«Научный импульс» Ноябрь, 2022 174 boshlang‘ich sinflarda «tasviriy san’at fanini o‘qitish metodlari

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
174 
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA «TASVIRIY SAN’AT FANINI O‘QITISH METODLARI 
 
B.K.Mo’minov 
TerDPI o’qituvchisi
N.O.Ataqulova
TerDPI Muhandislik grafikasi va dizayn nazaryasi
2-bosqich magistranti 
Boshlang‘ich sinflarda tasviriy san’atni o‘qitishning o‘ziga xos xususiyatlari, avvalo bu 
sinflardagi ta’lim mazmuni kichik maktab yoshidagi bolalarning yoshlik xususiyatlari va 
psixologiyasi, qiziqishi, ulardagi mavjud bilim va qobiliyat hamda layoqatlariga qarab 
belgilanadi.
Ma’lumki, bolalarda tasviriy faoliyatga, xususan rasm chizishga ishtiyoq nihoyatda 
erta boshlanadi. Uni 2-3 yoshlardan boshlanishi tarixdan ma’lum. Shunisi xarakterliki, 
bolalar o‘qish va yozishdan ko‘ra rasm chizishni juda yoqtiradilar. Biroq ular chizadigan 
rasmlarning davomiyligi juda qisqa bo‘ladi, 1-2 minut, ko‘pi bilan 4-5 minutda har qanday 
rasmni tugallab qo‘yadilar. Bolalar tomonidan chizilgan rasmlar savodli bo‘lmasa-da, biroq 
mazmunan biron-bir ko‘rinishni, voqeani yoki buyumni o‘z iqtidorlariga yarasha, ularning 
xarakterli belgilarini tasvirlay oladilar. Bo‘yoqlar bilan ishlash ularga ma’lum qiyinchiliklar 
tug‘dirishi sababli ulardan foydalanishni aytarlik xush ko‘rmaydilar. Lekin turli yorqin 
ranglar bilan bo‘yalgan buyumlar bolalarda katta qiziqish uyg‘otadi. Rasmlari yaxshi 
chiqmagan holda o‘z ishlaridan ixloslari tez qaytadi. Bunday sharoitda o‘qituvchining 
bolalarga tez yordam ko‘rsatishi va kayfiyatini ko‘tarishga harakat qilishi foydadan holi 
bo‘lmaydi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tasviriy faoliyatlarining xarakterli jihatlaridan yana 
biri ularning chizadigan rasmlarini soddalashtirishga bo‘lgan xarakatlaridir. Ular ayrim 
narsalarning oldi ko‘rinishini (uy, odam, kitob, soat, portfel) ayrimlarini yon tomonidan 
(mashina, hayvonlar, qushlar, baliqlar, bayroqcha v.b.), yana boshqalarini ustki tomonidan 
(kapalak, barg, ninachi, qo‘ng‘iz v. b.) tasvirlaydilar. Bunga asosiy sabab bu yoshdagi bolalar 
hali narsalarni yorug‘-soya, perspektiv qisqarishi va ularning qoidalarini uncha tushunib 
yetmaganliklaridir.
Bolalar ijodiga xos yana bir jihat bor, u ham bo‘lsa tasvirlarni (buyumlarni) bir-birlarini 
to‘sib turgan (yoki qisman) holda tasvirlanmasligidir. Chunki bolalar narsalarni doimo butun 
holda idrok etadilar.
Yuqorida qayd qilingan tasviriy faoliyatlarning bu hususiyatlari bolalar tafakkurining 
konkret, obrazli va emotsional tarzda bo‘lishligi bilan bog‘lanadi.
Endi boshlang‘ich sinflarda tasviriy san’at darslarini o‘tkazish metodikasining o‘ziga 
xos xususiyatlari haqida to‘xtaladigan bo‘lsak avvalo uning quyidagi to‘rt turi qayd qilinishi 
lozim: 
1. Borliqni idrok etish.

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
175 
2. Badiiy qurish-yasash.
3. Naturaga qarab tasvirlash (naturaga qarab rasm ishlash, naturaga qarab haykal 
ishlash).
4. Kompozitsion faoliyat.
1. Borliqni idrok etish mashg‘ulotlari 1-4-sinf dasturida aks etgan bo‘lib, uning 
maqsadi bolalarni o‘rab olgan borliq haqida, ulardagi narsa va hodisalarning tuzilishi, shakli, 
rangi, o‘lchovlari, o‘lchov nisbatlari haqida tasavvur hosil qilishdir. Chunki, bolalar tevarak-
atrofni, ya’ni tabiat, hayvonlar va qushlar olami, hashoratlar va baliqlar, odamlar, obi-havo, 
predmet va buyumlar, qurilish va transport vositalari haqida yaxshi tasavvurga ega 
bo‘lganliklari taqdirdagina ularning rasmlarini aniq-ravshan tasvirlaydilar.
Borliqni idrok etish mashg‘ulotlarining mazmunidan kelib chiqqan holda amaliyotda 
ularni o‘rganishi kerak bo‘lgan quyidagi yo‘llar qo‘llaniladi: 
1. Buyumni, tabiatni o‘ziga qarab kuzatish orqali o‘rganish.
2. Borliq haqida o‘qituvchining suhbati orqali o‘rganish.
3. Savol-javob orqali o‘rganish.
4. Borliqni rasmini chizish orqali o‘rganish.
5. O‘qituvchining pedagogik rasmi orqali o‘rganish v.b.
O‘qituvchilar uchun namoyish etiladigan narsalar va tasvirlar avvalo mashg‘ulot 
mavzusi bilan bog‘liq holda bo‘lib, ular o‘z tuzilishi, shakli, rangi, o‘lchovlari bilan sodda, 
tushunarli, bolalarda his-hayajon uyg‘otadigan bo‘lishligi maqsadga muvofiqdir. Eng 
muhimi, bunday materiallar o‘quvchilarni o‘ylashga majbur etadigan, bolalarni yangi 
tushunchalar bilan boyitadigan bo‘lishligi muhim.Namoyish etiladigan narsalar, ularning 
tasvirlari haqidagi ma’lumotlarni bolalarga og‘zaki yetkazishda ularning tahlili muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu tahlil bevosita narsalarning tuzilishi, shakli, rangi, o‘lchovlari, 
ularning mohiyati haqida savol-javob tarzida o‘tkazilishi maqsadga muofiqdir.
2. Badiiy qurish-yasash mashg‘ulotlarini boshlang‘ich sinflarda o‘tkazish 
rejalashtirilgan. Bunday mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun bolalarga turli-tuman tabiiy va 
badiiy materiallar zarur bo‘lganligi sababli, o‘qituvchi bu masalaga o‘z e’tiborini ko‘proq 
qaratishi kerak bo‘ladi O‘qituvchi barcha bolalarni bunday materiallar bilan ta’minlay 
olmagani taqdirda bu ishga o‘quvchilarni jalb etishi zarur bo‘ladi. Tabiiy va badiiy, 
tashlandiq materiallarni to‘plash uchun sinfda maxsus joy ajratilgan bo‘lishligi, uni bolalar 
ishtirokida to‘lg‘izib turilishi kerak bo‘ladi.
Qurish - yasash mashg‘ulotlariga xos bo‘lgan bir muhim jihat shundaki, bunda 
o‘qituvchi va bolalar amaliy ishlarning bir vaqtni o‘zida bajaradilar. Ayrim mashg‘ulotlarda 
(ko‘pincha 3-4-sinflarda) amaliy ish uchun hamma tayyorgarlik ishlari tugangani va 
topshiriq barcha bolalar uchun tushunarli bo‘lganidan so‘ng asosiy ishga o‘tiladi.
Badiiy qurish-yasash mashg‘ulotlarida o‘qituvchi bolalarni faqat bir xil material 
yordamida ishlash bilan chegaralab qo‘ymasligi lozim. Ular ham tabiiy, ham badiiy, ham 
tashlandiq materiallar bo‘lishligi mumkin.

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
176 
Bunday mashg‘ulotlarda o‘qituvchi tabiiy va tashlandiq materiallar yordamida 
hashorat, qush, hayvon, odam kabilarning shaklini ko‘rsatishi muhimdir. Masalan, ildizda 
ilon, kaltakesak, ilon baliq, yong‘oq po‘chog‘ida toshbaqa kosasi, tuxum po‘chog‘ida 
pingvin, jo‘xori o‘zagida hayvon tanasi shakllarini ko‘rish mumkin. Badiiy qurish-yasash 
ishlarida o‘qituvchi materiallarning xususiyatlari (qattiq, yumshoq, mo‘rt, og‘ir, yengil, 
yaltiroq, egiluvchan v.b.), ular bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishlik haqida ham bolalarga 
yetarlicha va keng tushunchalar berishi kerak bo‘ladi. Turli materiallardan yasalgan 
narsalarni to‘plab, ularni bolalarga tez-tez namoyish etib turish, ularning ijodkorligini 
faollashtiradi, tabiiy va tashlandiq materiallardan samarali foydalanishga yo‘naltiradi.
Mashg‘ulotlarning samaradorligi bolalarni uyda, ko‘chada, sayohat vaqtida tabiiy 
va tashlandiq materiallarni ko‘plab yig‘ish hamda maktabga olib kelishga ham bog‘liq. 
Shuning uchun o‘qituvchi har bir darsda bu haqda bolalarga ko‘rsatma berishi, yangi 
bajarilgan orginal qurish-yasash ishlaridan ularga ko‘rsatib turishi yaxshi natijalar beradi.
3.Naturaga qarab tasvirlash boshlang‘ich sinflarda yetakchi o‘rinlardan birini 
egallaydi. U bolalarga rasm va haykal ishlashning elementar qonun-qoidalarini o‘rgatadi.
Naturaga qarab tasvirlash ikki qismdan tashkil topadi.
1. Narsaning o‘ziga qarab rasm ishlash.
2. Narsaga qarab haykal ishlash.
Naturaga qarab rasm ishlash bolalarning yoshlik xususiyatlarini hisobga olgan 
narsalarni o‘ziga qarab rasmini ishlashni nazarda tutadi.Naturaga qarab rasm ishlash, 
naturani kuzatish, uning tuzilishi, shakli, rangi, o‘lchovlari, o‘lchov nisbatlarini tahlil qilish, 
rasmlarni natura bilan solishtirish kabi metodlar asosida olib boriladi. Naturaning 
o‘lchoviga qarab ularni chizish uchun yiriklarini sinfda 2-3 joyga, maydalarini har bir partaga 
bittadan qo‘yib chiqish kerak bo‘ladi. Mayda o‘lchovdagi naturani, aytaylik bargni natura 
sifatida hamma joyda bir xil bo‘lishi shart emas, ularni bolalarni rasm ishlash layoqatiga 
qarab har xil murakkablikdagisini qo‘ysa bo‘ladi.
Naturaga qarab rasm ishlashda bolalarni bosqichlar asosida rasm ishlashga o‘rgatish 
muhim. Bunda bolalar, birinchi galda rasmni o‘lchov jihatidan to‘g‘ri belgilash, ikkinchidan 
rasmni qog‘oz yuzasida to‘g‘ri joylashtirishga o‘rgatiladi. Keyinchalik naturaning tasvirini 
ishlashga o‘tiladi. Bunda rasm ishlashni ikki xil metodikasi qo‘llaniladi:
1). Naturani yordamchi chiziqlar asosida belgilab olib rasmini ishlash.
2). Naturani bir yo‘la bo‘laklar shaklining rasmini ishlashdan boshlanib, so‘ngra ularni 
umumlashtiriladi va bo‘yaladi.
Naturaga qarab rasm ishlashda yordamchi chiziqlardan foydalanish bilan bir qatorda 
o‘q chiziq, simmetriya o‘qidan foydalaniladi. Shunindek, narsalar tasvirini bironta 
geometrik shaklga tushirib olib ham ishlanadi. Xususan, ninachi rasmini ishlaganda avval 
uning qanotlarini to‘rtburchak shaklida, soatni aylana shaklida chizib olinadi, keyinchalik 
uning tasvirini aniqlashtiriladi.
Boshlang‘ich sinflarda rasm ishlash malakalarini hosil qilish ko‘proq naturaga qarab 
rasm ishlash bo‘limiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham bunday mashg‘ulotlarda 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
177 
o‘quvchilarning o‘quv qurollari (qalam, o‘chirg‘ich, bo‘yoq, daftar v.b.) bilan to‘g‘ri 
munosabatda bo‘lishga, ularni to‘g‘ri ishlatishga o‘rgatish muhimdir. Rasm ishlash 
malakalarini shakllantirish esa ma’lum tizimda amalga oshirilgani ma’qul. Ayniqsa, to‘g‘ri-
tik, to‘g‘ri-yotiq, to‘g‘ri-og‘ma, egri kabi chiziqlarni chizdirish, ularni teng yoki teng 
bo‘lmagan bo‘laklarga bo‘lishga o‘rgatish ma’lum ketma-ketlikda amalga oshirilishi lozim. 
Shuningdek, shakllar, bo‘yoqlar bilan yuzani qalam yoki bo‘yoq bilan bir tekisda bo‘yash 
yuzasidan bilim va malakalar hosil qilishda ham shu tartibga rioya qilinadi.
Yana shuni ham qayd qilish lozimki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining hali rasm 
ishlash layoqatlarining pastligini hisobga olib, ularga ortiqcha, murakkab vazifalar berib 
bo‘lmaydi. Narsalar rasmini ishlashda ularning hajmini yorug‘-soya, perspektiva qoidalari 
asosida tasvirlash ham talab etilmaydi. Shuningdek, ular tomonidan chizilgan rasmga 
ortiqcha talablar ham qo‘yib bo‘lmaydi.
Yuqorida qayd qilinganidek, naturaga qarab tasvirlash, naturaga qarab haykal 
ishlashni ham nazarda tutiladi.
Bu mashg‘ulotlarning yana o‘ziga xos jihatlaridan biri bolalarda plastilin, loy, stek bilan 
to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, loy (plastilinni) parchalarini o‘zaro qo‘shish orqali haykal 
ishlash, shuningdek, birgina yirik loy bo‘lagidan ortiqcha joylarini olib tashlash orqali haykal 
hosil qilish metodikasini to‘g‘ri o‘zlashtirib olishga qaratilganligidir. O‘quvchilar tomonidan 
topshiriqlarni bajarishda naturani barchaga to‘liq ko‘rinishiga erishish muhimdir. 
Shuningdek, naturani bolalar ishtirokida savol-javob orqali tahlil qilish, u haqda to‘liq 
tasavvur hosil qilishga imkon beradi.
Boshlang‘ich sinflarda bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olib, o‘zbek xalqiga xos 
bo‘lgan mayda haykalchalar yasashga oid ishlardan namunalar ko‘chirtirish, bu san’at 
turining milliy badiiy an’analarini o‘rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi.
4.Kompozitsion 
faoliyat 
mashg‘ulotlari 
boshlang‘ich 
sinflarda 
rangtasvir 
kompozitsiyasi, dekorativ kompozitsiya va haykaltaroshlik kompozitsiyasi kabi qismlardan 
tashkil topadi.
Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarida bolalar ko‘proq yil fasllari, bayramlar, 
ommaviy tomoshalar, qishloq va shahar mehnatkashlarining kundalik mehnati, qush va 
hayvonlar hayoti kabilarga doir mavzularda rasm ishlaydilar. Bunday mashg‘ulotlarda 
o‘qituvchi o‘zining asosiy e’tiborini bolalar rasmlarida aks etadigan g‘oya, rasm mazmuni, 
rasm elementlarini qog‘oz yuzasida kompozitsion jihatdan to‘g‘ri savodli qilib 
tasvirlanishiga qaratishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda tasvirlanayotgan jarayon yoki 
narsalarning hajmini yorug‘-soya, perspektiva yordamida tasvirlash talab etilmaydi. 
Perspektiva qoidalariga rioya qilish talab etilmasada, biroq, yaqindagi narsalarni yirikroq, 
uzoqdagisini kichikroq tasvirlanishi lozim. Rangtasvir kompozitsiyasida tasvirlangan 
hayvonlar, qushlar, odamlar o‘rtasidagi bir-birlari bilan bog‘liqlikni, aloqadorlikni ham aks 
ettirish kerak bo‘ladi. Kompozitsiyadagi barcha elementlar o‘zaro bog‘liqlikda tasvirlanishi 
shart. Bolalar rangtasvir kompozitsiyasini xarakterli xususiyatlaridan biri, ularning 
rasmlaridagi soddalik, jo‘nlik, dunyoni o‘zlaricha idrok etishlari va tasvirlashlari hisoblanadi. 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
178 
Ulardagi bu xususiyatlar bolalar rasmlarida saqlanishi lozim. O‘qituvchining bu masaladagi 
asosiy vazifasi bolalarning ijodiy faolligini oshirishga, rasmdagi g‘oyani to‘liq ifodalay 
olishga, rasmni emotsional ta’sirini kuchaytirishga ta’sir ko‘rsatishdan iborat.
Boshlang‘ich sinflarda dekorativ kompozitsiya mashg‘ulotlari naqsh ishlash, ertak va 
hikoyalar asosida illyustratsiyalar ishlash kabilarni nazarda tutadi. Bu borada naqsh ishlash 
mashg‘ulotlari katta o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, yo‘lsimon, kvadrat, to‘rtburchak, aylana 
shaklidagi naqsh namunalaridan ko‘chirib o‘rganishga, o‘zbek xalq amaliy san’ati 
namunalarini o‘zlashtirishga alohida e’tibor beriladi.
Bunda ko‘proq naqsh kompozitsiyasi, rang, elementlarni to‘g‘ri tasvirlash, ularni ijodiy 
xarakterda bo‘lishligiga, naqsh foni bilan uning elementlarining ranglari o‘rtasidagi o‘zaro 
bog‘liqlik, stilizatsiya masalalari o‘qituvchining diqqat markazida bo‘lishi hisoblanadi.
Shuningdek, naqsh gulining nomlarini ham o‘quvchilarga ko‘rgazmali tarzda 
tushuntirib borish talab etiladi.
Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalar yo‘lsimon naqsh namunalaridan ko‘chirsalar, 
keyingisida naqsh sxemalari va elementlari asosida, oxirida butunlay ijodiy naqsh chizadilar. 
Quyida kvadrat shaklidagi naqsh sxemasi va elementlari ko‘rsatilgan.
Dekorativ kompozitsiya mashg‘ulotlarida illyustrativ rasm ishlashga alohida e’tibor 
beriladi va u ertak, hikoya, masal, she’r kabi badiiy asarlar asosida amalga oshiriladi. 
Bunday mashg‘ulotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uni to‘g‘ri tashkil etishga bog‘liq. 
Buning uchun avvalo bolalar yoshiga mos, qiziqarli, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan 
adabiy asar tanlash lozim. Qolaversa, asar mazmunini to‘liq bolalar ongiga yetkazish, 
undagi eng qiziqarli joylarni topish, asar bilan bog‘liq yoki unga yaqin illyustratsiyalarni 
bolalarga namoyish etish, ularni g‘oya, mazmun, kompozitsiya, rang jihatidan tahlil qilish 
kerak bo‘ladi.
Illyustrativ rasm ishlash mashg‘ulotlarida o‘qituvchi o‘z e’tiborini bolalar rasmlarini 
ijodiy xarakterda bo‘lishiga, asardagi personajlarni obrazli, o‘zlariga xos xarakterli holatda 
tasvirlanishiga, ularni va tevarak-atrofdagi boshqa tasviriy detallarni o‘zaro aloqadorlikda 
tasvirlashlariga qaratishi lozim. Shuningdek, ular kompozitsiya qoidalariga rioya qilish, 
obraz va voqealarga mos ranglar tanlash, rasmda planlikni e’tibordan qochirmasliklari 
lozim. Imkoni boricha yaqindagi obraz va narsalarni yiroqroq, uzoqdagilarni kichikroq qilib 
tasvirlash lozimligini bolalar ongiga yetkazish va uni o‘z rasmlariga tadbiq qilishlariga 
yordam berish muhim.
Illyustrativ rasm ishlash mashg‘ulotlarining yana bir muhim xususiyati bolalarda 
fantaziya, obrazli tasavvurlarni o‘stirishga qaratilganligidir. Bu sifatlarni rivojlantirishga 3-4-
sinflarda ko‘proq e’tibor beriladi. Illyuyustrativ rasm ishlash, asosan ertak, hikoya, masal 
kabi adabiy asarlar bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli bolalar asardagi hayvonlarni odamlar 
qiyofasida tasvirlashlariga ruxsat etiladi. Ular kiyimlar kiygan, odamlar yashaydigan uylarda 
yashayotgan, ular o‘zaro gaplashayotgan va mehnat qilayotgan hollarda tasvirlanishi 
mumkin. Bu o‘z o‘rinda bolalarni hayajonlantiradi, ijodiy ishlarini faollashtiradi.

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 4 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022
179 
Ma’lumki, illyustrativ rasm ishlash mashg‘ulotlari odam, hayvon, qush va boshqa 
murakkab tuzilishdagi narsalarni tasvirlash bilan bog‘liq. Ularni o‘ziga o‘xshatib savodli 
tasvirlash bolalarga ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. Shuni hisobga olib bu materiallarga 
doir ko‘rgazmali qurollarni (odam, hayvon, qush tasvirlangan) namoyish etish kerak bo‘ladi.