Fanining tadqiqot sohasi va muammolari

---

1-MAVZU : YoSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA 
FANINING TADQIQOT SOHASI VA MUAMMOLARI 
 
Mavzu opquv maqsadi :
Ta’limiy: bo’lajak pedagoglar tomonidan Yosh psixologiyasi 
va pedagogik psixologiya fanlarining predmeti, vazifalari, 
boplimlari, 
tadqiqot 
metodlari 
haqidagi 
bilimlarni 
opzlashtirilishini tashkil etish. 
Tarbiyaviy: 
bo’lajak 
pedagoglar 
tomonidan 
Yosh 
psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanlarining predmeti, 
vazifalari, boplimlari, tadqiqot metodlari haqida bilim, malaka 
va kopnikmalarni shakllantirish. 
Rivojlantiruvchi: mavzuning tahlimiy va tarbiyaviy opquv 
maqsadlari asosida talabalar dunyoqarashini kengaytirish. 
Reja: 
1. Yosh psixologiyasi fanining predmeti va vazifalari. 
2. Yosh psixologiya fanining (qisqacha rivojlanish tarixi) 
asosiy metodologik tamoyillari. 
3. Yosh psixologiyasining tadqiqot metodlari. 
4. psixologik tadqiqotlarni optkazishga qopyiladigan talablar. 
 
1.1.Yosh psixologiyasining predmeti va vazifalari 
Hozirgi davrda mamlakatimizda, shu jumladan xalq 
tahlimi 
tizimidagi 
amalga 
oshirilayotgan 
opzgarishlar 
opqituvchilar, 
barcha 
pedagoglar 
oldiga 
opquvchining 
bilimlarini yuksak darajada opzlashtirishi; opquvchilar mustaqil 
tafakkurini, ular aktivligini rivojlantirish; ularda yuksak ahloqiy 
sifatlarni tarbiyalash; ularning tafakkur, muloqat, opqish, 
mehnat qilishga boplgan qobiliyatlarini taraqqiy ettirish kabi 
murakkab va mahsuliyatli vazifalarni qopymoqda. 
Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun faqat 
pedagogika fanining nazariy asoslarini, har bir opqituvchi 
predmetni opqitish metodikasini, maktab opquvchilarining 
fiziologiyasi 
asoslari, 
maktab 
opquvchilari 
gigienasi 

---

asoslarinigina bilish emas, balki mahlum darajada psixologik 
bilimlarga ham ega boplish lozim. Har bir pedagog mahlum 
darajada psixolog ham boplishi talab etiladi, chunki ular har biri 
faqat opziga xos boplgan, turli Yoshdagi, turli individual 
xususiyatlarga ega boplgan opquvchilar bilan ish olib boradi. 
Har bir bola faqat opziga xos bilish faoliyati, iroda, xarakter, 
xulq-atvor xususiyatlariga ega. Maktabdagi tahlim-tarbiya 
berish jarayonida mana shu xususiyatlarni bilish va shunga 
asoslanib ularga individual munosabatda boplish lozim. Mana 
shularni hisobga olgandagina, har bir pedagog opzining asosiy 
vazifasi, yahni yosh avlodga tahlim-tarbiya berish ishini 
muvaffaqiyatli amalga oshiradi. 
SHuning uchun ham psixologiya fanining alohida sohalari 
boplmish yosh va pedagogik psixologiya asoslarini chuqur 
bilish har bir pedagog uchun muhim hisoblanadi. 
psixologiya fanining bir qator tarmoqlari, sohalari mavjud. 
Ular orasida yosh psixologiyasi alohida ahamiyatga ega. Yosh 
psixologiyasi psixik rivojlanish, shuningdek, bolalik, opsmirlik, 
opspirinlik 
va 
yetuklik 
davrida 
shaxs 
taraqqiyotining 
xususiyatlarini oprganadi. Juda kopp fundamental tadqiqotlar 
optkazilganligiga qaramay bugungi kunda inson psixikasini 
uning 
butun 
hayotiy 
yopli 
bosqichlarida 
rivojlanishi 
xususiyatlarini yaxlit holda tavsiflashga erishilmagan.
Yosh psixologiyasi har bir yosh davrining qaytarilmas 
xususiyatlarini, yillar optgan sari, asta-sekinlik bilan bola 
qanday qilib inson boplib shakllanishi, shaxs sifatida opzini 
ijtimoiy munosabatlarda namoyon qilishi, kasb tanlashi, 
muloqot jarayonida opzining erk, huquq va majburiyatlariga 
intilishi, qanday qilib sevishi, ishonchli dopst boplib tarkib 
topishi, opzi va boshqalar uchun mahsuliyatni his qilishi kabi 
jihatlarni tadqiq etadi. 
Bilimlarning har bir sohasi opziga xos nomlanishga ega. 
Lekin bahzi bir bilimlar sohasi bir necha nom bilan ham atalishi 
mumkin. Masalan, yosh psixologiyasini boshqacha qilib, 
rivojlanish psixologiyasi deb nomlanishi mumkin. Ammo bu 

---

erda aynan bitta yoki bir-biriga mazmun jihatdan juda yaqin 
boplgan bilimlar sohasi kopzda tutiladi va inson xulq-atvori, 
psixik rivojlanishning yosh xususiyatlari topgprisida fikr 
yuritilmoqda. Rus psixologi R.S.Nemov asarlarida ular sinonim 
sifatida qopllaniladi. 
Yosh psixologiyasi – turli xil yosh davrlarining psixologik 
xususiyatlariga ehtibor beradi. Rivojlanish psixologiyasi – inson 
psixologiyasining yosh jihatdan qayta tuzilishi qonunlari 
haqidagi bilimlar sohasi. 
Yosh psixologiyasini rivojlanishdan tashqarida, opzgarmas 
deb qarash mumkin emas. Xuddi shunday, rivojlanishni yosh 
xususiyatlarini ajratib koprsatmasdan tasavvur qilib boplmaydi. 
Yosh psixologiyasining bir qator muammolarini ajratib 
koprsatish mumkin. 
1.Inson psixik xususiyatlari va xulq-atvori rivojlanishining 
organizm va muhitga bogpliqligi muammosi. 
2.Insonning rivojlanishiga stixiyali tahlim va tashkil 
etilgan tahlimning tahsiri muammosi. 
3.Layoqat 
va 
qobiliyatlarning 
opzaro 
munosabati
muammosi. 
Bir tomondan psixik rivojlanish organizmga, yahni inson 
organizmining anatomik fiziologik tuzilishiga bogplik. Nerv 
sistemasi va miyaning insoniy tuzilishi uni ong egasi, nutq va 
yuqori darajadagi intellekt sohibi sifatida rivojlanishiga imkon 
beradi. Nasliy yopl bilan yoki jiddiy kasallik oqibatida yuzaga 
keluvchi organizm anatomik fiziologik holatidagi buzilishlar 
psixik taraqqiyotga tahsir etishi va rivojlanishdan orqada 
qolishga olib kelishi mumkin. Bolaning miyasi etilib 
boplmaguncha unda verbal nutqni va u bilan bogpliq boplgan 
qobiliyatlarni shakllantirish mumkin emas. 
Ikkinchi tomondan, organizmning psixik rivojlanishi 
muhitga ham bogpliq. CHunki psixik taraqqiyotga tahlim-
tarbiyaning tahsiri juda beqiyos. Biroq, psixik taraqqiyotning u 
yoki bu bosqichida bu omillardan qaysi biri kopproq tahsir 
etishini aniq aytish qiyin. 

---

Stixiyali tahlim-tarbiya maxsus tahlimiy maqsadlarsiz, 
hech qanday dasturlarsiz, insonning jamiyatda boshqa kishilar 
bilan munosabatlari natijasida amalga oshadigan tahlim-tarbiya. 
Tashkil etilgan tahlim-tarbiya esa maqsadga qaratilgan holda 
maxsus tahlimiy tizimda olib boriladigan tahlim-tarbiyadir. 
SHak-shubhasiz, inson stixiyali va tashkil etilgan 
tahsirotlar ostida psixologik jihatdan taraqqiy etadi, lekin 
ulardan kay biri inson xulq-atvoriga kuchliroq tahsir etishi 
masalasi muammoligicha qolmoqda. 
Keyingi muammo – layoqat va qobiliyatlarning opzaro 
munosabati masalasidir. Bolaning qobiliyatlari rivojlanishiga 
tahsir etuvchi layokatlarning opzi nima? Layoqatlar tarkibi faqat 
organizmning nasliy xususiyatlari bilan bogpliqmi yoki uning 
tarkibiga 
insonning 
orttirilgan 
xulq-atvor 
va 
psixik 
xususiyatlarini ham kiritish mumkinmi? Bola qobiliyatlarining 
taraqqiyoti kopproq mavjud layoqatlarga bogpliqmi yoki unga 
topgpri tashkil etilgan tahlim-tarbiyaning tahsiri kuchliroqmi? 
kabi savollar hanuzgacha topla-topkis opz echimini topmagan.
Yosh psixologiyasi psixika va xulq-atvorda bir yosh 
davridan ikkinchisiga optishda yuzaga keladigan miqdoriy 
hamda sifatiy opzgarishlarni oprganadi. Odatda bu opzgarishlar 
hayotning muayyan bosqichlarini, 1 necha oydan (gopdaklik 
davri) to bir qancha yillarni (katta yosh davrida) qamrab oladi. 
Ushbu opzgarishlar “ doimiy tahsir etib turuvchi ”omillar – 
biologik etilish hamda inson organizmining psixofiziologik 
holati, uning insonga xos boplgan ijtimoiy munosabatlar 
tizimida tutgan oprni, intellektual hamda shaxs rivojlanishida 
erishgan darajasiga bogpliq bopladi. 
psixika va xulq-atvorda yuzaga keladigan bu turdagi yoshga 
xos 
opzgarishlar 
evolyusion 
opzgarishlar 
deb 
ataladi. 
Evolyusion opzgarishlarda miqdoriy va sifatiy qayta qurishlar
nisbatan sekinlik bilan amalga oshadi. 
Nisbatan qisqa vaqt oraligpida jadal yuz beradigan chuqur 
opzgarishlarni revolyusion opzgarishlar deb atash mumkin. 
Revolyusion opzgarishlar odatda bir yosh davrining tugallanishi, 

---

ikkinchi yosh davrining boshlanishi arafasida ropy berib, yosh 
taraqqiyotining inqirozlari bilan bogpliq bopladi. Yosh 
taraqqiyotidagi inqirozlar va ular bilan bogpliq boplgan psixika 
va xulq-atvorda ropy beradigan revolyusion qayta (qurishlar) 
tuzilishlar Yoshni davrlarga ajratishning asoslaridan biri sifatida 
qaralishi mumkin. 
Rivojlanish belgilaridan biri boplgan yana 1 turdagi 
opzgarishlar aniq bir ijtimoiy vaziyatning tahsiri bilan bogpliq 
boplib, ularni situatsion (yahni vaziyat bilan bogpliq boplgan) 
opzgarishlar deb atash mumkin. Bunday opzgarishlar inson 
xulq- atvori va psixikasida tashkil etilgan yoki maxsus tashkil 
etilmagan tahlim-tarbiya tahsirida vujudga keladi. 
Evolyusion va revolyusion opzgarishlar odatda barqaror 
hamda qaytarilmas boplib, sistematik mustahkamlashni talab 
qilmaydi. Situatsion opzgarishlar beqaror, opzgaruvchan, ularni 
mashqlar orqali mustahkamlash talab qilinadi. Evolyusion va 
revolyusion opzgarishlar inson psixologiyasini shaxs sifatida 
qayta opzgartirsa, situatsion opzgarishlarda xulq-atvorning bahzi 
koprinishlari, bilim, malaka va kopnikmalar hosil bopladi.