Sərxan Abdullayev



Yüklə 4,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə44/45
tarix09.03.2017
ölçüsü4,35 Mb.
#10744
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45

gələcəyik” kimi birbaşa hökmə, çağırışa nisbətən obrazlılıq,  əyanilik 

praqmatikası, metafora aldanışları, reallığı  pərdələyən söz yalanları daha 

dağıdıcı təsir göstərirdi. Bu dövr İran dövləti üçün təkcə uranın deyil, həm 

də yalanın zənginləşdirilməsi dövrü idi. Müəyyən bir hökmü, mühakiməni 

anlayışlar, onları adlandıran dəqiq terminlərlə ifadə etməklə insanları 

aldatmaq, çaşdırmaq daha çətindir. Adi-normal, normativ nominasiyadan 

metaforaya, oradan da termin yaradıcılığına-həqiqət axtarıcılığının ən sadə 

formulu belədir: Metaforadan anlayışa, elmi terminologiyaya keçid insan 

idrakının  ən böyük nailiyyətlərindən biridir. Deməli, anlayişların, elmi 

terminlərin arxasında da koqnitiv-idraki reallıqların kəskin-obrazlı ifadəsi 

olan metafora dayanır.  

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, siyasi mübarizə  və münaqişələrin  ən 

sınanmış üsullarından biri kimi məcaz – adköçürmə və addəyişmə diqqəti 

cəlb edir. Məcaz çoxluqları mülahizənin, təklifin emosional təsirini qat-qat 

artırır. Açıq-aşkar hakimiyyətə yerli-yersiz xidməti ilə tanınan Azərbaycan 

telekanallarından birinin monitorinqini keçirən yayım  şurasının üzvü hələ 

heç sözə başlamamış yaradıcı heyətin altı aylıq fəaliyyəti haqqında deyir: 

“İctimai televiziya hələ altı aydır fəaliyyət göstərir. 6 aylıq uşaqdan (?) dur, 

yeri, danış, filan şeyi elə...belə  tələb etmək olmaz.” Gerçəkliyi, real 

vəziyyəti təhrif etməklə  qəsdən yanlış, aldadıcı fikir formalaşdırmağı öz 

qarşısına məqsəd qoyan bu “tənqidçinin” monitorinq qrupunun üzvü olaraq 

daha çox sağlam fikir söyləmək, irad tutmaq, məsləhət vermək, peşəkar 


 

 

 



557

yardım göstərmək  əvəzinə  tərif deməsi onun saxtakarlığını, siyasi 

məqsədlərini, xislətini açıb göstərirdi. Bu həm də onun peşəkarlığından, bir 

yalançı kimi peşəkarlığından xəbər verirdi. 

2006-cı ildə mlli məclisə seçkilər  ərəfəsində seçkiqabağı 

kampaniyanın linquistik materialları seçki diskursunun stilistikasının, o 

cümlədən də metafora yaradıcılığının şərhi üçün maraqlı faktlar verir. Milli 

məclisə deputatlığa namizədlərdən biri – nəyin bahasına olursa-olsun ikinci 

dəfə seçilmək həqiqətindən başqa heç bir həqiqət tanımayan, açıq-aşkar 

hamıdan zəif görünən “daimi namizəd” gerçəklyi öz xeyrinə  dəyişərək, 

saxtalaşdıraraq deyirdi: ”Seçki kampaniyası müxalifətin “siyasi inventar” 

olduğunu göstərdi.” (Televiziya verilişindən). Maraqlıdır ki, həm radikal, 

həm də  üzüyola müxalifətin nəzərdə tutulduğu belə müddəadan, təklifdən 

hamı razı qalırdı. Çünki “müxalifət” dedikdə elə radikal müxalifət nəzərdə 

tutulur. Xalqımızın  şəksiz ki, tarixi nəaliyyəti olan müstəqilliyimizin ilk 

illərində sonralar respublikada böyük şan-şöhrət, söz sahibi olanlardan 

birinin keçmişdə böyük xidmətlər göstərmiş bir çox siyasi və dövlət 

xadimlərini bir-birinin ardınca “политический  труп” (“siyasi meyid”) 

adlandırması ilə yalançı metafora etnoqrafik sənəd hüququ qazandı. 

Əvvəllər tez-tez və  həvəslə  işlədilən, lakin sonradan bir qədər unudulan, 

ixtiyar, səlahiyyət sahiblərinin  şəninə yaraşmayan “məmurlar, millət 

vəkilləri xalqın xidmətçiləridir” formulu da, dildən, məcaz 

texnologiyalarından sui-istifadənin bariz nümunəsidir. Həmin məqamda 

bəzən hətta “xidmətçi” əvəzinə kinayə ilə “nökər” sözü də işlədilir ki, bu da 

dil davranışını  əks kommunikativ-praqmatik səmtə yönəldir, vəziyyətin 

komizmini gücləndirir. Əslində dil işarələrinin yayğınlığı arxasında gerçək 

referensiya gizlədilir, hədəfdən  yayındırılır. 

Gerçəkliyin, real vəziyyətin ayrı-ayrı sözlər vasitəsilə 

saxtalaşdırılması nitq hərəkətləri sistemində  əhəmiyyətli yerlərdən birini 

tutur. Həmin söz hiyləgərliyinə yaxşı  bələd olan üç min illik İran-fars 

dövləti Azərbaycan türklərinin hər il ənənəvi olaraq bir yerdə 

toplanmasının, yürüşlərinin qarşısını almaq üçün qeyri-müstəqim nitq 

aktından “məharətlə” istifadə edərək Babək qalasını “qoruq” elan edir. Iran 

azərbaycanlılarının təməl hüquqlarını qorumayan, onları elementar insan 

haqlarından məhrum edən, dilini, mədəniyyətini inkar edən bir rejim 


 

 

 



558

qəfildən “qoruq” sözü ilə onların mədəniyyət, qeyrət abidəsini “qorumağa” 

qərar verir, daha doğrusu, qorumaq, qayğı illuziyası yaradır. Burada 

deklarativ söyləmin apelyativ söyləm yerinə  işlənməsi göz qabağındadır. 

Sovet kommunust rejimi 1918-ci il azərbaycanlılara qarşı erməni-rus 

qətliamının izini itirmək üçün Çəmbərəkənddə dəfn olunan 20 mindən artıq 

günahsız insanın qəbirlərini yerlə bir edir və  həmin  ərazidə növbənöv 

ağaclar, gül-çiçək əkdirərək orada park saldır;r. O, park nəinki “milli park” 

deyildi, milli qəbirstanlıq, məzarıstan idi. Söz, söz birləşməsi gerçəkliyi 

büsbütün dəyişərək, təhrif edərək onun tamamilə  əksini,  əks mənzərəni 

canlandırır, adlandırmanı motivləşmədən məhrum etməklə onu praqmatik 

məqsədlərin xeyrinə diametral surətdə dəyişir. 

Tarixin dəyişdirilməsindən əvvəl adların, toponimlərin dəyişdirilməsi 

başlayır. Adsız – konkret gerçəklik, hadisə, predmet, substansiya haqqında 

formalaşmış təsəvvür də yoxdur. Daha doğrusu, onların sərhədləndirilməsi, 

qavranılması, görünməsi, fərqləndirilməsi də yoxdur. Burada qeyri-səlis dil 

məntiqi, natamam həqiqətlər məntiqi işə düşür. Irəvandakı  məşhur “İran 

məscidi” adlandırması haqqında da eyni sözləri demək olar. Sökülməsi 

mümkün olmayan azərbaycanlıların “Göy məscidi” çarəsizlikdən 

saxlanmış, tarixi reallıq aldanışı ilə  dəyişdirilmiş fakt saxta sözlə  təhrif 

olunmuşdur. Qərbi Azərbaycan ərazilərində coğrafi adların kütləvi surətdə 

dəyişdirilməsi, erməni adları ilə  əvəz edilməsi tarixi həqiqətlərin təhrif 

olunması yolunda unikal dil təcrübələridir. Dil işarələrinin zorakı, ixtiyarı 

transformasiyaları xüsusilə dönməz və amansız olur. Odur ki, həm də 

verbal işğallara məruz qalmış  ərazilərin uzun müddət yad əllərdə qalması 

onların tarixi faktlara çevrilməsi təhlükəsi yaradır. Unutmayaq ki, tarixə 

çevrilmiş dil faktlarının ömrü gerçək tarixi faktların ömründən uzun olur.  

Beləliklə, metafora ilə yaranan dünyanın obrazlı mənzərəsi labüd və 

zəruri olaraq dil şüurunun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilir, fəaliyyət 

sahəsindən asılı olmayaraq yaddaşın dərin qatlarına hopur, bəzən insanların 

xəbəri olmadan dünyagörüşə, din, ideologiya və siyasi baxışlara dərindən-

dərinə nüfuz edir. Kommunizm qurucusunun məşhur “əxlaq kodeksinin” 

prinsiplərindən biri belə adlanırdı: “İnsan insanın dostu, yoldaşı  və 

qardaşıdır.”  İndi məlum olur ki, hər  şeydən  əvvəl bioloji varlıq olan 

insanların dostluğu, yoldaşlığı və qardaşlığı yalnız və yalnız mənafe və hər 


 

 

 



559

gün təkrar olunan saysız-hesabsız xırda praqmatik çıxarların başlandığı 

yerə  qədərdir. Təəssüf ki, belə davranış kodeksi və  həyat fəlsəfəsi, 

dünyabaxışı müasir insan üçün getdikcə daha dönməz və dayanıqlı xarakter 

almaqdadır. Indi dost da daha əvvəlki kimi dost deyil. Yoldaşlıq da əvvəlki 

yoldaşlıq deyil. Yaxşı insanlar da əvvəlki kimi yaxşı deyil. Get-gedə 

çoxalan və haqlı olaraq çoxalan pis insanlar isə əvvəlkindən min dəfələrlə 

pisdir. Onlar pis olduqları üçün yox, pis olmağa məhkum edildikləri üçün 

pisdir. Yazıqlar olsun ki, laqeydlik və  aşkar müqavimət psixologiyası, 

ictimai mühitə uyğunlaşmaq avtomatizmi bütöv millətlər, etnoslar, 

dövlətlər,  xalqlar səviyyəsində öz dairəsini genişləndirir. Və burada 

semantikanın, qeyri-səlis, yayğın-yayılan sözün də özünəməxsus günahları 

var. Hər yeni müstəqillik , azadlıq dönəmlərində ən kiçik, azsaylı xalqların 

çoxlu, “parlaq günəşləri”, ayları, ulduzları meydana gəlir. Bu “parlaq 

günəşlər” və onları  əhatə edən kiçik planetlər o qədər çox olur ki, sözlər 

unikum – yalnız yeganə olanı adlandırmaq funksiyasından çıxır, vahid bir 

işarəyə  fərqli olan və olmayan denotatlar isnad verilir. Totalitar şüurun 

ayrılmaz tərkib hissəsi olan bu paradoksal düşüncə tərzi avtoritar rejimlərdə 

aparıcı qavrayış  və anlam mexanizmlərinə çevrilərək avtomatlaşır. Söz-

metafora sanki anlayışı sıxışdırıb arxa plana atır. Faşist Almaniyasında belə 

bir  şüar mövcud idi: “Hitler ist Deutschland! Hitler ist Zukunft!” (Hitler 

Almaniya deməkdir! Hitler gələcək deməkdir) Sovet dövründə qabaqcıl, 

aparıcı və sağlam olan hər şey, bütün mənəvi-estetik dəyərlər zorla bir sözə 

- “partiya” sözünə pərçimlənmişdi.  Ötkəm şairlərin yalançı söz dəyirmanı 

gecə-gündüz işləyirdi. Yalan dəni üyüdürdü. Bəşərin vicdanı da, eşqi də, 

ürəyi də, zehni, düşüncəsi, fikri, diləyi də partiyamız idi. Partiya sadəcə 

olaraq müəyyən bir siyasi qüvvənin adı deyildi. Sovet İttifaqı deyilən bir 

xərabənin adı idi. Partiya nəinki bütün yer üzünün xoş gələcəyi, həm də hər 

zövqü, səfası kimi tərənnüm edilirdi. Ən adi sözün də ilhamçısı olan həmin 

fövqəlgüc, fövqəlsöz idi. Böyük şairin təqdimatında hər sadə, mürəkkəb 

cümləmizin də əzəl, baş mübtədası Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası idi! 

Məlum qırğınlar, qətllər, qanlı müharibələr törədən repressiya aparatına 

başçılıq edən, yol və istiqamət göstərən böyük hərfli Partiya bu günün 

(yəqin o günün!), sabahın,  əbədiyyətin də  ən böyük mənası kimi vəsf 

edilirdi. “Partiya” deyilən bu şər qüvvə, bu nəhəng metafora yoldaş 


 

 

 



560

Mayakoski kimi şairlər ordusuna da komandanlıq edirdi. Bədii sözün şəri 

və aldanışı siyası yalanları, iftiraları da kölgədə buraxmışdı. Və ondan da 

seçilən öz səltənətini yaratmışdı.  

Dünyanın obrazlı-poetik mənzərəsi adi-gerçək mənzərəsindən qat-

qat parlaq, zəngin və geniş olur. Səs və söz təbiətdə olmayan gerçəklər, 

duygu və təsəvvürlər yaratmaq, onları nizamlı bütövlüklər kimi təqdim və 

təlqin etmək gücünə sahibdir. Obrazlı-poetik dil, məcaz şəkilləri mümkün 

olan, qavranıla bilən, arzu olunan gerçəklərin, xəyalların, saysız-hesabsız 

görsənişlərin,  əfsanə  və nağılların, rəvayətlərin, miflərin, alternativlərin 

surətlərini yaratmaq, onları canlandırmaq, dünyanın  ən müxtəlif 

modellərini təqdim etməyin  əvəzsiz vasitəsidir. Təkcə yaradılışı, mövcud 

olanı, düşünüləni ifadə edən deyil, həm də yaradandır, dünyanın 

mənzərəsini dəyişdirəndir. Bu mənada poeziyanın, bütövlükdə ədəbiyyatın, 

söz sənətinin yalan adlandırılmasına da bir metafora kimi yanaşmaq 

gərəkdir. Bəzən söz real olandan da qat-qat realdır, əbədi olaraq yaşayandır, 

qalandır. Bu gün S. Vurğun və R. Rza sözü (“Zamanın bayraqdarı”, “Lenin 

poeması”) bütöv bir dövrün məhv olmuş gerçəklərinin fövqündə dayanır. 

Onlar heç vaxt, heç zaman, heç bir şəraitdə ölməyəcək əbədi reallıqlardır! 

Metafora insanın ağlına, emosiyalarına fəal müdaxilə edir, bəzən 

qəfil semantik-assosiativ qavrayışla uyarlıqlar, uyğunluqlar, müqayisələr 

məntiqi ilə  ən mübhəm gerçəkləri, detalları üzə  çıxarır, reallığın orijinal, 

fərqli interpretasiyalarını təqdim edir. Obyektiv gerçəkliyin özündən də qat-

qat zəngin və  fərqli subyektiv şəkilləri, proyeksiyaları meydana gəlir. M. 

Məmmədova görə “... Mif şüurun varlıq formasıdır və mifsiz şüur yoxdur. 

Diskursda metafora anlama-qavrayış üçün strategiya rolunu oynaya bilir... 

Həqiqəti anlamağın  ən qısa yolu metafora vasitəsi ilə  həyata keçir.” (A 

Məmmədov,  M. Məmməsov, 62-63)  

O qədər də tanınmayan ola bilsin ki, gündə min dəfə gördüyü 

predmetlərin, hadisələrin, saymadığı adamların yanından saymazyana ötüb 

keçən, adi şeylərə  məhəl qoymayan Aqşin adlı  gənc Azərbaycan  şairi 

yalnız özünün gördüyü və  fəqləndirdiyi bir gerçəklik kəşf edir: 

“Kəpənəklər-çiçəklərin bir-birinə göndərdiyi sevgi məktublarıdır!”  Əgər 

Viktor Hüqo “Hamımızın torpaq adlanan ümumi bir anamız var. Fantini də 

öz anasına tapşırdılar” deyərək öz qəhrəmanının ölümünü təsvir edirsə, 


 

 

 



561

ölüm tamamilə adiləşir, hətta cazibədar bir şeyə çevrilir, real gerçəklik 

mənzərəsi ilğıma, illuziyaya qərq olur. Oxucu dəfn olunan, onsuz da 

həyatda  əbədi yaşamayan insanın  əbədi xoşbəxtliyini görür və onunla 

təskinlik tapır. “Qəhrəmanlar ölmürlər” tipli dil hökmləri də bunun kimi. 

“Lenin ölməyib” müddəası da bunun kimi. Almaniyada adi adamların 

külünün dəfn olunduğu kütləvi məzarlığın “Grüne Wiese” (“Yaşıl çəmən”) 

adlandırıldığı  məlumdur. Bu elə bir məzarlıqdır ki, dünyasını  dəyişənlərin 

heç birinin başdaşı, adı belə olmur. Yalnız dəfn olunanların ümumi siyahısı 

yazılmış bir lövhə  qəmli macəranı, dilin yaratdığı bu gözəl “mənzərənin” 

sakinləri haqqında dərhal da itib-batan və bu “yaşıl mənzərəyə” qarışan 

xatirəni hifz edib saxlayır. Aşağıda yüzlərlə, minlərlə insanların yanıb kül 

olmuş  nəşi, milyonlarla arzu, ümid və insan taleləri, tamamilə, üstü 

örtülmüş unutdurulmuş insan əzabları – yuxarıda isə xoşbəxtlik,  əbədi 

həyat rəmzi olan yamyaşıl otlar – grüne Wiese! Yaşıl metafora reallığı. 

Yalnız söz beləcə dünyasını  dəyişmişlərin dünyasını  dəyişməyə, 

gözəlləşdirməyə, həyat və ölümü fərqli görüm və çalarlarda təqdim etməyə 

qadirdir. Ölümə qibtə oyandırmağa, qəbirstanlığı səfalı bir yerə çevirməyə 

qadirdir. Grüne Wiese metafora aldanışı  məhv olmuş, təpədən dırnağa 

qədər yanıb külə dönmüş zavallı insanların fəlakətini  əbədi xoşbəxtlik, 

harmoniya illuziyası ilə  əvəz edir. Və  əsas məsələ burasındadır ki, 

bədbinlik əhvali-ruhiyyəsini, ümidsizliyi də dəf edir. 

Yalnız dil aldanışları sayəsində, zahiri və daxili oxşarlıq, potensial 

reallıq və illuziyalar, işarə görsənişləri prizmasından bizim min dəfələrlə 

gördüyümüz, sevdiyimiz Göy Göldən fərqli, bəlkə daha gözəl,  əsrarəngiz 

bir Göy göl gözlərimiz qarşısında canlanır, təzə  rəngləri, boyaları ilə 

cirvələnir. Təcəssüm-şəxsləndirmə metaforası ilə sanki insan kimi dil açıb 

danışır,  əlavə güc və  təravət kəsb edir. M. Arazın təqdimatında Göy göl 

təbiət abidəsindən və bizim kimi adi-öləri insanların yaddaşındakı “dağlar 

gözəli” Göy göldən xeyli fərqli bir Göy göldür: 

Çiskinli bir gündə gəldim bu yerə,  

Dumanda görünməz – dumandı Göy göl   

Tənha qayalara, lal meşələrə 

Zülmət gecələrdə hayanda Göy göl. 

 


 

 

 



562

Bir səhər gördüm ki, durulub yatır. 

Kəpəzin qoynunda burulub yatır,  

Qovulan ceyran tək yorulub yatır. 

Daş atdım, diksinib oyandı Göy göl. 

 

Döşünü qayıqlar düymətək bəzər 



Dedim bu görkəmlə Xəzərə bənzər –  

Qızını yaylağa köçürüb Xəzər; 

Baxdı, cilvələndi, nazlandı Göy göl. 

 

Yel əsdi, yarpaqlar suya töküldü,  



Göy citə tünd sarı tüllər tikildi. 

Buludla ağladı, günəşlə güldü, 

Deyəsən bir kövrək insandı Göy göl 

Artıq çoxdan çirklənmiş, bulanmış, qəddarlaşmış  və bir çox 

müasirləri kimi insanlara qənim kəsilmiş Kür çayı da, Dəli Kür də o qədər 

də adekvat olmayan dil işarələrinin yaradılışında hamını heyran buraxan 

“nazlı gəlinə” çevrilir: 

Bir gəlinsən yatağında,  

Təbiətin qucağında... 

Anam, Kürüm! 

Leonid Leonovun rus meşəsi sərt, amansız rus təbiətinin, rus qışının 

bətnində göyərib qalxan, bizim tanıdığımız, gördüyümüz meşədən sanki 

qat-qat gözəl və  rəngarəng, çoxçalarlı, çoxrəngli, xeyli fərqli bir dünya 

təsiri bağışlayır. Götenin təsvir etdiyi İlmenan gölü, Haynenin prinzessası – 

çaylar gözəli İlse – Musa Yaqubun, Məmməd Aslanın yaratdığı gözəlliklər 

də bunun kimi. 

Qəribədir ki, yalançı metafora kimi ən çox işlənən, çirklənən 

sözlərdən biri də elə “həqiqət” sözüdür. Insanların artıq həqiqət, doğru 

haqqında formalaşmış, az qala konkretləşmiş, lakin hələ də yanlış təsəvvürü 

onun metafora kimi işlənməsini şərtləndirir. Bir çox türkmən qəzetlərində, 

türkmən  şairlərinin  şerlərində, siyasi və dövlət xadimlərinin çıxışlarında 

türkmənbaşı “Türkmənistanın ən böyük həqiqəti” kimi vəsf edilir. “Şərəf”, 

“ləyaqət”, “milli sərvət”, “milli dəyər” kimi linquistik qiymətlər  əslində 


 

 

 



563

real deyil, məhz linquistik qiymətlər bu sıraya - mədhiyyə-aldanış 

frazeologiyasına qoşulur. Bizə başqa həqiqət lazım deyil, “Türkmənbaşı 

bizim  ən böyük həqiqətimizdir” kimi səslər eşidilir. O, eyni zamanda 

türkmənlərin vicdanı, şərəfi, ləyaqət simvolu kimi tərənnüm olunur. Bunlar 

hamısı  həqiqət sözündə, həqiqət metaforasında birləşir. Faşizm və 

kommunizm dönəmlərində görünməmiş miqyaslar almış, ifrat-aşırı  hədlər 

kəsb etmiş söz-monsterlər müasir postkommunist rejimlərdə yenidən bütün 

gücü və zəhmi ilə işə salınır. Əllbəttə, biz Türkmənistanda yüksək rifaha və 

iqtisadi tərəqqiyə nail olmuş  Səfərmurad Niyazovu – türkmənbaşını  nə 

Hitlerlə, nə  də Stalinlə müqayisə etmək fikrində deyilik. Bunun üçün 

miqyaslar, ölçülər, dövlətlər, coğrafiyalar, məqsədlər də başqa – başqadır. 

Lakin totalitarizm elə totalitarizmdır, onun mahiyyəti ölkənin və ya 

şəxsiyyətin böyüklüyündən – kiçikliyindən asılı olmayaraq dəyişməz qalır. 

Burada kişik, adi, təbii olan heç nə  qəbul edilmir. Metafora – miqyasları, 

ölçü və  kəmiyyətləri istənilən kimi, istənilən  şəkildə böyüdüb-kiçiltməyə 

imkan verir. Fürerə insanların münasibətini “hüquqi kateqoriya” adlandıran 

Hitleri Almaniyanın  ən böyük milli sərvəti hesab edən düşüncə  tərzi, 

müasir totalitar düşüncə  tərzi ilə  həmahəng səslənir. Hitler və Stalin kimi 

“klassik”, azman diktatorlarla müqayisədə Əli Abdulla Saleh, Bəşər Əsəd, 

Ben Əli kimi balaca diktatorlar sakit, arxayın yaşayan, milləti üçün deyil, 

öz ailəsi, yaxınları üçün çalışan, başı var-dövlət toplamağa qarışan 

diktatorlardır. Lakin onlardan heç də az iddialı olmayan diktatorlardır. Mən 

nə Hitlerin, nə də Stalinin heç vaxt sərvət topladıqlarını eşitmədim. 

Metafora bəzən insanların gözünü tutur, obrazlılıq dumanı ilə onları 

əsil mahiyyətdən yayındırır. Totalitar və avtoritar rejimlərdə bütün müsbət 

çalarlıqlı “pak” sözlər hakimiyyətin, bütün mənfi çalarlı, neqativ, 

“rənglənmiş”  sözlər isə  əks qütbün – müxalifətin adına yazılır. Bir tərəfdə 

ləyaqət, vicdan, şərəf, kişilik, ədalət, səxavət, alicənablıq, rəhm, humanizm, 

əxlaq, mənəviyyat, lütfkarlıq, doğruluq, sədaqət, müdriklik, qətiyyət, 

əzmkarlıq kimi sözlər; digər qütbdə isə  xəyanət, satqınlıq, səriştəsizlik, 

lovğalıq, böhtan, şər, iftira, riyakarlıq (siyasi riyakarlıq), hərislik (vəzifə 

hərisliyi) dayanır. Sanki müsbət və  mənfi yüklü sözlər – ideologiyalar, 

məqsədlər uğrunda aparılan davada üz-üzə  gəlir. Sözlər də sahibləri kimi 

radikallaşır, qərəzə yönəlir. Dil də sanki başqalaşır, ikiyə bölünür. 


 

 

 



564

Cəbhələşmə, parçalanma dil həqiqətlərini alt-üst edir. Təkcə hakimiyyət 

üzərində inhisarçılıq deyil, ana dili üzərində  də inhisar, inhisarçılıq yarışı 

başlayır. Hamı ana dilini sonsuz bir sevgi ilə sevməyə başlayır. Siyasi 

mübarizə və mübahisə diskursunun daha artıq dərəcədə fərqləndirici cəhəti 

bundan ibarətdir ki, ünsiyyət iştirakçıları müəyyən psixoloji oyanıqlıq və 

qızğın maraq-mənafe yarışmasında sözlərin gerçək denotativ mənaları ilə 

deyil, praqmatik mənaları ilə düşünüb fəaliyyət göstərir. Daha çox ifrat, əks 

qütbləri görür, onlar arasındakı saysız-hesabsız aralıq pillələrinə, həqiqət 

anlarına diqqət yönəltmək imkanını itirirlər. Doğruluğun qiymətləri əslində 

olduğuna rəğmən fərqli şəkildə - yayılan deyil, dəqiq, səlis qiymətlər kimi 

gəlişir.  

Ideologiyalar, dünyagörüşlər savaşında sözlərin gerçək 

razılaşdırılmış – konvensional semantikası yayğınlaşır, çeşidli meyllər, 

məqsəd və pramatik maraqlar içində qalın dumana qərq olur. Ya da total 

subyekivlik, nisbilik burulğanında itib-batır, görünməz olur. Məsələn, 

“vətənpərvərlik”, “vətəndaşlıq”, “vətən sevgisi”, “satqın”, “quldur”, 

“düşmən dəyirmanına su tökən” kimi söz və ifadələrin semantik həcmi, 

ölçüsü nə qədərdir, sərhədləri hansı həddə, hansı səddə, qədər gedib çıxır? 

Kim vəzifə  hərisidir, el arasında deyildiyi kimi, vəzifə ölüsüdür – uzun 

müddət xalqın “xidmətində duran”  -və yenə də bu xidməti, bu xidmətçiliyi 

davam etdirmək istəyən yorulmaz karyerist, söhrət düşkünü, yoxsa qanuna 

zidd olan mövcud vəziyyətə, sonugörünməz gərdişə qarşı çıxan, yeniliklər, 

dəyişikliklər arzulayan, buzları  sındırıb islahatlar aparmaq istəyən, 

vətənpərvər? Başqa bir düzlük, qanunçuluq tərəfdarı? Kim daha çox 

ləyaqət və  mənəviyyatı  təmsil edir, kim daha çox haqlıdır – rüşvətxor, 

sümürücü, korrupsioner, zəli məmur, yoxsa bu haqda yazan, əli həqiqətə 

çatmayan həqiqətpərəst jurnalist? Kim daha çox vətəni sevir, böyük hərfli 

Həqiqətə xidmət edir – dünyaya açıq gözlə baxan vətəndaş, yoxsa 

nöqsanları ört-basdır edən, guya bu yolla Vətənə, dövlətçiliyə xidmət 

göstərən “sadiq”, rüşvətxir məmur? Yalançı təəssübkeş və yalnız öz yalını, 

yalanını qoruyan yaltaq? Kim daha çox sabitliyin tərəfdarıdır – onu var-

dövlətə, vəzifəyə çatdıran xalqı  hər addımbaşı incidən, bəzən heç bir əsas 

olmadan vətəndaşları get-gələ salan süründürməçi “dövlət qulluqçusu”, 

yoxsa buna etiraz edən, dirəniş göstərən müəllim, həkim, müharibə  əlili? 


 

 

 



565

Yaxud, nədir  əsl “ərəb baharı”,  ərəb xoşbəxtliyi  - bütöv şəhərlərin, 

ölkələrin, mədəniyyətlərin dağıdılması, xarabazara çevrilməsi, yoxsa milli 

birlik, həmrəylik və  səlamətlik? Kimdir əsl xain, satqın, xarici qüvvələrə 

nökərçilik edən – uzun illər dördəlli hakimiyyətdən yapışan ölkənin, 

ölkələrin var-dövlətini talan edən, öz xalqına sahib çıxa bilməyən diktator – 

yoxsa onu devirmək, boynundan atmaq istəyən, cana doymuş xalq? Kimdir 

əsl əxlaq və iman-quran sahibi – seçkiləri saxtalaşdıraraq yenidən prezident 

seçilən  Əhmədinejat, yoxsa öz həyat prinsipləri,  əqidəsi yolunda və 

uğrunda ölüm-dirim müharibəsi aparan, edam olunan əsl  İran vətəndaşı? 

Təkcə sosial-iqtisadi, siyasi və hüquqi münasibətlərin, insanların qeyri-

bərabərliyinin sonucu olmayan anlaşılmazlıq və paradokslar həm də, bəlkə 

daha artıq dərəcədə hamının qəbul edəcəyi, hamını  təmin edən oyun 

qaydalarının, sonda obyektiv həqiqətin olmamasından, dərketmənin 

subyektivliyindən, dil işarələrinin yalan və aldanışlarından keçir.  

Çox işlənmə  və kommunikativ dominantlıq sayəsində sanki 

əyaniləşən,  şərti-nisbi mənada müəyyənləşmiş konturlar kəsb edən 

mücərrəd sözlərin konkretləşməsi, metafora kimi işlənməsi, məcazlaşması 

daha böyük dərketmə  səyi və  səviyyəsi tələb edir, onlardan bəzən parlaq 

simvollar kimi istifadə olunmasını mümkün edir. Bununla da obrazlı-

ümumiləşdirmə, fərdiləşdirmə, sonucda yanılma və çaşqınlıq üçün də geniş 

meydan açılmış olur. Məşhur alman dramaturqu və teatr nəzəriyyəçisi 

Bertold Brext “Azadlıq və demokratiya” əsərində faşizm dövrünün 

rəzalətlərini  ən müxtəlif situasiyalara aid edilə  və qavranıla biləcək altı  

sosial-əxlaqı neqativin dialoqu şəklində ifadə edir: Unterdrückung (zülm), 

Aussatz (qəddarlıq), Betrug (yalan), Dummheit (cahillik), Mord (qətl), 

Raub (E Rieesel 174). Bu alleqorik obrazlar XX əsrin  ən böyük 

aldanışlarından biri olan faşist ideologiyasının həm güclü, həm də  zəif 

tərəflərini mümkün-alternativ gerçəklərin qarşılaşdırılması ilə  məharətlə 

açır. Azərbaycan  şairi Fikrət Sadığın sovet dövrünün neqativ reallıqlarını 

əks etdirən gözəl bir metaforik şeri də var: 

Kobudluq – 

böhdan atdı zərifliyə, 

Nadanlıq dedi – 

bilirik zərifliyin kobudluğunu. 


 

 

 



566

Cahillik  də 

bilir bunu... 

Sonra ədalətə çatdı xəbər 

Gec idi  - 

Zərifliyi yerlə yeksan eləmişdilər. 

Göründüyü kimi, poetik mətndə sözlər adilikdən, ilkin adlandırma, 

referensiya mövqeyindən çıxaraq simvollaşır, paralel semiotik sistemdə 

fərqli mövqe və funksiya kəsb edir, lüğətdə  təsbit edilməyən semantik 

dərinliklərə nüfuz edir. Daha artıq bədii və fəlsəfi diskursda törənə biləcək 

geniş şaxələr, çalarlarda görünür. 

Predmetlilik və qavrayışın  əyaniliyi, motivliyi metaforik 

ekspressivliyin əsas mənbəyidir. Bir gün görkəmli Azərbaycan yazıçısı  və 

publisisti Manaf Süleymanovdan soruşurlar: “Manaf müəllim, Siz Çar 

hökumətini də, Sovet hökumətini də, sonra Müsavat, Xalq Cəbhəsi 

hökumətini də görmüsünüz. Bunların hansının vaxtında xalq yaxşı 

dolanırdı?” “Gördüklərini, bildiklərini danışmaqdan yorulmayan və həmişə 

sözün düzünü deməyə çalışan (sözün düzü varmı?!) ağsaqqal ziyalı belə 

cavab verir: Bizim bu Azərbaycan ki var, bu yekə bir quyruqdur. 

Əvvəlkilər bu quyruğu kəsib aparanda hərəyə də ondan bir çimdik atırdılar. 

Indikilər isə quyruğu elə göydə parçalayırlar.” 

Burada Uşinskinin müqayisə haqqındakı  məşhur fikri yada düşür: 

“Kim daha yaxşı müqayisə edirsə, o daha yaxşı öyrənir.”  Əlavə edək ki, 

daha yaxşı öyrədir. Gizli, qapalı müqayisə olaraq metafora dərketmənin 

möhkəm özülünü qoyur. Ikonika və konkretlik dərketmənin qüvvət 

qaynağı, energetik gücü məqamındadır. 

Metafora dünyanı  fərqli çalarlarda təqdim etmək, situasiyaları 

gəlişdirmək və yeni, bəzən tamamilə  fərqli gerçəklər modelləşdirmək 

sahəsində geniş imkanlara malikdir. Metaforik illuziyalar dəyişik gerçəklər, 

paralel reallıqlar yaratmaq, onları  rəngarəng formalarda, ölçülərdə 

göstərmək potensialına sahibdir. Hər cür yaradıcılığı, o cümlədən də dil 

yaradıcılığını onsuz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Mübaliğəsiz demək 

olar ki, metaforik qiymətlər, ümumiyyətlə, obrazlı-assosiativ, emosional-

evristik çoxluq şəkilləri zəngin, nüfuzedici, törədici konstruktivizm 



 

 

 



567

qaynağıdır. Hüsnü Mübarəki devirən misirlilər deyirdilər: “Axı Misir xalqı 

ona qırmızı vərəqə göstərib, o niyə meydançanı tərk etmir?”  

Metaforanın təsir-ifadə özünəməxsusluğu burasındadır ki, işarələdiyi 

obyekti bir hədəf nöqtəsi qədər kiçildir, qavrayışa gedən yolu izafi, artıq 

detallardan təmizləyərək dərketməni intensivləşdirir, maksimal 

ümumiləşmə, bütövləşdirmə sayəsində bir anlığa yaddaşda olanları silərək 

predmeti, referensiyanı sanki qabarıq zərrəbin altına gətirir. Metafora 

çoxluqları analoji hadisələr, faktlar zəncirində bir göz qırpımında  əsas, 

başlıca detalı seçib ayırır, onu konkretləşdirib  əyaniləşdirir, birər anlayışa 

qədər ixtisar edir.  

Metaforik qavrayış görüş bucağını, ölçüləri az qala istənilən 

miqyaslarda böyüdüb-kiçiltməyə, genişləndirib daraltmağa qadirdir. “Bu 

ötür-ötür dövlətinin (Ermənistan nəzərdə tutulur), faktik olaraq monarxiya, 

varislik hökm sürən dövlətin nə qədər fəsadları var – kor bağırsaq o qədər 

böyüyüb ki, orqanizmin özündən böyük olub”. (qəzetlərdən) Yadımdadır 

ki, 2006-cı ilin Livan böhranı zamanı liviyalı  və suriyalı  gənclərdən “Siz 

kimsiniz?” deyə soruşduqda onlar məcaz radikalizminin bütün gücü və 

kəskinliyi ilə belə demişdilər: “Hisbullah!...Hər bir gəncdən “Siz 

kimsiniz?” deyə soruşsanız, belə deyəcək: “Hisbullah!” 

Ifrat ümumiləşdirmə, metaforik aktuallaşma və  aşırı aludəçilik 

hadisələrin, faktların analitik təhlilinə, fikir və ideyaların sərbəst, ardıcıl 

inkişafına, sistemli-tədrici  şərhinə, qiymətləndirilməsinə  də mane olur. 

Obyektivlik, həqiqilik  şanslarını azaldır. “Azərbaycanda sovet dövrünün 

qoyun deputatlarını müstəqillik dövrünün quzu deputatları ilə əvəz etdilər.” 

Bəziləri belə deyirdilər. Konkret situasiyadan, ardıcıl-təkrarlı inikas 

təzyiqindən, təhdidindən doğan işarə reallığı belə parlaq obrazlı-emosional 

ifadə  şəkillərini qaçılmaz edir. Labüd edir. Dil işarəsi avtomatik olaraq 

onlarla doğulan fikirləri, təbii olaraq doğulan fikirləri özünə çəkir. Həmin 

hökmün, mühakimənin bədxahlığı  və ya xeyirxahlığı, obyektivliyi və ya 

subyektivliyi, başlıcası doğruluğu və ya yalanlığı bir tərəfə qalsın, həmin 

parlaq kontrast ustasını, həssas dil simvolistini belə mühakiməyə, təklifə 

görə günahlandırmaq heç də  məsələnin həlli deyil. O fikir, o təbii doğuş 

hökmən başqa bir siyasətçinin, alimin, yazıçının, adi bir dil daşıyıcısının 

dilindən qopacaqdır. Mirzə  Fətəlinin qəhrəmanı meymunu yadından 


 

 

 



568

çıxarda bilmədiyi kimi XX əsr Azərbaycanında da qoyun-quzunu, mal-

davarı, xırdabaş heyvanları heç cür yaddan çıxarmaq mümkün deyildi. 

Necə ki, bu sətirləri, bu həqiqətləri yazarkən başqa bir metaforanın 

doğulmasına müqavimət göstərmək olmur:“Bu dövr qızılbaşları 

danabaşların əvəz etdiyi dövr idi.” Söz, xüsusilə, üslub fiqurları fikir, ideya 

hasil edir və ya yetişmiş, yetirmiş fikir və ideyaları, psixoloji reallıqları 

xüsusi operativlik və  həssaslıqla qeydə alır. Bədnam və davakar çıxışları, 

həm də çox halarda həssas,  əsaslandırılmış radikalizmi, ekstremizmi ilə 

yadda qalan Vladimir Jirinovskinin ilk baxışda biz azərbaycanlıları  təhqir 

edən və doğrudan da biz azərbaycanlıları təhqir edən “Azərbaycanın səkkiz 

milyon qoyunu var” sözlərini qəribliyə salmaqdansa, düşməndən inciyib-

küsməkdənsə, bunu ürəyimizə salmaqdansa, həmin dil realizmini doğuran 

situasiya haqqında düşünsək daha doğru olar. Əslində Jirinovski o qədər də 

davakar adam deyil, dilin, dil işarələrinin daxili təzyiqinə dözə bilməyən, 

bioloji ağrılarına təslim olan adamdır. Biz də erməni xəstəliyindən, rus 

ayısından çox danışırıq, çoxlu çeşidli metaforalar-müqayisələr işlədirik. Və 

bundan zövq alırıq. “Taxtabaşdan”, axcı sindromundan, yalançı, riyakar 

ermənidən danışırıq, kişilərinə “erməni dığası” deməklə  təsəlli tapırıq, 

sanki rahatlanırıq, nəsə bir iş görmüş oluruq.“Erməni qan gördü” deyə 

onları lağa qoyuruq. Fikirləşmirik ki, belə aludəçilik və  məmnunluqda 

özümüzü, öz obrazımızı  dərk etmək də xeyli çətinləşir. Məhz aydın 

psixoloji yönəlişlik, gerçəkliyə sərt və həssas linquistik müdaxilə şəffaf dil 

obrazlarının doğulmasını  və uzun müddət yadda qalmasını, təsir 

göstərməsini təmin edir. Kimyəvi reaksiya nəticəsində müəyyən qarışıqlar, 

maddələr hasilə  gəldiyi kimi dayanıqlı, aramsız assossasiyaların fasiləsiz 

təsiri, müdaxiləsi sayəsində sözlər, söz birləşmələri, linquistik qiymətlər 

qavrayış prosesində potensial olaraq bir-biri ilə  əlaqələnməyə can atan 

anlayışları o qədər yaxınlaşdırır, onları elə  fəal reaksiya halına gətirir ki, 

canlı obrazların, fikir və ideyaların doğulması, dünyaya gəlməsi bir zərurətə 

çevrilir. Digər tərəfdən, faktların, hadisələrin təkidli, ardıcıl təkrarı  və 

oyanıqlığı, təzyiqi, fəal-psixoloji istiqamətlənmə  və real təcrübənin təsiri 

altında fikirlər, ideyalar o qədər aydınlaşır ki, onlar avtomatik olaraq öz 

həqiqi, adekvat ifadəsinə qovuşur. 



 

 

 



569

Kontrast qavrayışı, obrazlı-emosional dərketmə, gerçəkliyə  fəal 

müdaxilə  və predmeti, hadisəni adekvat qiymətləndirmə mühakimələrə, 

müddəalara uzun zamanlara yaşamaq və yaddaşlarda mühafizə olunmaq 

şansı  və hüququ qazandırır. Hadisənin, faktın reallıqda olması, yoxsa dil 

reallığı kimi təqdim edilməsinin həqiqət və ya yalan kimi anlaşılmasının o 

qədər də  əhəmiyyəti, fərqi yoxdur. Doğruluğun linquistik qiymətlərindən 

hansının reallaşması  və necə reallaşması isə artıq koqnitiv-praqmatik, etik 

və psixoloji bir məsələdir. (O ki qaldı Jirinovski kimilərin tam psixoloji 

komfort, arxayınlıq və ötkəmliyinə, o təhqirlər, hədyanlar türklərin Jermaka 

yaşatdığı tale yaşanmadıqca, yaşadılmadıqca yəqin ki, davam edəcək). 

Metafora – istər müsbət, istərsə  də  mənfi emosiyalar doğuran metafora 

olsun – bir anın içində zahiri və daxili oxşarlığa, predmet və hadisələrin 

əlaqələndirilməsi nizamına görə gerçəkliyi yenidən yaratmaq və ya yenidən 

transformasiya etmək sehri və müəmması  kəsb edir. Metafora, məcaz özü 

hadisə olmasa da, hadisəyə istiqamətləndirir, situasiya konstruksiya edir. 

Onu serial istehsala buraxır. Metaforik və ya metonimik alternativlər 

mövcud etik və aksioloji uyarlıqları  fərqli ölçülərdə  təsbit edir, məqbul, 

qəbul olunan, hətta bəyənilən, təqdim olunan bir normaya salır. Bəzən 

positiv və ya neqativ mövqeyə, münasibətə  rəğmən belə olur. “Rus 

donuzu”, “molla rejimi”, “alman fritsi” kimi standartlar da həmin dil 

düşüncəsinə, dərketmə modelinə söykənir. Bu məqamda, son illər 

Azərbaycanda “qoyun” sözünün və qoyunun özünün, qoyun dil toteminin 

xeyli fəallaşması (daha bir metafora!), “humanitarlaşması” faktına bir daha 

qayıtmaq lazım gəlir. Biri bizim davranışımızı, dözüm və  səbrimizi, 

ətalətimizi, qoyun ətini çox yeməyimizlə izah edir. (Şükürlər olsun ki, ətin 

bahalaşmasından sonra bu prosesi bir qədər ləngitmək imkanı artacaq.) 

Böyük  şairimiz Məməd Araz “Qoyun, bu dünyada qoyun yaşayaq\ Qurd 

ola bilmədik, qoyun yaşayaq” omonim-metaforası ilə bu eksistensial 

perspektivə  də  şükranlıq edir. Daha bir böyük şairimiz Ramiz Rövşən 

“Qoyun olmaq çətin işdir, qoyun olmaya-olmaya” deməklə bir vaxtlar 

Kəlbəli xan, Fətəli xan kimi qüdrətli, qisasçı babalarımızın ruhunu qiyma-

qıyma doğramağa hazır olan şairə yorğun, küskün şairə, ömrünün 

sonlarında artıq yorulan, bezikən  şairə sanki etiraz edir. Donuz ətini çox 

yeməkdən elə bil ki, haradasa, əlbəttə, zahiri görkəminə, təkcə zahiri 


 

 

 



570

görkəminə görə, hər bir rusun və ya avropalının donuza bənzədiyini 

söyləyənlər var. “Svinya!”, “Schwein!” söz-nidası da bunun ifadəsidir. 

Bizlərdə başqa obrazlar, rəmzlər işlənir.  Əsas məsələ burasındadır ki, 

metafora, məcaz çoxluqları  hər dəfə yaradıcı, törədici dil substansiyasına, 

müstəqil reallığa çevrilir, kifayət qədər mühüm olan bu koqnitiv əməliyyat 

təkcə düşüncəyə qanad vermir, həm də reallığa dərindən nüfuz edir, öz 

həqiqət və illuziyalarını, gerçəklik dəyərlərini formalaşdırır. Dünyada hər 

şey durulub şəffaflaşsa da, aydınlaşsa da həqiqət və yalan heç vaxt sonadək 

şəffaflaşmayacaq, tam aydınlaşmayacaq. 

Parlaq modal və emosional çalarlar, daxili semantik gərginlik və 

qavrayış dinamikası ünsiyyət prosesində metaforanı təsirli bir təhdid-təlqin 

alətinə, vasitəli, sirayətedici təhrik mexanizminə çevirir. Metaforanın, 

metaforik qavrayışın psixoloji təsir gücü də bundadır. Mətndə bilavasitə 

müqabil tərəfi aldatmağa, çaşdırmağa yönələn məcaz  şəkilləri, vasitəli, 

qeyri-müstəqim nitq hərəkətləri də bu sistemdə ayrıca bir yer işğal edir.  

Dünyada bütöv bir tarixi dövrün, mərhələnin, epoxanın cinayətlərini 

ayrı-ayrı  şəxsiyyətlərin adları ilə  məhdudlaşdırmaq, bu yolla saysız-

hesabsız “xırda” insanların cinayətlərini unutdurmaq praktikası mövcuddur. 

Faşizm dövründə Almaniyada baş verən bütün cinayətləri Hitlerin, Sovet 

İttifaqında isə İosif Stalinin adı ilə bağlamaq, əslində bu yolla millətlərin, 

rejimlərin məsuliyyət payını yüngülləşdirmək, gerçək hadisələri təhrif 

etmək təcrübəsi bütöv əsrlərin insanlarının düşüncəsinə hakim kəsilmişdir 

və zaman-zaman onları yanlış qavrayışla idarə etməkdədir. Bu kütləvi, total 

aldanış və ümumbəşəri, bəlkə də ümuminsani yalan başqa cəhətlərlə yanaşı, 

həm də  məcazlaşmanın, rəmzləşmənin sayəsində mümkün olur. Xüsusilə 

rus  şovinizminin Sovet Rusiyasında baş verən bütün cinayətlərin, qətl, 

qarət və repressiyaların, ən müxtəlif millətlərin faciələrini yalnız bir nəfərin 

– gürcü Stalinin adı ilə “xətm etmək”  əslində Leninlə başlaya qanlı 

olaylara, xalis rus hadisəsinə  bəraət qazandırmaq və ya ən azı gerçək 

həqiqətləri təhrif etmək, daha doğrusu, hədəfdən yayındırmaq, azdırmaq 

cəhdindən başqa bir şey deyildir. Belə qiymətləndirmə rus tarixində artıq 

bir taktiki manevr, məsuliyyətdən yayınma gərəkcəsi, yalan və total 

yanılma  ənənəsi halına gəlmişdir. Həmin aldadıcı davranış  və mövqe 

hiyləgərcəsinə ikinci dünya müharibəsində bütün hərbi qələbələri yenilməz 


 

 

 



571

rus ordusunun, rus xalqının, Jukovun adı ilə; məğlubiyyət və uğursuzluqları 

isə istisnasız olaraq birbaşa Stalinin adı ilə bağlamaq kimi bəsit və sadəlövh 

bir məntiqlə tamamlanır. Böyük, məğlubedilməz Jukov – yəni tarixdə heç 

zaman məğlub olmamış (?) rus xalqı, hər bir rus əsgəri, bütün ruslar. Heç 

bir başqa xalq, o cümlədən də Stalinin mənsub olduğu gürcülər, 

ukraynalılar, belaruslar, artıq çoxdan onların etnik tərkibinə daxil olmuş 

türklər yox, məhz, istisnasız olaraq rus xalqı, rus milləti! Ruslar heç cür 

Böyük Vətən Müharibəsi dedikləri müharibədə başqa bir millətdən olan 

şəxsin onlara rəhbərlik, sərkərdəlik etdiyini heç cür həzm edə, özlərinə 

sığışdıra bilmirlər. Sadəcə olaraq belə bir şeyi qəbul edə, özlərinə yaraşdıra 

bilmirlər. Əslində isə belə faktlar tarixdə çox olmuşdur – Iran-fars dövləti 

bir çox tarixi qələbələrini məhz türk əsilli  şahların, xaqanların sayəsində 

qazanmışlar. Addəyişmə,  əvəzlənmə  və aldanış psixologiyası ünvanları, 

tarixləri tay-dəyişik salır, hadisələri, faktları qatıb qarışdırır. Metonimiya, 

məfhum transferi fokusu dəyişdirir, linquistik faktdan çox gerçək tarixi, 

psixoloji fakt hüququ, statusu qazanır: “Stalinin əli milyonlarla sovet 

adamlarının qanına batmışdır.” Stalinin\ Stalinizmin qurbanları milyon-

milyon insanlar tərəfindən həmişə xatırlanacaqdır və s. Belə dil 

təqdimatında zorakı, yetişməmiş, vaxtı çatmamış bir ictimai-siyasi 

quruluşun, sosialist dövləti deyilən amansız rejimin əsil mahiyyəti 

gizlədilir. Burada haman dil düşüncəsi başqa istiqamətdə fəaliyyət göstərir. 

Rejimin bütün cinayətkar əməl və hərəkətləri deyildiyi kimi, manipulyativ 

yolla – bir nəfərin adından və məsuliyyətindən istifadə etməklə elan olunur: 

“Sosializmin düşmənlərinə qarşı, xalq düşmənlərinə qarşı amansızcasına, 

yeri gələrsə  vəhşicəsinə mübarizə aparmaq zəruridir. Bunu bizdən Stalin 

tələb edir.” Deiyimiz Alleqorik sinqular (tək, təkdə işlənmə) birgəlik, eyni 

zamanda yayğınlıq təsəvvürünü gücləndirir. Ümumiləşmiş təkin, təkcənin – 

miqyaslarını istənilən həddə  qədər genişləndirir. O vaxtlar Asiya 

dövlətlərindən birinin yaşı artıq səksəni çoxdan adlamış kommunist 

diktatorun namizədliyinin yenidən irəli sürülməsi ilə  əlaqədar partiyanın 

ondan da nimdaş üzvlərindən birinin dil aldanışlarını faktın effektivliyi 

kimi qələmə vermək cəhdi yadımdadır: “Yoldaş X. dahidir, siyasi 

nəhəngdir, qartaldır, o lap onuncu dəfə də öz namizədliyini irəli sürə bilər. 

Onu adi adamlarla müqayisə etmək olmaz.” Heç iki ay keçməmiş 


 

 

 



572

biologiya, ölüm adlanan əbədi xilaskar özünü yetirdi və onu, daha doğrusu, 

Onu heç kəslə müqayisə etməyə doğrudan da ehtiyac və  zəmin qalmadı. 

Metaforanın həqiqəti saxta, yalanı isə doğru çıxdı. 

Analogiyalar, zahiri və daxili bənzərliklər əsasında yaranan metafora 

yaradıcılığında ən müxtəlif zaman və  məkan əlaqələrini, rəngləri, ölçüləri, 

səbəb, nəticə koordinatlarını yaxınlaşdırmaq, canlı  və cansız  əşyaları, 

maddi və ideal olanı, konkret və mücərrədi, ümumi və xüsusini 

birləşdirmək, üzvü və qeyri-üzvü aləmləri bir araya gətirmək, eyni zamanda 

bu sərhədləri ayırmaq, dəyişdirmək düşüncəsi ifadə olunur. Təcəssüm, 

rəmz, alleqoriya, sinesteziya, kommunikativ metaforalar, ritorik xitablar, 

sinekdoxa və s. kimi linquistik qiymət çoxluqları dildə oxşarlıq və fərqləri 

vahid rubrikada, semantik-assosiativ paradiqmada birləşdirmək, 

müxtəlifliyi sistemə salmaq dahiliyidir. Bitib-tükənməz nisbiliklər və 

şərtiliklər dünyası-nağıl, mif, əfsanə, folklor yaradıcılığında, bütövlükdə 

bədii  ədəbiyyatda, xüsusilə poeziyada təkrar-təkrar işlənərək, sınanaraq 

zaman keçdikcə  şüurumuzda aydınlaşır və cilalanır, normativ qavrayış 

standartları halında  şəkilləşir və möhkəmlənir. Müxtəlif assosiativ və 

məfhum sahələrini birləşdirməklə,  əlaqələndirməklə hissi və sonrakı 

mərhələdə  əqli-rasional təfəkkürün sərhədlərini genişləndirir. Və zaman-

zaman öz ilkinliyinə, başlanğıc nöqtəsinə qayıdır. Insanın ən heyrətli, həm 

də mistik-intuitiv yaradıcılıq, quruculuq təcrübələri olan dil də daim ifadə 

imkanlarını, gücünü günişləndirməyə, transsendentallığa, özünü və dünyanı 

ötməyə, idrakı qabaqlamağa can atır. Bədii söz sənətinin zəruriliyi və 

gerçəkliyi ilk növbədə  cəsarətli, azad və  bəzən qeyri-məhdud, qeyri-

normativ söz eksperimentlərinə  rəvac verməsində,  əslində bir beyinlə 

düşünən, bir ciyərlə nəfəs alan ən müxtəlif insanları, dünyanı və dünyaları, 

xəyal və  həqiqətlər aləmini təmasa, ünsiyyətə, son nəticədə bütövlük, 

ahəngdarlıq halına gətirməkdir. Görünür, gələcəkdə indi qavradığımız 

ikiölçülü, üçölçülü dünyadan fərqli çoxölçülü dünyaları da yalnız dəqiq 

ölçülər, ağıllı cihazlar vasitəsilə deyil, həm də metafora, məcaz genişliyi və 

əsrarı, müəmması ilə az-çox qavramaq, dərk etmək mümkün olacaq. Bu 

cihazları da yalnız qeyri-səlis linquistikanın köməyilə yaratmaq mümkün 

olacaq. Sonadək görünməyən, eşidilməyən, bir bütöv, tam olaraq dərk 

edilməyən və sonadək heç vaxt dərkolunmayacaq bu xaotik, eyni zamanda 


 

 

 



573

bizə açılmayan ilahi bir nizamla qurulmuş bu anlaşılmaz, qarmaqarışıq, 

sirli-soraqlı dünyada xəyal, illuziya və aldanışlar gerçək reallıqları sanki 

əslində olana, bizim dərk etmək istədiyimiz, lakin heç vaxt dərk edə 

bilməyəcəyimiz, arzu, xəyal etdiyimiz reallıqlara yaxınlaşdırır. Bizi hələ 

körpəlikdən içində olduğumuz  əsrarəngiz aləmlərin, virtual reallıqların 

cazibəsinə  çəkir. Bu mənada məzacları, qeyri-müstəqim, metaforik 

dərketməni dilin mifoloji şüuru adlandırmaq olar. Heç şübhəsiz ki, 

bilavasitə ilkin psixi strukturlara, arxetiplərə keçən metaforaya insanın 

daxili, psixoloji müvazinətinin, güvənliyinin bir elementi, dayaq, istinadgah 

nöqtələri kimi baxmaq olar. Bir çox metaforalar, rəmzlər isə əbədi qorxu və 

iztirab mənbəyidir. 

Məcaz bədii sözə bir intensivlik, mütəhərriklik gətirir, dinamika və 

vüsət aşılayır, duyğu orqanlarının səfərbərliyini artırır, qeyri-müstəqim nitq 

şəkilləri olaraq gözlənilməzlik duyğusunu kəskinləşdirir, bununla da 

dərketməni fəallaşdırır. Dil əslində altıncı duyğu orqanı, idrak aləti kimi 

çıxış edir. Alman şairi Rayner Maria Rilke deyir: ” Die Dinge singen höre 

ich so gern” (“Mən  şeylərin nəğməsinə qulaq asmaqdan doymuram.”) 

Azərbaycan şairi “İki qönçə cavan gəlir\ Gül yanında reyhan gəlir”, yaxud 

“Gülür torpaq, gülür insan\ Qoca Şərqin qapısısan” deməklə  təbiət-insan 

əlaqələrini dərinləşdirir, zənginləşdirir və bütövləşdirir, onları ayrılmaz bir 

bütövün hissələri, seqmentləri kimi təqdim edir. Dünyanın bütövlüyü və 

vəhdəti təəssüratı dil işarələrinin başlıca, real məzmunu kimi qənşərə çıxır. 

Söz mediası – metafora sayəsində sanki mifik, mübhəm, irrasional bir 

xarakter alır. “Bəlkə elə xalın var,\ ey ömrün rəfiqəsi\ Qoy qara xalın olsun 

həsrətimin nöqtəsi”, “O nə xaldır yanağında?” kimi söyləmlərdə  xırdaca, 

sanki əhəmiyyətsiz bir detal üzdəki bütün gözəllikləri unutdurur, dəyərdən 

salır. Və təəssürat bəzən elə güclü, elə qarşısıalınmaz olur ki, şairi gözələ 

müraciətlə “Sənin üzündəki qara xalı bütün Baqdada dəyişmərəm” 

divanələyinə  və mübtəlalığına gətirib çıxarır. Məcaz fraqmentləri bəzən 

predmetdən, aid olduğu obyektdən o qədər uzaqlaşır ki, atom kvantları kimi 

dayaq, istinadgah nöqtəsini, nəticədə öz reallığını tamamilə itirir, sükunət 

kütləsindən məhrum olaraq yenidən görününcə  şüurumuzda bir işıq izi 

buraxır, sanki dərhal da gözdən itir. “Sən naz ilə gül ki, sədəfin qiyməti 

artsın\ Göz yaşı kimi incisi, dürdanəsi məndən”– dil-işarə nisbiliyi, 


 

 

 



574

möcüzəli məcaz qavrayışı bir göz qırpımında dişləri ləl-cəvahirata, sədəfə 

çevirir, onun şəfəqindən də göz yaşı kimi inci, dürdanə  səpələnir, gerçək, 

sərt reallığa addımbaşı uduzan, heç yerdə işi, sözü düz gətirməyən sadəlövh 

şairin, divanə  şairin nəzərində bütün dünya dəyişib başqalaşır, gözəllik 

nuruna qərq olur. Sanki bütün işlər düzəlir. Bütün dünya, daha doğrusu, 

onun dünyası, heç vaxt düzəlməyən dünyası sahmana düşür. Beləcə  şair 

təsəlliverici, aldadıcı reallığı, arzuladığı, aradığı öz reallıq versiyasını, 

reallıq fraqmentini yalnız sözlə quraşdırıla, konstruksiya edilə bilən daxili 

inam və aldanış sayəsində tapır. Ona yalnız bu yolla qovuşur. Böyük şair 

Məmməd Araz öz hiss və  həyəcanlarını, eksistensial qayğı  və iztirablarını 

təbiət hadisələrinə transformasiya edir, öz daxili qəzəb və etirazını bu yolla 

yüngülləşdirməyə, ondan qismən azad olmağa çalışır. Optik işarələri 

tutqun, dumanlı metaforalara dəyişməklə içində olduğu arzuolunmaz 

situasiyadan çıxmağa, uzaqlaşmağa can atır. Şair təkcə leksik və qrammatik 

metafotalarla deyil, canlı-obrzlı  səs materiyasına, fonetik metaforalara da 

müraciət edir. Bu daxili-emosional halət, bu fərdi qavrayış aktı çoxlarının 

anlaya bilmədiyi, tapa bilmədiyi bir mənzərə, poetik substansiya hasil edir:  

Bir ağac yıxıldı yol qırağında, 

Bir hənir yox oldu yol qırağında. 

Bir igid qaməti gərildi yerə, 

Bir gəlin saçları sərildi yerə. 

Bir bulaq ağladı hey xısın-xısın, 

Tutuldu gözləri o yetim qızın... 

“Bundan sonra ağaclara salacağam meylimi” deyən  şairin, bütün 

böyük  şairlər kimi divanə, autsayder şairin tənhalığı,  şəxsi, eyni zamanda 

ictimai qüssə və kədəri yeni poetik zirvələr fəth edir. 

Yalnız fərdi  şüurun daxili mənbələrindən qidalanan, gerçəklik 

hadisələrinin doğurduğu həyəcan və iztirabları sözlə ovudan, sözlə zahirə 

nəql edən psixoloji və koqnitiv yaşantılar belə həssas duyğu və düşüncələrə 

yol aça bilər. Yalnız aramsız olaraq şüurun xarici mənbələrindən alınan 

impulslar, hiss və düşüncələr, insanın iç dünyasında dərin təlatümlər, qəlb 

çırpıntıları doğuran, unudulmaz, yaddan çıxmaz təcrübə  və  təəssüratlar 

dilin çiçəkləri ilə doğulan belə parlaq, şəffaf və tam aydınlaşmış, 

müəyyənləşmiş  dərketmə imperativlərinə yol aça bilər. Bu mənada 


 

 

 



575

metaforaları, xüsusilə gözlənilməz, uzaq metaforaları, qəfil söz 

assosiasiyalarını daxili gərginliyi, yaddaşın ifrat psixi yüklənməsini 

azaldan, bəzən müvəqqəti də olsa tamamilə sovuşduran, koqnitiv stresləri 

qovan qüdrətli bir linquistik vasitə kimi qiymətləndirmək olar. Ikinci 

semiotik sistem kimi qərarlaşan poetik dildə kateqoriyalaşma, aid-və 

daxiletmə, müqayisə  və  əlaqələndirmə genişliyi, linquistik qiymətlərin 

yayılnalığı, qeyri-səlisliyi yeni səviyyəyə qalxır, daha fərqli hüdud və 

miqyaslara çatır. Məcaz  şəkillərinin, obrazlı-assosiativ çoxluqların 

semantik-koqnitiv şüalanmalarınn əhatə dairəsini getdikcə artırır, daha çox 

və  əlaqəli hadisə  və predmetləri, bəzən də tamamilə gözlənilməz təfərrüat 

və detalları bir araya gətirir.  

Müqayisə  və  əlaqələndirmənin maddi-substansional və linquistik 

bazası əslində bütün görünən, duyulan və təsəvvür olunan, real və xəyali-

imaginativ, paralel dünyaların, dil işarəsi ilə qeydləşmiş predmet və 

hadisələrin sayı  qədərdir. Heç şübhəsiz ki, burada dil istifadəçisinin 

bilavasitə  təmasda olduğu, daha çox bildiyi, tanıdığı  şeyıər,  əlamət və 

keyfiyyətlər, təsəvvür və  təəssüratlar, habelə onların dil-işarə seqmentləri 

əsas rol oynayır ki, həmin sistemdə insanla, insan həyatı, onun duyğu və 

düşüncələri - gərəkli, görünən nə varsa, başlıca, birinci dərəcəli əhəmiyyət 

kəsb edir. Insan ilk növbədə və başlıca olaraq öz həyatını, mövcudluğunu, 

eksistensiyasını təmin etmək, özünü dərk və təsdiq etmək naminə təbiətlə, 

dünya ilə  təmasa girir. Və  həm də görünməyənləri görməyə, 

eşidilməyənləri eşitməyə, hiss olunmayanları hiss etməyə, dərk 

olunmayanları  dərk etməyə çox vaxt səmərəsiz cəhdlər edir, reallığın 

cazibəsindən çıxmağa, gerçəkliyin, həm də öz fiziki-bioloji gerçəkliyinin, 

zehni-intellektual çarəsizliyinin yaratdığı  gərginlikdən yaxa qurtarmağa 

çalışır. Sənətkar daim ucalara, yüksəklərə can atır. Bəzən o dərəcədə 

uzaqlara gedir ki, ayağının altındakı rasional zəmini itirir. Həmin 

yüksəkliklərə, yüksəklərə isə ancaq “fantaziyanın köhlən atı” olan metafora 

vasitəsilə, metaforanın qanadlarında çatmaq, yetişmək mümkündür və geri 

qayıtmaq mümkündür. Yəni özün, duyğuların, hətta  şüurun getməyən, 

çatmayan yerə  əlaqələndirmə, birləşdirmə assosasiyaları ilə çatmağa 

çalışırsan. Bu  əməliyyat ipləri uc-uca düyüb daha uzağa, özün, əlin 

yetişməyən yerə atmaq əməliyyatına oxşayır. Assosasiyaların uc-uca 


 

 

 



576

düyülməsi, zəngirlənməsi üçün isə obraz ən  əlverişli,  ən ideal mühit, 

mediya mühiti rolunu oynayır. Bu prosesdə ünvana sonadək gedib çatmaq 

deyil, onu görmək, hiss və müşahidə etmək,  ən yaxşı  vəziyyətdə isə  ən 

ümumi konturlarda qavramaq tələb olunur. Əgər  şairin  əlində, ixtiyarında 

obyektləri, hadisələri dərk etmək üçün dəqiq terminlər və onlardan 

yararlanmaq imkanı olsaydı, yəqin ki, heç vaxt metaforanın köməyindən 

istifadə etməz, məcazların xidmətindən yararlanmazdı. Lakin belə 

anlayışların, müvafiq terminlərin yaranması üçün də ilk növbədə metaforik 

qavrayış lazımdır. Yəqin ki, hər iki dərketmə üsulunun öz yeri, öz təsir və 

əhatə dairəsi var – desək daha doğru olar. Daha doğru olan isə budur ki, 

dərketmə prosesində elm və  sənət, rasional və hissi qavrayış bir-birini 

tamamlaylr və zənginləşdirir. Bununla da sivilizasiyaların, mədəniyyətlərin 

hərtərəfli inkişafı mümkün olur. Həm elm, həm də sənət adamları – söhbət 

böyük, orijinal elm və sənət adamlarından gedir – təkcə gerçək və xəyali- 

imaqinativ, gerçəkləşə, aydınlaşa biləcək reallıqları, onların daxili 

əlaqələrini, modellərini, proyeksiyalarını araşdırıb öyrənmir, həm də eyni, 

ona qədər görülməmiş, kəşf edilməmiş reallıqlar,  əlaqələr, proyeksiyalar 

yaradır. Elm sənətdən, məsələn, alman nəsrində olduğu kimi daha artıq 

rasionallıq (hissi rasionallıq) və obyektivlik gözlədiyi kimi sənət, xüsusilə 

poeziya – söz sənəti də elmi dəqiqliyin birtərəfliyindən və məhdudluğundan 

xilas etməyə çalışır. Məlumdur ki, dəqiq olan hər şey heç də doğru olmur. 

Fəlsəfə ilə  sənət məhz həmin nöqtədə birləşir. Öz predmeti və xüsusi 

tədqiqat metodları olmayan fəlsəfəni elm yox, elmin özü yox, elmin 

poeziyası adlandırırlar. Belə bir deyim var: “Kim alim ola bilmirsə, gedib 

filosof olur.” Bu tezisi tez-tez təkrarlamağa dəyər. 

Obrazlı-assosiativ çoxluqların həqiqi, geniş  dərketmə materialına 

çevrilməsində, fəal dövriyyəyə  cəlb edilməsində  təcəssüm, simvol və 

alleqoriya  mühüm rol oynayır – reaktiv uçuş  və yüksəlişi təmin edir. 

Dünya  ədəbiyyatı klassiklərinin yaradıcılığında bunun parlaq nümunələri 

yaşayır. 

Əsil söz-sənət sevincləri, söz fərəhi şairin qəlbində qövr edən əzablı 

duyğu və yaşantıdan onu azad edən bir sözün, tək bir sözün, yeganə sözün 

tapılmasından başlayır. Böyük mənada təkcə sözlər deyil, sintaktik 

formalar da, üslub fiqurları da belədir. Adicə  şəkilçilər, formantlar da 


 

 

 



577

belədir. Elə bötüv situasiyaların işarəsi olan tək-tək cümlələr, mətnlər də 

belədir. Bu o vaxt baş verir ki, şair əslində həmin canlı işarələlərə hopmuş 

təəssüartlara öz şəxsi həyat və təcrübələrini, fərdi-emosional təsəvvürlərini 

də  əlavə edir. Yenidən, yeni formada, daha zəngin, zənginləşmiş, 

referensial məzmunla dilə qaytarır, onu zənginləşdirir. Burada metafora 

kreativ, yaradıcı rol oynayır. Ona görə  şair metaforanın dostudur - həm 

ondan asılıdır, ona tabedir, həm də tabeetdirəndir. Metafora bilik yaradır və 

biliyin transferini təmin edir – şüuraltı prosesləri gücləndirir. Mübhəm, 

gizli yalanı, aşkar həqiqəti üzə çıxarır. Məmməd Araz görünür, nə vaxtsa, 

özünün də arzuladığı, xəyal etdiyi təntənəli bir rəsm-keçid-dünyanın heç bir 

yerində olmayan, heç bir hörmətli adama, dövlət başçısına,  şaha, krala, 

fatehə, presidentə qismət olmayan bir təntənəli parad, bir təmtaraqlı 

qarşılanma-yolasalma mərasimi təsvir edir. Anasının dəfnindən sonra 

kənddən şəhərə qayıdan şair, dərindən dərinə sarsılır, özünü tamamilə tək-

tənha, yalqız hiss edir. “Ana əvəzi” olan bacısı Gülsümün şəfqət və 

mərhəməti də onun qəlbini ovundura bilmir. Şair “heç kəsin onu yola 

salmamasından”, hamıdan çox, hamıdan artıq layiq olduğu halda yola 

salmamasından qəlbən inciyir, sarsılır. “Öz ayaq səslərindən, öz ayaq 

izlərindən” başqa onu qatara ötürən yoxdur. Lakin birdən yuxudan ayılmış 

kimi olur, bütün təbiət canlanır, onu yola salmağa çıxan dağın, dərənin, 

zümrüd bulaqların, ağac, gül dostlarının səs-küyünü, hay-harayını  eşidir. 

Heç zaman, dünyanın heç bir yerində olmayan bir hərəkət, bir tərpəniş, bir 

vurhavur başlayır. Onu yol boyu müşayıət edən, yola salan təbiət-kortejin 

ucu-bucağı görünmür. Şair özünütəsdiqin, pozitiv illuziya və aldanışın 

orijinal, bədii cəhətdən təkrarsız versiyalarından birini yaradır: 

 ...Deyirəm özümə baxıb aynada -   

  Əziz dost, ayağın, əlin var olsun. 

 Özümə deyirəm – sağ ol, əlvida, 

 Özümə deyirəm – uğurlar olsun. 

Lakin tezliklə ömrü boyu vəsf etdiyi Ana təbiətin qayğı və  nəvazişi 

bu niskili, bu kədəri və sayğısızlığı ona unutdurur. Xəzər – şairi təskin 

eləmək, saçlarını oxşamaq, pərtliyini, həyəcanını unutdurmaq üçün 

“Xəzrini tez vağzala qaçırdır.” Dağlar sanki diksinib oyanır. Çinar, qovaq 

ağacları torpaq köynəyindən boylanıb aramla, nəvazişlə ona əl eləməyə 


 

 

 



578

başlayırlar. Yol boyu uzanan işıq xətləri  şairə “Bakının qayğılı  nəzərləri” 

kimi görünür.  Qatar irəlilədikcə  həssas  şair hərəkət – məkan-zaman 

nisbiliyinin Eynşteyn heyrətini də hiss edir. Ona elə gəlir və o elə təsvir və 

təsəvvür edir ki, tarlalar, düzənlər hamısı dalınca axışıb gəlir, dünya bir 

hərəkət, tərpəniş  işində çalxanır. “Mil bacı” ona gətirdiyi yol payını 

qardaşına çatdırmaq üçün özünə yol açmağa çalışır! “Bəstəkar qardaşı” Kür 

çayının hədiyyəsi isə daha qiymətlidir, yer üzündə  hələ heç kəsə qismət 

olmamış bir hədiyyədir. O, haray çəkə-çəkə, nərildəyə-nərildəyə irəli qoşur, 

arxasınca düz “bir dərə  nəğmə” gətirir. Bütün təbiət – çaylar, çəmənlər, 

dərələr, bulaqlar, çiçəklər, otlar canlanır, dil açıb danışır, təcəssüm, 

şəxsləndirmə və canlandırmaların bütöv bir zənciri sıralanıb gəlir. Simvolik 

notlar, çalarlar kəsb edir. Qoca babalar kimi kövrəlib doluxan, dünyanın 

“tarazlığını”, nizamını saxlayan dağlar da diksinib oyanır, yerindən qalxa 

bilməmək kədəri ilə öz təbiət – oğlunun dalınca həsrətlə baxır, sanki son 

gücünü toplayıb dirsəklənməyə çalışır. Hələ bu harasıdır. Tamaşa uzaqlarda 

sakitcə uyuyan, onun gedişindən xəbərsiz olan Göy göl yuxusundan 

oyanandadır! “Bir daş atmaqla diksinib oyanan”, “bir kövrək insan kimi 

buludla ağlayıb günəşlə gülən” Göy göl yəqin ki, oyananda göz yaşları 

içində bayılacaq, özünü sulara qərq edəcək, mavi yaylığını çıxarıb hönkür-

hönkür ağlayacaqdı. Zərif gərdəni soyuq hərarət içində uçunacaqdı. 

Taleyinə çəkilmiş bir məftil çəpərlə yolu kəsilən, sanki ömürlük zindanilik, 

köləlik həyatı keçirən Araz çayı da səsini səslərə qatıb hayqırırdı, harayının 

şair dostuna və  həmdərdinə çatması üçün dar yatağında vurnuxub 

çabalayırdı, özünü yaralanmış gürzə kimi sahildən-sahilə, daşdan-daşa 

çırpırdı. Heç nəyə, heç yerə  əli, gücü çatmayan, uzaqlarda ağaran kiçik 

təpələr əbədi, qəmli bir sükunət içində idi. 

 ... Dağlar da diksinir bu əhvalımdan: 

  Xəzrini vağzala qaçırdır Xəzər. 

  Çinarlar, qovaqlar evlər dalından 

 Boylanıb aramla əl eləyirlər. 

 

 Açılır üfüqün nur sərhədləri, 



  Səhər toranını göylər əridir. 

  Yol boyu uzanan işıq xətləri 



 

 

 



579

 Bakının qayğılı nəzərləridir. 

 

 Dalımca tarlalar, düzənlər axır, 



 Yol payı gətirir Mil bacım demə. 

  Bəstəkar qardaşım Kür yola çıxıb 

  Nəğmə bağışlayıb – bir dərə nəğmə! 

 

  Qoca atam kimi Xəyala dalan 



 Dağlar da kövrəlib dalımca baxdı. 

  Mənim gedişimdən xəbərsiz balam –  

  Göy göl oyananda ağlayacaqdı... 

Göründüyü kimi, şəxsləndirmə, təcəssüm obrazlı-assosiativ çoxluq 

sıraları yaradaraq, bədii mətnə  sıx-sıx toxunaraq bir quruluş elementinə, 

arxitektonik prinsipə çevrilir. Təbiət, geniş dünya nəfəs alan, hərəkət edən, 

qəmlənən və sevinən canlı, dinamik bir orqanizm kimi təsvir və tərənnüm 

edilir. Mütləq, təkrarsız situasiya, sözlə yaradılan, sözlə görünən reallıq 

şəkilləri kimi şəxsləndirmə yaddaşda silinməz izlər buraxır. Bu metaforik 

aldanış o qədər gözəl, əsrarəngiz və parlaqdır ki, gerçək təəssüratı, gündəlik 

yaşanan, görünən, anlaşılan real həqiqəti də kölgədə buraxır. Nəinki idraki-

rasional dərketməyə mane olmur, əksinə, onun daha əhatəli, çoxölçülü və 

çoxistiqamətli dərkinə gətirib çıxarır. Dərketmənin üfüqlərini genişləndirir. 

Süslənmiş, aydın dərk olunmuş  işıqlı metaforalar heç kəsə, heç nəyə yox, 

məhz təbiətə, təbiət gözəlliklərinə,  əbədi ülfət və saflığa pərəstiş oyadır. 

Düşünürəm ki, bu şer öz ədəbi-bədii və idraki keyfiyyətləri ilə dahi alman 

şairi H. Haynenin dünya poeziyasının  ən parlaq əsərlərindən biri kimi 

tanınan “Şam ağacı” (Fichtenbaum) şeri ilə bir sırada dayanır. Belə 

metaforik  şerlər insana real gerçəkliyin  əsarətindən çıxmağa, 

buxovlarından, azad olmağa kömək edir. Yeni, alternativ ideyalar, 

illuziyalar təlqin edir.  

Bir  şey tamamilə aydındır ki, mental metafora dünyanın metafizik 

dərkində çox mühüm rol oynayır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, şairlərin 

son nəticədə  təbiətə, özünə, ilkinliyə  və saflığa qayıdışı da məhz onların 

şəxsi kədərindən, həm də  şəxsi yaradıcılıq kədərindən, geniş  mənada 

uğursuzluğundan, niskilindən qaynaqlanır. Dahi alman şairi H. Hayne 



 

 

 



580

təbiətin güvənli, sakit, arxayın guşəsini – meşəni, orada dincliklə  nəfəs 

alan, yaşıllaşan irili-xırdalı  ağacları  nəhəng, lakin harmonik bir ailəyə 

bənzədəndə də, “Und wenn sie es wüssten, die Blumen..., Und wenn sie es 

wüssten, die Nachtigallen” deyərək güllərə, çiçəklərə xitab edəndə də, dar 

ayaqda onlara pənah aparanda da məhz həmin  şəxsi kədərini,  şəxsi 

uğursuzluq, iztirab və yaşantılarını ifadə edir. Yəqin ki, metaforik qavrayış, 

dil aldanış  və yalanları olmasaydı, miflər,  əfsanələr, nağıllar, rəvayətlər, 

nəhayət böyük ədəbiyyat və sənət, sənət yanğıları da olmazdı. Və bunlar da 

olmasaydı, böyük elm və fəlsəfə də olmazdı. Görünür, Bəxtiyar “Neçə alim 

yazıb öz dərdini izhar elədi\ Aşiqın dərdi fəqət keçdi zamandan zamana” 

deyərkən bu əbədi möhnəti dilə  gətirmək istəyir.  Şair – həqiqətlərin 

düşməni və ziddiyyətlərin, illuziyaların dostu olan əsl şair heç vaxt nəyisə 

axıra qədər yazıb qurtarmır.  

Adətən qavrayışın imkanları tükənəndə, dərketmə dalana dirənəndə 

xilaskar,  əslində bir çox hallarda boşuna işləyən metafora köməyə  gəlir. 

Onu aralıq nəticə, yekun hesab edənlər məhz bunu nəzərdə tuturlar. 

Konkret anlayışlar, hökmlər deyil, məhz sözlər, söz-obrazlar dərketmənin 

dayaqları kimi çıxış edir. Metafora eyni zamanda həm dərketmənin 

mənbəyinə, materialına, həm da vasitəsinə çevrilir. Söz bütünlüklə 

materiyanı əvəz edir, maddiləşir. Bu cəhət predmetin, dərketmə obyektinin 

genişliyi,  əslində  nəhayətsizliyi, sərhədsizliyi, eyni zamanda yüksək 

dərəcədə yayılanlığı ilə seçilən bədii diskursda özünü xüsusilə üstün bir 

şəkildə biruzə verir. Məsələ burasındadır ki, şer mətnində söz-metafora, 

leksik fiqurasiya təkcə predmeti, hadisəni ifadə etmir, həm də bilavasitə 

anlayışın, təklifin özü kimi doğulur. Bu baxımdan anlayışa, substansiyaya 

çevrilmiş sözlərin, metaforik vahidlərin hər birinin ayrıca nəzərə 

çarpdırılmasına, təklənməsinə yol açan          sərbəst şer xüsusilə geniş və 

əhatəli evristik imkanlara, koqnitiv perspektivlərə malikdir. Yəqin ki, bu 

gün dünyada heç kəs rəng və  rəng çalarlarını, onların simvolikasını, 

rənglərin yaratdığı saysız-hesabsız assosiasiyaların dəqiq rasional-elmi 

şərhini verə bilməz. Dünyanın ən nəhəng epistemioloqları olan fiziklər də 

deyəsən yalnız rənglərin, rəng effektlərinin  əmələ  gəlmə  səbəblərini izah 

edə bilirlər. Belə koqnitiv çarəsizlik mühitində dünyanı, hadisə  və 

prosesləri, sosial və psixoloji reallıqları  rəng prizmasından, rəng-boya 


 

 

 



581

güzgüsündən dərk etməyə çalışan şairin ayrı-ayrı rəngləri, rəng çalarlarını 

assosiativ bir fəhm və analogiya ilə uyğun hadisə, predmet və reallıqlarla  

müqayisə  və  əlaqələndirmə texnologiyaları ilə  dərk etməkdən savayı yolu 

qalmır. Işıq-rəng hadisələrinin mahiyyətinə enmək, rəng dərkolunmazlığını 

dəf etmək yolunda birbaşa adlandırmadan, birmənalı-optik işarələnmədən 

əli üzülən, obyektiv məntiqi anlayışlarla  əməliyyat apara bilməyən  şairin 

qeyri-müstəqim nitq davranışından yararlanmaqdan, metaforaya, məcaz 

çoxluqlarına üz tutmaqdan başqa çarəsi qalmır. Paradoksal haldır ki, bu 

həmin məqamda təkcə şairlər üçün yox, elm adamları və xüsusilə filosoflar 

üçün də perspektivsiz, verimsiz yol deyil, əksinə, bəlkə  ən effektli, ən 

optimal yoldur. 

Azərbaycan  şairi R. Rzanın “Rənglər” silsiləsi sərbəst  şerdə 

metaforik qavrayışın imkanlarını dahiyanə bir həssaslıqla ifadə etməkdədir. 

Düşünmək olar ki, bir vaxtlar sənət göylərindən bir meteorit kimi görünən 

və  təəssüf ki, tez də  gəlib keçən sərbəst  şer təkcə söz-misra düzümünü 

fikrin hərəkətinə maksimal dərəcədə uyğunlaşdırmaq təşəbbüsü kimi yox, 

həm də  şeri formal-texniki buxovlardan, bir sıra  əlavə, artıq, çox vaxt 

yayındırıcı struktur elementlərdən azad edərək, dərketməni mobilləşdirmək, 

optimallaşdırmaq məqsədilə poetik mətni mümkün qədər yığcamlaşdırmaq, 

vizuallaşdırmaq səylərinin nəticəsi kimi meydana gəlmişdir (S. Abdullayev 

(1), 8). O dövrdə sərbəst, ağ şerin yaranması poeziyada həqiqətən koqnitiv 

inqilab idi. Lakin təəssüf ki, tənqid, estetika bunu belə qiymətləndirə 

bilmədi, sərbəst  şeri təkmilləşdirmək, inkişaf etdirmək  əvəzinə onu 

monumental poeziyaya qarşı qoydu və  nəticədə  dərketmədə yeni mərhələ 

və  səviyyə statusundan məhrum edərək minillik poeziya qarşısında 

tərksilah etməyə çalışdı. R. Rzanın “Rənglər” silsiləsinin uğur 

qazanmasının başlıca sirri rəngləri koqnitiv paradiqmalar kimi şərh 

etməsindədir. 

“Rənglər” də fiziki hadisə olaraq əslində  rənglərdən – xromatik, 

əlvan, qeyri-əlvan, adi rənglərdən, onların fenomenoloji keyfiyyətlərindən 

əsər-əlamət yoxdur. Söhbət rənglərdən deyil, rəng duyğusundan gedir, rəng 

qavrayışının  ən müxtəlif, bəzən gözlənilməz, qəbulolunmaz, mübahisələrə 

səbəb olan transformasiyalarından gedir. Söhbət daha çox və daha artıq 

dərəcədə  zəngin fərdi təcrübə  və  təəssüratların üzvlənməsindən, rəng 


 

 

 



582

qavrayışının canlı predmet-obrazlar, fraqmentlər 

şəklində 

parçalanmasından, kvantlaşmasından gedir. Rənglər  əlamət və keyfiyyət 

prizmasından deyil, istisnasız olaraq və ya demək olar ki, istisnasız olaraq 

predmet-hadisə kontekstindən təhlil və təfsir olunur. 

Dünya ədəbiyyatında Azərbaycan şairi Rəsul Rzanın xidməti bundan 

ibarətdir ki, başlıca olaraq isim kateqoriyasından olan sözlərdən, nominativ 

dil işarələri  -linquistik qiymətlərdən istifadə etməklə, sanki dərəcələmə, 

sadalama ardıcıllığına nail olmaqla rəng simvolikasını  əhəmiyyətli 

dərəcədə zənginləşdirir. Rəngləri yalnız təsvir etməklə kifayətlənmir, nəticə 

etibarilə hər bir rəngin öz obrazını yaradır. Məsələn, “ağ” və “qara” rənglər 

aşağıdakı kimi obrazlaşır: 

   


 

 

 



   

 

 



Ağ rəng 

Yuxulu körpənin təbəssümü, 

Ümid. 

Təmənnasız yaxşılıq. 



“Sizdə xərçəng yoxdur!” 

Sözlərinin deyildiyi dəqiqə. 

Insan səadətinə səbəb olan 

hər şey... 

hətta, 

təsəlli üçün deyilmiş yalan.  



Bir də  

insan ülfəti. 

 

   


 

Qara rəng 

Namərd düşmən. 

Şüurdan gizlənmiş qorxu. 

Əbədi ayrılığın ağrısı 

Yaşamaq üçün sürünənlərin çoxu. 

(Şikəst olub sürünənlər xaric) 

Ağ yalan. 

Dodaqları yandıran ah. 

Edam gününə açılan sabah.  



 

 

 



583

Ləkəli sözlər. 

Gözlərin alovu. 

Saçlar, qaşlar. 

Qaranəfəs olmuş ceyranın əti. 

Bir də bəzi insan niyyəti. 

 

Rəng motivləşməsinin güclü və parlaq olduğu vəziyyətlərdə  rəng 



qavrayışının büllurluğu və  şəffaflığı xüsusilə  aşkar görünməkdədir. Belə 

parlaq rəng-miniatürlər şerlərin bədii səviyyəsinə, energetik gücünə də təsir 

göstərir. Fərqləndirici cəhətlərdən biri də budur ki, novator şair  ən incə, 

xəfif nüanslara qədər gedib çıxır, rəngləri, rəng çalarlarını koqnitiv bloklar, 

makro-və mikro sahələr şəbəkəsi kimi təqdim edir.  

Aşağıdakı nümunələrə nəzər salaq: 

   

 

  



Mavi 

Dalğasız dəniz. 

Iztirabsız məhəbbət. 

Səmanın dərinliyi. 

Deqanın “Rəqqasələr”i, 

Körpə bir rəssamın çəkdiyi günəş. 

Gözlərin dincliyi. 

Insan düşüncələri. 

Buz adaları arasında 

Su küçələri. 

  

Sarı 


Dolu dənli sünbül dənizi. 

Şikəst bir övlad anasının bənizi. 

Payıza bürünmüş ağaclar. 

Payını güclülər yemiş aclar. 

Məhəbbətə ləkə salan 

Cingiltili metal. 

Həyatdan ayrılmış xəyal. 

Simlərin fəryadı. 

Yol çəkən gözlər. 


 

 

 



584

Qüdrətli nərgizlər. 

Debyussinin “Kürən saçlar”ı, 

Sallaqxana qapısına girən 

qəfil öküzlər 

Ağıllı dəli 

Insan əməli. 

“Boz” və “Bənövşəyi”  şer-mozaikaları da aydın rəng-predmet 

paralelliyinin canlı-motivləşmiş assosiasiya şəffaflığı  və mütənasibliyinin 

maraqlı nümunələridir: 

 

  

Boz 



Çoxlara qarışıb itənlər. 

Hər torpaqda bitənlər. 

Canlı barmaqlar arasında 

Sönmüş siqaretin uzun külü 

Vağam güllər-selefana bükülü. 

Boş günlər, 

Boş ürəklər. 

Həm elə, həm belə adam. 

Vərdişlə könülsüz gülüş. 

Soyuq tənhalıqdan 

Saçlarda qalmış gümüş. 

Yetim bir qız uşağının 

Dəyişiksiz dizliyi. 

Vaxtın rəngsizliyi. 

   

  Bənövşəyi 



 

Qış günlərində bahar qoxusu 

Şaxta qorxusu 

Hicran qoxusu 

Ağ qırovda –  

günəşin çimdikləri. 

Ala gözlərin qəzəbi. 


 

 

 



585

Qırılmış sim. 

Boynuburuq yetim.  

Göydə qatarlanan durna səfi.  

Bir də 

nənəmin 


dolaşıq kələfi. 

 

Aydındır ki, belə  şerlər  ənənəvi mənada oxuyub estetik zövq 



almaqdan çox düşünmək üçün yazılır. Və böyük şair də bunun fərqindədir. 

Yoxsa “Sən ey mahcamal\ Səndədir kamal\ Mən diyar-diyar/Gəzərəm səni\ 

Bir çiçək kimi\ Üzərəm səni” kimi şerlər yazmaq onunçün çətinlik 

törətmirdi. Əksinə, asan idi, daha asan idi. Axı son nəticədə həm sırf bədii-

estetik zövq, həm də intellektual zövq – bu hər iki həzz və iztirab mənbəyi 

– dünyanın, gözəlliyin dərkinə yönəlir. Görünür, insanın dünyadan aldığı, 

ala biləcəyi  ən böyük zövq dərketmədən, daha doğrusu, dünyanın dərk 

olunmasının dərkedilməzliyindən alınan zövqdür. Həyəcan və düşünmək, 

duymaq, anlamaq fərəhindən alınan zövqdür. Intellektual şer növü kimi 

qəbul olunan sərbəst  şerdə isim və isim qrupuna aid sözlərin, predmet – 

adlandırmaların kəmiyyət çoxluğunu da təsadüfi hesab etmək olmaz. Fel 

dünyanı təsvir etməyə, isim, isimlər isə dərk etməyə daha çox yarayır. Bu 

iki fundamental nitq hissəsinin öz aydın, müəyyən, müəyyənləşmiş,  şərti-

nisbi mənada sərhədlənmiş koqnitiv-semantik təyinatı var! Cık-cik, sız-siz 

şəkilçilərindən uzağa gedə bilməyənlər bunu dərk etməzlər, nitq 

hissələrinin əsas və köməkçilərdən ibarət olmasını bilməklə kifayətlənərlər.  

Diqqətlə fikir versək görərik ki, rəng nominasiyaları müəyyən 

predmet  əyaniliyinə  əsaslanır: qırmızı-rot-красный, sarı-gelb-желтый, 

yaşıl-grün-зеленый, narıncı-orang-оранжевый, göy-blau-синий, 

bənövşəyi-violet-фиалетовый,  qara-schwarz-черный, boz-grau-серый, 

qəhvəyi-braun-коричневый, ağ-weiss-белый. Metaforik başlanğıc, 

nominal mənşə ənənəsi rəng çalarlarında özünü xüsusilə müntəzəm şəkildə 

göstərməkdədir. Müqayisə et: qarğaqanadı, qəhvəyi, darçını, mixəyi, 

sürmeyi,  şirməyi, gümüşü, püstəyi, xurmayı, narıncı, qızılı, mis rəngli, 

innabı, sumağı,  şabalıdı  və s. Sovet dövründə  gənc maşın həvəskarı – 

daltoniklər misilsiz soaial dövlətin qarasinca deyinə - deyinə rənglərin min- 



 

 

 



586

bir çalarını öyrəndilər. Məlum yeddi rəngdən (bəzi mənbələrdə bu say daha 

çox göstərilir) savayı müxtəlif rəng çalarlarında sifət-isim müvaziliyi və 

sərhəddi daha aydın nişanlanmış olur. Artikelli dillərdə, məsələn, alman 

dilində isimləşmə, ad kateqoriyasına daxil etmə qrammatik cəhətdən də 

təsbit olunur, aydın və tam müəyyənləşmiş formalarda xüsusiləşir (das 

Rote, das Weisse, das Schwarze və s.) Alman dilində hətta, prafika-yazılış 

ənənəsi kateqoriyalaşmaya rəvac verir, adlandırma prosesini bir növ 

istiqamətləndirir: isimlərin böyük hərflə yazılması  ənənəsi nitq hissələri 

sistemində onun ayrıca mövqeyini, semantik-praqmatik siqlətini təmin edir. 

Müqayisə et: Rot, Grün, Schwarz, Gelb (Schwarz-Gelb). Terminlərin, o 

cümlədən də siyasi terminlərin yaranmasında, ümumən sözdüzəltmə 

sisteminin rəvanlığında, çeviklik və hətta avtomatizmində bu ənənə çox işə 

yarayır, çox kara gəlir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, fellər də daxil olmaqla 

bütün nitq hissələrinin – hətta  əvəzliklərin, sayların, zərflərin, hər bir 

hissəciyin, köməkçi nitq vahidinin, ən  əhəmiyyətsiz söz qalıqlarının 

substantivləşməsi, ada çevrilmə müntəzəmliyi,  əslində  təbii, canlı dil 

instinktivliyi və  ətaləti ilə  əşyalaşması, üstəlik onların hər birinin qrafik 

obrazlılıqla ayrıca nəzərə çarpdırılması, qabardılması ilə alman fəlsəfi 

təfəkkürü arasında yaxın bir əlaqə, üzvi bir vəhdət aramaq mümkündür. 

Görünür, antologiyanın, varlığın adekvat təsviri üçün bu cəhət çox 

mühümdür. Dərketməyə  fəal yardım göstərən bir sıra digər qrammatik 

qaydaları da buraya əlavə etdikdə alman fəlsəfəsini alman qrammatikasının 

davamı kimi nəzərdən keçirmək olar. J. Erbenin araşdırmalarına görə 

müasir alman dilinin lüğət tərkibindəki sözlərin 50-60 faizini isimlər təşkil 

edir (7), Erben, 19). Leksik vahidlərin böyük əksəriyyətini təşkil edən 

isimlər və onlar ətrafında toplaşaraq ismin təsir zonasına aid olmaqla isim 

qrupunu  əmələ  gətirən nitq vahidləri dünyanın dil mənzərəsində predmet-

substansiya qavrayışını ön plana çıxarır. Düşünmək olar ki, alman dilinin 

gücü təkcə isimləşmənin intensivliyində, anlayış-termin doğurmaq 

imkanlarında deyil, həm də ismi metaforaların obrazlı-assosiativ zənginlik 

və çoxşaxəliliyindədir. 

Istər sırf nominal, istərsə  də verbal-predikativ poeziyada metaforik 

linquistik qiymətlər dərketmənin çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün ideal 

vasitə hesab olunur. Məsələn, B. Vahabzadənin “Muğam” poemasında da 


 

 

 



587

metaforalar yaradıcı, törədici başlanğıc, dərketmənin ağırlıq sütunları 

rolunu oynayır. Mətni fəal  şəkildə idarə edir. Məlumdur ki, “Allahların 

dili” (Kant) olan musiqinin oyatdığı hiss və  həyəcanları, duyğu və 

təəssüratları yalnız xüsusi işarələr-simvollar sistemi olan notlarla az-çox 

konkret, yığcam və predmetli şəkildə ifadə və şərh etmək mümkündür. Belə 

bir koqnitiv mexanizmdən, qavrayış-dərketmə sistemindən məhrum olan, 

məhz dəqiq, nisbətən mükəmməl olduğu üçün onları  dəhşətli dərəcədə 

xoşlamayan  şairlər ixtiyarı, sırf subyektiv-hissi predmet-hadisə 

materiyasının təsiri altına düşür, istər-istəməz, labüd olaraq təxmini, 

natamam, yayılan, getdikcə daha çox yayğınlaşan verballaşma yolunu tutur. 

Amma bir şey də var ki, poeziya notların, dəqiq elmi sxemlərin, cədvəllərin 

dediyindən daha çox şey deyir (çünki bədii söz dərketmənin qarşısını açıq 

saxlayır). B. Vahabzadə  “Şur”un ideyasını  əsl həqiqətdə heç bir konkret, 

aydın, müəyyənləşmiş informasiya, fikir bildirməyən misralarda (bunu 

böyük şair özü də etiraf edir) belə ifadə edir: 

Çoxdan unudulmuş, yeri qalmış yaradır şur. 

Birdən yada düşmüş bir ötən macəradır şur. 

 

Bir arifin hikmət dolu söz-söhbəti, eşqi, 



Heyrətdən ağıl mülkünə bir pəncərədir şur. 

 

Fikrin nə qədər yolları, mənzilləri varmış, 



Üstündə cığırlar açılan bir dərədir şur. 

 

Dağlar başı ağ, çölləri al, döşləri əlvan, 



Hər pərdəsi bir rəngə çalan mənzərədir şur. 

 

Qürbətdə vətən həsrəti, yurdunda bir anlıq,  



Yaddaşda yanıb tez də sönən xatirədir şur. 

 

Çox qürrələnir Bəxtiyar öz şerinə hərdən,  



Guya deyəcəkmiş bizə şerilə nədir şur. 

 


 

 

 



588

Böyük sənətkarın təsvirində, daha doğrusu, anlamında “Caharcah”ın 

“Muxalifi”: 

Çaldıranda at saldıran 

Qılınclardan od qaldıran 

  

döyüş səsi... 



Caharcahın “Cövhərisi” 

Kol dibində 

Qar altından 

  

çixan tənha bənövşənin  



üşüməsi... 

 

Beləliklə, bədii təfəkkürün təqdimatında musiqi epopeyası – Şur 



muğamı başqa bir şey deyil, sadəcə olaraq “çoxdan unudulmuş, yeri qalmış 

yaradır, bir keçici, ötən macəradır”; ariflərin söz-söhbəti, eşqi, heyrətdən, 

heyranlıqdan ağıl mülkünə açılan pəncərədir. Daha sonra “Rast” üstündə 

cığırlar açılan bir dərə, hər pərdəsi ayrı bir rəngə çalan mənzərə”, “qürbətdə 

vətən həsrəti, vətəndə isə yaddaşda yanıb tez də sönən xatirə” kimi 

qavranılır,  əslində heç musiqinin mündərəcəsinə  dəxli olmayan görüş, 

anlam prizmasından  şərh olunur. Güclü, heyrətamiz səs kontrastlarına 

əsaslanan “Cahargah” isə bir tərəfdən “döyüş səsi”, digər yandan isə “tənha 

bənövşənin üşüməsi” kimi təsvir və  şərh olunur. Həmin canlı, 

“təksibedilməz” metaforalar oxucunu sözün möcüzəsi və aldanışı ilə öz 

ardınca çəkib aparır, bədii mətni fəal şəkildə tənzim və idarə edir. Məntiqi-

rasional planda koqnitiv qeyri-müəyyənlik, informasiya qıtlığı  və 

natamamlığı informasiya artıqlığına çevrilir. Daha doğrusu, asanlıqla 

predmetin, hadisənin fövqünə yüksələ bilən yenilməz poetik sözün 

cazibəsinə  təslim olur. Metaforanın sehri, möcüzəsi məntiqin, rasional 

düşüncənin hökmünə üstün gəlir. Söz aldanışı sözün həqiqətinə qalib gəlir. 

“Bərdaşdakı  çılğın səslərə heyran kəsilən, uyan və aldanan, yanılan  şair 

başqa bir tərəfdən Şərqin qəhrəmanlıq ruhu olan Cahargahı qəlbi vulkan tək 

coşan üsyana, şahə qalxan dalğalara, dalğalar ləngərlədən tufana, can 

sirdaşından ayrılan dərdli sevgiliyə bənzədir. Sənətkar anlamında daha asan 

və üzvlənmiş  şərhə, qiymətləndirməyə  gələn “öz halalımız” – “Segah” 

muğamı isə “bir arzunun, bir çırpıntının min ürəkdən gələn hıçqırtıları”, 



 

 

 



589

“sonu iniltili, əvvəli çılğın, sınmış bir ürəyin səs qırıqları”  şəklində  əks-

səda tapır. “Segah” muğamının rasional deyil, məhz metaforik dərkində “o 

ağlar səsin dolayları  qəm, mayası  ağrılardır, süsü, fəsiləti isə  şikayətdir, 

nalədir.” Hələ bu harasıdır. “Segah” ı dinləyən gərək bilə, nəzərə ala ki, bu 

muğam ağlamaq, sızlamaq üçün himə bənd olan bir qəribin, bir zavallının 

təkcə könül hıcqırtısı deyil, həm də daxilə yönələn hıcqırtısı, qəlbinin 

tufanlarıdır! Bəzi  əlavələr metaforik çoxluqlarla daha da dolğunlaşdırılan, 

mükəmməlləşdirilən bu ümumi qiyməti, narahatlıq və  daxili gərginliyi, 

yeni, labüd, tamamlayıcı emosional çalarlar, koqnitiv-semantik 

elementlərlə daha da zənginləşdirir.  Şairin bu vaxta qədər heç kəsdən 

görmədiyim, heç kəsdə müşahidə etmədiyim həssas qəlbi, obyektə son 

dərəcəyə varan ehtirası münasibəti və anlamaq, sonadək dərk etmək 

təşnəliyi obrazlı-metaforik ifadə  şəkillərinin yeni boyaları, rəngləri ilə 

doğulur. Doymuş valentlik yerləri  əlavə aktant-tamamlayıcıların mətnə 

daxil edilməsini zəruriləşdirir. Yeni, təkrar dərketmə aktında segah “alovu 

təəssüf, közü xatirə” olan bir fenomen kimi yaddaşdan qoparılır, yeni 

rakursda, görüş bucağında aktuallaşır. Keşmişi yanğıyla,  əzabla danışan 

qəlbin “qazancı  ağrılar”, “özü xatirə” kimi mənalandırılır. Mətndəki 

redundantlıq, izafilik musiqi əsərinin interpretasiyasında  əhəmiyyətli 

mövqe qazanır. Segah təkrar-təkrar “könül hıcqırtısı”, “qəlb atəşi”, “can 

yanğısı” olaraq səciyyələndirilir, onun hər pərdəsi ah, hər bəmi qəm, hər 

sili od adı  və statusu qazanır. Ekspressiv söz və ifadələrin, cümlələrin 

mətnə  sıx-sıx daxil edilməsi muğamın emosionallığının canlı-enerqetik 

işarələri kimi gəlişir. “Rast” muğamı da təsvirdən çox eyni təkid-təlqin və 

iradi vəcd üslubunda mənalandırırlar. “Segah” müqayisə  həcmi və motivi  

genişlənməklə “dağlarda göynəyən Məcnun”, “Rast” isə ona nəsihət 

eyləyən ata kimi obrazlaşır. Beləcə, “Rast” bir semantik-koqnitiv 

daxiletmə, linquistik qiymətləndirmə və təcrid ardıcıllığı ilə gah “bir aqilin 

hikmətli nəsihətləri”, müdrik bir insanın “tarix danışan rəvayətləri”, gah 

dünya görmüş, aqil bir insanın ibrətli hekayətləri, gah da bir qədər prozaik 

olsa da, bir insanın,  əzabkeş bir insanın “ədalətli  şikayətləri” kimi “izah” 

olunur. Nəhayət, “Rast” muğamının idrak sərhədləri, dərketmənin 

hüdudları da açılır: Öz dərdini qışqırmaz, o, ahəstəcə sölər\ Lakin əzabın 



 

 

 



590

son dəmi, sərhədləridir Rast// Ey Bəxtiyar, ah atəşi söz rənginə girməz\ 

Həm dərdli qürub və həm dan yeridir Rast.  

Əlavə edək ki, sonuncu misralarda böyük şairin sözün bir işarə, ifadə 

vasitəsi olaraq natamamlığı, linquistik qiymətlərin qeyri-səlisliyi, 

yayılanlığı ilə bağlı dahiyanə  fəhmi də ifadə olunur (intuisiyaya üçüncü 

idrak da deyirlər). Söz, dil işarələri, nəinki bəşəriyyətin estetik 

mədəniyyətinin  ən böyük nəaliyyətləri olan Azərbaycan muğamlarını  və 

alman klassik musiqisini izah və şərh etmək üçün kifayət deyil, bəzən heç 

adi bir predmeti, daşı, torpağı, ağacı, suyu, havanı, irili-xırdalı hadisələri, 

canlı  və cansız aləmin gerçəklərinin mahiyyətini açmaq, onlar haqqında 

tam, bitkin informasiya vermək iqtidarında da deyil. Heç bir semiotik 

sistem başqa birisinin rənginə girmir və onu əvəz edə də bilmir. 

Elmi  ədəbiyyatda obrazlılıq dedikdə  təşbih (müqayisə), məcazlar 

metafora və metonimiya və metaforik perifrazlar nəzərdə tutulur. Əslində 

obrazlılığı yalnız obrazlı  şəkildə tam dolğun və  hərtərəfli izah və ifadə 

etmək mümkündür. Əgər metafora, Lorkanın sözləri ilə desək, 

“fantaziyanın köhlən atı”dırsa, təşbih start vəziyyətində olan, uçuşa 

hazırlaşan qartal kimidir. Müqayisəni lazım olduğundan da çox ayaqları 

olan, lakin yenə  də axsaya-axsaya yeriyən qırxayağa qiyas gətirənlər var. 

Almanlar bizim qırxayaq dediyimizə  Tausendfüssler (minayaq, minayaqlı) 

deyirlər.W. Schbeider (1), 150 “Jeder Vergleich lügt” (“Hər bir müqayisədə 

yalan var”) alman atalar sözü də  məhz təşbihin bu qüsuru ilə bağlıdır. 

Mücərrəd anlayışın (metafora əyanilik ifadə etsə də, mücərrəd bir anlayışın 

adı olaraq da işlənir) mümkün-aydın izahı üçün təkrar edək ki, metafora 

quruluş etibarilə gizli-latent bir sözə qədər ixtisar edilmiş müqayisə, təsbih 

isə genişləndirilmiş, konkretləşdirilmiş metaforadır. Funksional baxımdan 

belə müqayisə etmək olar ki, birinci mobil, işlək vəziyyətə  gətirilmiş 

təsbih, ikinci isə geniş, izafi-artıq kütləsi ilə hələ tam sürət götürə bilməyən, 

daha yüksəkləri fəth etmək üçün hələ tam sazlanmamış metaforadır, 

koqnitiv-üslubi mexanizmdir. Metonimiya isə xəyalın daha kiçik radiuslu, 

nisbətən yaxın məsafəyə uçuşudur. Metaforanın cəsur, qorxmaz uçuşu 

müqabilində metonimiya gerçəkliklə,  şeylərin məntiqi  əlaqələri ilə 

(Sachzusammenhänge) möhkəm bağlı olan, reallıqla, yerin cazibəsi ilə 

daim geri dartılan yaxın məsafəli bir sıçrayışdır W. Schbeider (1), 150. 


 

 

 



591

Təsadüfi deyildir ki, metonimiya bir çox hallarda dərhal obrazlı, məcazi 

işlənmə kimi qəbul oluna bilmir, adi, nominativ işlənmə forması kimi dərk 

olunur (Bütün kənd onu tanıyır, Tələbə intizamlı olmalıdır, Bu gün heç kim 

Qorkini oxumur və s.) 

Böyük üslub müəllimi Luts Makenzen deyir... “Dilə parlaqlıq və 

təravət verən  ən gözəl və  ən təhlükəli bir şey varsa, o da obrazlılıqdır.” 

(“Das Schönste, aber auch das gefahrlichste Mittel, der Sprache Glanz und 

Profil zu geben, ist das Bild.”) Təsadfi deyil ki, xüsusilə metafora bədii 

üsluba daha çox və daha tez uyuşur, ikinci semiotik sistem olaraq orada 

özünü daha rahat və güvənli hiss edir, mətnin ayrılmaz tərkib hissəsinə 

çevrilir, çox vaxt heç nəzərə  də çarpmır. Ümumi obrazlılığa qaynayıb 

qarışır.  Bədii əsər dünyanı obrazlarla əks etdirir, həmin obrazlar, surətlər 

də elə ilk növbədə dil obrazlarıdır, dərketmə şəkilləridir, mahiyyət etibarilə 

ilkin psixi strukturların, eyni zamanda linquistik-psixi strukturların bir növ 

davamıdır.  

Qeyd etdiyimiz kimi, metaforaların ayrı-ayrı diskurs tiplərində 

işlənməsi  əlahiddə bir mövzudur. Təkcə onu deyim ki, neytral üslublarda, 

xüsusilə elmi üslubda metafora və metaforik perifrazlar bir sistem halında 

işlənmədiyinə görə daha tez nəzərə çarpır, onlar öz linquistik enerjisini 

bütün bir mətn və ya geniş mətn parçası üzərinə yayaraq aparıcı, təyinedici 

semantik-koqnitiv xəttə çevrilir, mətndə  bərq vurur, seçilir. Adətən 

metafora və digər məcaz çoxluqları öz ətrafında kiçik bir obrazlılıq haləsi 

də formalaşdırır. Deyilənləri bizim üçün maraqlı olan dilçilik mətnlərinə 

aid aşağıdakı misallardan aydın görmək mümkündür: 

“Die Sprache ist schlechte Fabrikarbeit, zusammengestoppelt von 

Milliarden von Tagelöhnern. Sie ist geworden, wie eine grosse Stadt. 

Kammer am Kammer, Fenster am Fenster, Wohnung an Wohnung, Haus 

am Haus, Strasse an Strasse, Viertel an Viertel, und das alles ineinander 

geschachtelt, miteinander verbunden, durcheinander geschmiert (Fritz 

Mautner) (“Dil milyardlarla muzdlu fəhlələrin əlləri ilə toxunmuş pis fabrik 

işinə oxşayır. Onun əmələ  gəlməsi böyük bir şəhərin tikilib qurulması 

kimidir: oymaq-oymaq, pəncərə-pəncərə, mənzil-mənzil, ev-ev, küçə-kücə, 

məhəllə-məhəllə, - və bunların hamısı da bir-birinin yanında, bir-birinə 

dolaşmış, iç-içə”) 


 

 

 



592

“İn dem endlosen Strom der Wörter wird unsere Sprache 

abgeschiffen wie Kieselsteine in einem Gebirgsbach. Der Unterschied ist 

nur, dass die Kieselsteine durch das Abschleifen schöner werden. (Erhard 

Eppler) (“Dilimiz sözlərin nəhayətsiz axınında çaylaq daşı kimi yuyulub 

cilalanır. Sözlərdən fərqli olaraq çaylaq daşı yuyulub cilalandıqca, 

sürtüldükcə daha da gözəlləşir.” 

Biz üslubu müəyyənləşdirərkən “Stil ist eine persöhnliche 

Visitenkarte” (Üslub insanın visit vərəqəsidir) və ya “Stil ist  wie 

Gesichtszüge oder Fingerabdrücke (Üslub insanın üz cizgiləri\ barmaq 

izləridir) kimi metaforalardan istifadə etməklə, yaxud fransız Büffonun 

ardınca Stil – das ist Mensch” (Üslub - insandır) deməklə ən tipik əlamət və 

ya səciyyəvi, aşkar görünən  əlamətlərdən birini seçib ayırmaqla “fərdi 

üslub” anlayışının bir addımlığında dayanmış oluruq. Məşhur sovet dilçisi 

V. Vinaqradov “Öz üslubu olmayanlar qaranlıq gecədə qara pişik kimi 

görünməz olur” deməklə dil işarəsini  şərh olunan obyektə, bizi isə üslub 

idealına daha da yaxınlaşdırdı. Anlayışın, onu adlandıran terminin, istilahın 

elmi məzmun və mündərəcəsi aydınlaşır. Başlıcası isə aydın, parlaq 

cizgilərlə qavranılır, uzun müddət yaddaşda qorunur, söz, model gücü 

qazanır. 

Elmi nəsrdə, habelə publisistik və siyasi diskurslarda fərqli 

komposisiya – nitq formaları daxilində obrazlı-assosiativ qiymət 

çoxluqlarının yayılanlıq perspektivləri, müddəaların, təkliflərin təxminilik, 

natamamlıq dərəcə  və  hədlərinin araşdırılması xüsusi aktuallıq kəsb edir. 

Məsələn, düşünmək olar ki, təsvirlərdə, xüsusilə  təbiət təsvirlərində  şərti-

nisbi mənada adekvatlıq – qeyri-adekvatlıq nisbətləri informativ mətnlərə, 

informasiya janrına yaxınlaşır. Tərənnüm, emosional şərh kimi 

komposisiya – nitq formalarında qeyri-adekvatlıq, yayılanlıq daha da 

güclənir. Ayrı-ayrı  təhkiyə perspektivlərində (I və III şəxslərin dili ilə 

söylənən, ifadə olunan mətnlərdə) obrazlı-assosiativ çoxluq şəkillərinin 

işlənmə imkanları, bunun semantik-koqnitiv və koqnitiv-praqmatik əsasları 

da kifayət qədər maraqlı bir mövzu qrupudur. Lakin həmin məsələlərin 

araşdırılması xüsusi, daha dərin və  əhatəli tədqiqatlar tələb etdiyindən 

burada deyilənlərlə kifayətlənməli olduq. 

 


 

 

 



593


Yüklə 4,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45



Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə
Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Ginekologiya
Tibb

yükləyin