Fanining tadqiqot sohasi va muammolari

Abu Rayhon Beruniy opqituvchilar opquvchining 
ehtiborini 
taqqoslash, 
qiyoslash 
kabi 
operatsiyalarga
qaratishlari lozimligiga alohida ahamiyat beradi. Zotan, 
bugungi kunda ham ongli, ifodali, topgpri va tez opqish hozirgi 
zamon opquvchilarining savodli boplishlarini tahminlovchi 
asosiy tarkibiy qismlardandir. 
Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashga zopr berib, 
yosh opquvchilarni toliqtirib va zeriktirib qopymasdan, turli 
psixologik usullarni qopllashni, shu orqali ularning tafakkurini 
boyitib, bilimlarini chuqurlashtira borishni ilgari surgan buyuk 
zotdir. 
Yahni 
opqishga 
nisbatan 
boplgan 
qiziqishni 
sopndirmaslik uchun bolalarning Yoshiga xos psixologik 
xususiyatlar albatta inobatga olinishi kerakligini ehtirof etadi. 
Beruniyning tafakkur operatsiyalari - analiz, taqqoslash, 
umumlashtirish kabilarni shakllantirish orqali opqishga
qiziqish uygpotish haqidagi fikrlari to hozirgi kungacha opz 
ahamiyatini yopqotgani yopq. 
SHarqning boshqa bir yirik olimi Burhoniddin Zarnujiy 
opzining “Opquvchiga tahlim yoplida qopllanma” kitobida: 
“Opqib oprganish uchun eng yaxshi vaqt Yoshlik davri, erta 
tong va qosh qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni 
samarali tashkil etishga odatlansin, bordi-yu, unga bir fan 
zerikarli boplsa, boshqasi bilan mashgpul boplsin”, - deya 
tahlim beradi. "Tahlimul – mutaallim" nomli kitobida boplsa 
tahlimning uzviylik prinsipini ehtirof etadi .
XI asrda yashab ijod etgan Mahmud Qoshgpariy ham 
opzining “Devonu lugpatit turk” asarida bilim olishga dahvat 
etgan. Asardagi: “Ey opgplim, mendan opgit, nasihat ol, odobli 
va tarbiyali boplishga tirish, toki el ichida zopr olim boplib tanil 
va ular orasida odob va ilm tarqat” yoki “Ilm, hikmat oprgan, 

---

oprganishda havoyilik va takabburlik qilma, hech narsa 
oprganmasdan, opzini bilimdon koprsatib maqtangan kishi 
imtihon vaqtida uyaladi, achinadi” kabi fikrlari buning yorqin 
misolidir. 
Oprta Osiyoning yana bir buyuk mutafakkiri Yusuf Xos 
Hojib ham opz ijodida bilimni yuksak baholaydi. Alloma
bilimni boylik, kiyim, emish kabi narsa-hodisalarga qiyoslaydi. 
Bilim va bilimdonlikni his eta olmoq, uni tushunmoq darkorligi, 
bilimdon boplishning tarbiya bilan chambarchas bogpliqligi, 
bola qanchalik erta tarbiya qilinsa, bilim olishga ishtiyoqi ortishi
haqida yozadi. 
Opquvchining 
psixologik 
xususiyatlari 
va 
shaxsiy 
fazilatlariga oid mulohazalar qomusiy olim Umar Xayyom
asarlarida chuqur yoritib berilgan. Umar Xayyomning fikricha, 
opquvchilar opqituvchidan olgan bilimlari bilan cheklanib 
qolmasdan, hayotda boplayotgan voqea-hodisalarni oprganish 
va kuzatish, amaliyot davomida bilim, malaka hamda 
kopnikmalarini har xil usullarda kopp martalab takrorlab borish 
jarayonida egallaydilar, yahni olim tahlimdagi predmet bilan 
hayot uzviy aloqadorligi prinsipini ilgari suradi. Uning fikricha, 
bilim olishni, tahlimni amaliyot bilan uzviy ravishda bogplagan 
holda opquvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirib borish 
zarur. Buning uchun u “Sen osongina opylayapsan”, “Kopp 
opylab, maqsadga erishish mumkin”, “Bir oz opylagandan 
keyin, tushunib olasan” kabi sopzlarni ishlatib, opquvchilarni 
mulohaza qilishga undab, sekin-astalik bilan opqishga boplgan 
ishtiyoqlarini oshirishga harakat qiladi.
Inson hayotida ilm va amaliyotning birligi haqida Abu