Fanining tadqiqot sohasi va muammolari

SHarq allomalari asarlarida Yosh davrlari, tahlim-tarbiya 
jarayoni hamda bilishga qiziqish masalalarining yoritilishi 
 
Yuksak tafakkur namoyondalarining asarlarida bilim 
olishga keng oprin berilgan boplib, optmishda ham, hozirda 
ham, qaerda tahlim sohasiga ehtibor yuqori boplsa, opsha erda 
taraqqiyot doimo ilgarilab borganligi yaqqol koprinadi.
SHarqning qomusiy olimlari asarlarida tahlim-tarbiya, 
shaxs kamoloti borasidagi fikrlari bilan birga bilim egallash, ilm 
olish yopllari xususida qator ilmiy mahlumotlar keltiriladi. 
Jumladan, Imom al-Buxoriy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn 
Sino, Abu Rayhon Beruniy, Burhoniddin Zarnujiy, Mahmud 
Koshgpariy, Yusuf Xos Hojib, Umar Xayyom, Abu Hamid 
Fazzoliy, Alisher Navoiy, Muhammad Rizo Ogahiy, Abdulla 
Avloniy kabi olim va mutafakkirlarning asarlarida yuqoridagi 
muammolar yuzasidan atroflicha mahlumotlar keltiriladi. 
Qomusiy olim Imom al-Buxoriy ham ilm oprganishni 
yuqori darajaga qopyib, opz asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari 
suradilar: “Kishi ilm bobida nafaqat opzidan yuqori yoki 
tengdoshlaridan, balki opzidan past boplganlardan hadis 
olmaguncha, etuk muhaddis bopla olmaydi”. Imom Buxoriy 
ushbu fikri bilan opquv faoliyatining ijobiy motivlari ustoz-
muallim tomonidan shakllantirilishiga urgpu beradi.
Abu Nasr Forobiy esa kopplab asarlarida bilish 
masalasiga katta ehtibor beradi. U bilishda ikki bosqichni - 
hissiy va aqliy bilishni farqlaydi hamda bilishda inson aqlining 
roliga ahamiyat beradi. Forobiy insonlarni ilmli boplishga 
chaqirib, opquvchining ijtimoiy hayotda tutgan oprni va uning 
opziga xos xususiyatlari topgprisida ibratli gpoyalarni ilgari 
surgan. U opquvchiga tahlim berish, uni ilmli qilish uchun 
opqituvchi tinmasdan mashaqqatli mehnat qilsagina opquvchi 
opqishga, 
tahlim 
olishga, 
bilimli 
boplishga 
intilishi 
mumkinligini tahkidlaydi. Opqituvchi opquvchiga bilim 
beraman desa, opquvchi oldida haqiqatgopy boplishi kerak, opzi 
fahm-farosatli 
boplib, 
or-nomusini 
qadrlashi 
lozim, 

---

shogirdlariga nisbatan adolatli boplishi, kopzlagan maqsadiga 
erishishida qathiylik koprsata bilishi va oprnak boplmogpi joiz, 
deya tahkidlaydi mutafakkir. Forobiy tushunishni, bilimning 
mohiyatini uqib, anglab olishni quruq yodlashdan ustun 
qopyadi, opquvchiga umumiy qonun-qoidalarni opzlashtirishni 
tavsiya etadi, chunki qonun - qoidalarni anglash, uning 
ehtirofiga kopra, juda katta ahamiyatga ega. Allomaning 
mulohazasiga binoan, har qanday opquvchi opz xatti-
harakatidan xabardor boplmogpi, yahni opzini anglagani, 
zamonaviy psixologiya fani terminologiyasiga kopra, opzini 
refleksiya qilish kopnikmalariga ega boplishi va shu sahy-
harakatlari tufayli baxtga erisha oluvchi insonligini anglamogpi 
lozimdir. Forobiy opquvchining shaxsiga xos qator fazilatlarga
holisona sharh bergan olimdir.
Qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning fikricha, inson 
tafakkuri, aqlining kuchi bir necha bosqichdan iborat. Aqliy 
kuchlar dastlab mutlaq tinch, sokin holatda bopladi. Bolalardagi 
yozishni, opqishni oprganishdagi potensial kuchlar shunga misol 
bopla oladi. Abu Ali ibn Sino bu kuchlarni moddiy kuchlar deb 
nomlagan, yahni mazkur kuchlarni tashqi motivlar deb tushunsa 
bopladi. Sekin-astalik bilan bu kuchlar harakatga aylanadi, bular 
mehnat quroli samarasidir, yahni mehnat quroli orqali harakatga 
keladi va namoyon bopladi. Bu holatni bola yozishni xohlab 
turibdi-yu, ammo yozish quroli boplgan qalamning yopqligi 
bilan izohlash mumkin. Bu ikki kuchni Ibn Sino ropyobga 
chiqishi mumkin boplgan kuch deb atagan. Nihoyat, uchinchi 
kuch esa irodaning etishmasligi bilan tushuntirib beriladi. Yahni 
shunday holatning kuchi bor, ammo uni ishlatishga, ruyobga 
chiqarishga bolada iroda etishmaydi. Alloma nazarida, shu kabi 
uch holat bilan aql, bilim olish izohlanadi. “Tayr” asarida esa 
insonlarni dopstlikka, bilim oprganishga chaqiradi .
Ibn Sino "Xayy ibn Yaqzon" qissasida inson fehl-atvorini, 
ruhiyatini tushunish uchun mantiq ilmini oprganishga chorlaydi. 
Bu fan inson tafakkur doirasining kengayishiga katta yordam 
beradi. Insonlarning fehl-atvorini bilish uchun opqish, optkir 

---

boplish uchun farosat ilmidan xabardor boplish kerak. 
Darhaqiqat, ilm oprganishga Forobiy musiqiy, falsafiy ilm bilan 
dahvat etgan boplsa, ibn Sino mantiq ilmi orqali dahvat etgan. 
Abu Ali ibn Sino bolalarning opqish, tahlim olishlariga 
mashuliyat bilan qarash tarafdorlaridan boplgan. U bola 6 
Yoshga yetgach muallimga bilim olish uchun topshirilishini
aytib optadi. Hozirda ham bolalarning 6, 7 yoshdan 
boshlangpich sinflarga qabul qilinishi ibn Sinoning opsha 
davrdagi gpoyalarining naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat 
beradi, zotan ushbu hol bolaning opqishga boplgan muhabbatini 
kuchaytirishi mumkin. Uning fikricha, bolaga tahlim asta-
sekinlik bilan berilishi joiz. Uni birdaniga kitobga bogplab 
qopymaslik lozim, deydi alloma. Ibn Sino kishilarning 
yashashga qobil boplishi va bekorga jabr koprmasligi uchun 
ularga ehtiyot boplib tahlim berish kerakligini uqtiradi. Yahni 
ularning opqishga boplgan ijobiy motivlarini sopndirmaslikka 
undaydi . 
Opquvchilarning opqish faoliyatiga oid fikrlar qomusiy 
olim Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham opz aksini topgan. 
Uning fikriga kopra, bilim olish uchun opquvchilarda avvalo 
intilish va qiziqish boplishi kerak. Darhaqiqat, nimanidir 
oprganish, tadqiq qilish uchun insonda intilish, harakat va 
qiziqish boplmasa, u hech narsaga erisha olmaydi. Ilm olishning 
muhim yopllaridan biri inson hammani opziga dopst tutishi va 
boshqa insonlarga ham yaxshilik qila olishi lozim. Olimning 
mazkur fikrlarini fan tilida opquv faoliyatiga nisbatan ehtiyoj 
tugpilsagina opquv motivlari shakllantirilishi mumkin, deya 
talqin qilsa bopladi. 
Beruniy ilm olishda axloqiy poklikni yuqori opringa 
qopyib, tahlim va tarbiyani bir xil izchillikda olib borganlar 
komil inson darajasiga erishadilar, deydi. Beruniy opqitish 
uchun muallim opz malaka va bilimlarini doimo orttirib, 
zamonga moslashib borishi lozimligini uqtiradi. U kitob opqish 
usullariga alohida ehtibor qaratadi. Kitoblarni shunchaki emas, 
fikrlab, 
kichik-kichik 
boplimlarga 
boplib 
opqish 
va 

---

umumlashtirib borish kerakligi haqida mahlumotlar beradi. 
Beruniy opqitishda faqat induktiv (umumiy xulosa) yopli 
bilangina emas, balki deduktiv (juzhiy xulosa) yopli bilan ham 
ish tutish lozimligini tahkidlaydi, zotan bunday opqishda 
tafakkur kengayib, bilimlar ortib boradi.