əsla cəsur\ cəsarətli deyil, cəsur\ cəsarətli adam deyil, qətiyyən 

cəsur- cəsarətli deil\ qətiyyən cəsur\cəsarətsiz adam olmaz\ adam ola 

bilməz, heç cəsarətli\ cəsur deyil, cəsarətli\ cəsur adam deyil\ adama 

oxşamır, zərrə qədər də\ iynənin ucu qədər də cəsur\ cəsarətli deyil, cəsur\ 

cəsarətli adama oxşamır\ tamamilə  cəsarətli adam deyil, az da\ lap az da 

olsa cəsarətli\ cəsur adam deyil, qəti surətdə  cəsur\ cəsarətli deyil\ cəsur\ 

cəsarətli adam deyil, cəsur\ cəsarətli adama oxşamır, o qədər də\ bir o qədər 

də  cəsur\ cəsarətli adam deyil, sən deyən qədər də\düşünən qədər də\ 

təsəvvür etdiyin qədər də cəsur\ cəsarətli deyil, cəsur\ cəsarətli adam deyil\ 

adam olmaz, bir az cəsarətli deyil\ cəsarətli\ cəsur adam deyil, cəsur\ 

cəsarətli adam olmaz, tamamilə\ tam cəsarətli\ cəsur adam deyil, cəsur\ 

cəsarətli adam olmaz; qətiyyən qoçaq deyil\ qoçaq adam deyil, əsla qoçaq 

deyil\ qoçaq adam deyil, heç\ heç də qoçaq deyil\ qoçaq adam deyil\ qoçaq 

adam olmaz, zərrə qədər də qoçaq deyil\ qoçaq adam deyil, heç\ bir iynənin 

ucu qədər də qoçaq deyil\ qoçaq adam deyil, qəti surətdə\ tamamilə qoçaq 

deyil\ qoşaq adam deyil, tam qoçaq adam deyil\ tamamilə qoçaq adam, bir 

az qoçaq adam deyil\ qoçaq deyil, bir qədər\ müəyyən qədər, müəyyən 

dərəcədə qoçaq deyil\ qoçaq adam deyil; əsla\ qətiyyən, zərrə qədər də, bir 

damcı da igid deyil\ igid adam deyil, tam\ tamamilə, siz deyən qədər də\ siz 

düşünən qədər də igid deyil\ igid adam deyil, bir az\ bir qədər igid adam 

deyil\ igid adama oxşamır, heç də\ əsla, qətiyyən, tam, tamamilə qorxmaz 

deyil\ qorxmaz adam deyil, bir az qorxmaz adam deyil, bir qədər\ bir o 

qədər də qorxmaz adam deyil\ qorxmaz adam olmaz, qorxmaz adama 

bənzəmir\ oxşamır;  əsla\ qətiyyən, tamamilə, zərrə  qədər də diribaş adam 

deyil, bir o qədər də diribaş adam deyil, bir az\ siz düşünən, təsəvvür edən 

qədər də diribaş deyil\ diribaş adam deyil; heç də ciyərli adam deyil, əsla\ 

qətiyyən, tam, tamamilə ciyərli\dəliqanlı adam deyil; həm cəsurdur\ 

cəsarətlidir, qoçaqdır, igiddir, qorxmazdır, diribaşdır, ciyərlidir, 

dəliqanlıdır, həm də cəsur\ cəsarətli, qoçaq... deyil; gah cəsurdur..., gah da 

 

 

 

547

cəsur... deyil\ olmur; nə  cəsurdur\ cəsarətlidir, qoçaqdır... nə  də  cəsur\ 

cəsarətli, qoçaq... demək\ qoşaq adam demək olmaz\ olmur; cəsur\ 

cəsarətli, qoçaq, igid... və  cəsur\ cəsarətli, qoçaq, igid deyil\ igid adam 

deyil; nə o qədər cəsur... nə də bir o qədər cəsur... deyil\ adam deyil və s. 

“Cəsarət” dəyişəni  ətrafında sinonim çoxluqlar təşkil edən “ürəkli”, 

“sücaətli”, “dəli\ dəlisov, cürətli, ürəksiz, cürətsiz, mütərəddid”, “riskli\ 

risksiz” kimi sözlərlə  də eyni texnologiya ilə qeyri-səlis çoxluq cərgələri 

formalaşdırmaq olar. Bir az qorxaq/ağciyər, cəsarətsiz, qətiyyətsiz..., lap 

az/bir qədər, müəyyən qədər qorxaq/ axciyər, cəsarətsiz, qətiyyətsiz..., bir 

az/azca cəsur/igid, cəsarətli, qətiyyətli, bir qədər cəsur, igid, ciyərli, 

qətiyyətli, daha az cəsur, igid, ciyərli tipli linquistik qiymətlər təsvir olunan 

qeyri-səlislik cədvəlini, yayılanlıq, nisbilik paradiqmasını daha da 

zənginləşdirir. Heç şübhəsiz ki, əsas termlər və onların sinonim 

əvəzlənmələri linquistik qiymət çoxluqlarının  şaxələnməsində  mərkəzi rol 

oynayır (S. Abdullayev (8), 23). 

Əgər mövcud linquistik çoxluqları, onların müəyyən semantik 

parametrlərini kəmiyyət formasında ifadə etmək və bu əsasla riyasi 

formullarla hesablayıb ortaq nöqtəni tapmaq mümkün olsaydı, şübhəsiz ki, 

alınan nəticələrin elmi və praktik əhəmiyyəti daha böyük olardı.  

Indi də sinonim sıraları və törəmə işarə kompleksləri ilə formalaşan 

linquistik qiymətlərin tamamlayıcı obrazlı-assosiativ çoxluqlarla 

genişləndirilməsi və konkretləşdirilməsi imkanlarını nəzərdən keçirək. 

Er ist tapfer\ mutig, furchtlos und stark wie ein Löwe\ Er ist ein 

Löwe; Er ist tapfer\ mutig, furchtlos... wie ein Tiger\ Er ist ein Tiger, ein