3. Atsidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion
birikmalar atsidokomplekslar deb ataladi.
Masalan, K
4
[Fe(CN)
6
]: atsidokomplekslarda bir nechta xil kislota qoldig‘i ham
bо‘lishi mumkin. Masalan, K
2
[Pt(NO
2
)
4
Br
2
].
Qо‘shaloq tuzlar ham atsidokomplekslar jumlasiga kiradi. Qо‘shaloq tuzlar bilan
haqiqiy koordinatsion birikmalar orasidagi ayirma shundaki, qо‘shaloq tuz suvda eritilganda о‘z
tarkibidagi ionlari parchalanib ketadi. Masalan, karnallit KCl · MgCl
2
· 6H
2
O ni K[MgCl
3
] tarkibli
koordinatsion birikma deb qarash mumkin. Agar bu modda barqaror koordinatsion birikma
bо‘lganida edi, eritmada K
+
va MgCl
3
-
ionlariga parchalanardi, vaholanki, karnallit suvda
eritilganda K
+
, Mg
+2
va Cl
–
ionlarini hosil qiladi.
Demak,
qо‘shaloq
tuzlar
suvdagi
eritmalarda
nihoyatda
beqaror
atsidokomplekslardir.
4. Poligalogenidlar. Markaziy ioni va ligandlari galogenlardan iborat koordinatsion
birikmalar poligalogenidlar deb ataladi. Masalan : K[JJ
2
] ; K[Icl
4
]; K[BrCl
2
].
5. Polikislotalar. Bularni kislota molekulasiga shu yoki boshqa kislotaning angidriti
kelib qо‘shilgan mahsulotlar deb qarash mumkin.
H
2
S
2
O
7
ham polikislotalar, chunki u H
2
SO
4
ni SO
3
bilan tо‘yintirilganda hosil bо‘ladi.
Xromning H
2
CrO
2
· CrO
3
, H
2
CrO
4
· 2CrO
2
va H
2
CrO
4
· 3CrO
3
tarkibli polikislotalari
ma’lum. Polikislotalar hosil qiluvchi oddiy kislotalar jumlasiga H
3
PO
4
, H
4
SiO
4
, H
3
BO
3
, H
2
MoO
4
,
H
2
WO
4
, HVO
3
va boshqalar kiradi.
Biror kislotaga shu kislotaning angidriti kelib qо‘shilishdan hosil bо‘lgan polikislotalar
i z o p o l i k i s l o t a l a r deb ataladi.
Agar biror kislotaga boshqa kislota angidriti kelib qо‘shilsa, geteropolikislota hosil
bо‘ladi. Masalan, H
2
WO
4
· 3WO
3
izopolikislota uchun, H
3
BO
3
· 12 WO
3
· nH
2
O esa
geteropolikislota uchun misol bо‘la oladi.
Biror kislotadan hosil bо‘lgan izopolikislotaning kuchi shu kislota kuchidan ortiq
bо‘ladi. Masalan, H
2
CrO
4
ning dissotsilanish konstantasi K
2
= 3 · 10
–7
, bixromat kislota H
2
Cr
2
O
7
niki esa K
2
= 2 · 10
–2
dir. Geteropolikislota tuzi — ammoniy fosfor molibdat (NH
4
)
3
H
4
[P
(Mo
2
O
7
)
6
] ni dastlab 1826 yilda Y. Berselius olgan.
Bu moddalarning tuzilishi haqidagi nazariyalarni Miolata, Rozengeym, Pfeyffer
yaratdilar. Keyinchalik V.I.Spitsin va boshqalar polikislotalarning tuzilish nazariyasini
takomillashtirdilar.
6. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferasida siklli koordinatsion birikmalar siklik
birikmalar deb ataladi.
Ley 1904 yilda ikki valentli mis tuzlari α – aminosirka kislota glikokol (glitsin) bilan
zangori rangli mis glikokolyat hosil qilishini kuzatadi. Mis glikokolyatning suvdagi eritmasi elektr
tokini yomon о‘tkazadi..
Leyning fikricha glikokolyat hosil bо‘lish reaksiyasi quyidagicha boradi :
Hosil bо‘lgan moddada glikokol molekulalarining karboksil gruppasidagi vodorod
atomlari misga almashinib, u bilan asosiy valentlik hisobiga bog‘lanadi; undan tashqari mis atomi
ikkita glikokol molekulasidagi ikkita azot atomi bilan qо‘shimcha valentlik orqali ham birikadi.
Shunday qilib, bunda besh a’zoli ikkita halqa bо‘ladi.
Bu kabi birikmalar xelatlar yoki ichki koordinatsion birikmalar deb ataladi.
Faqat mis emas, balki xrom, kobalt, platina kabi metallar ham glikokol va analin
(CH
3
CHNH
2
COOH) bilan xelatlar hosil qiladi.
Xelat hosil bо‘lishi uchun ligand molekulasida boshqa – boshqa xossali ikki xil
gruppalar (masalan, - NH
2
va - COOH) bо‘lishi kerak.
7. Koordinatsion gidritlar. Kislota va amfoter xossali gidritlar asosli gidritlar bilan
suvdan boshqa erituvchida (masalan, efirda) reaksiyaga kirishsa, koordinatsion gidrit hosil bо‘ladi:
LiH + BH
3
→ Li[BH
4
]; KH + AIH
3
→ K[AIH
4
]
Shuningdek, amfoter gidrit kislotali gidrit bilan ham koordinatsion gidrit hosil qiladi:
AIH
3
+ 3BH
3
→ AI[BH
4
]
3
Koordinatsion gidritlar kuchli qaytaruvchi bо‘lgani uchun laboratoriyada turli
sintezlarni о‘tkazish uchun qaytaruvchi sifatida ishlatiladi.
8. Metallorganik birikmalarga о‘xshash koordinatsion birikmalar. Hozirda tarkibida
organik ligandlar bо‘lgan juda kо‘p koordinatsion birikmalar olingan, masalan, Fe (C
5
H
5
)
2
― f ye r
r o s ye n (17
0
S suyuqlanadigan, 249
0
S da qaynaydigan diamagnit, jigar rang tusli juda barqaror
kristall modda). Cr(C
6
H
6
)
2
d i b ye n z o l x r o m 284
0
S da suyuqlanadigan tо‘q – jigar rangli qattiq
(suvda erimaydi, diamagnit organik erituvchilarda eriydigan) modda, Li [Cr(C
6
H
5
)
6
6] – l i t i y g ye
k s a f ye n i l x r o m va hokazolar.
9. Metall karbonillar. Metallarning uglerod (II) – oksid bilan hosil qilgan birikmalari – karbonillar
deb ataladi.
Ni(CO)
4
birinchi olingan karbonil. Karbonil diamagnit modda hisoblanadi. Karbonillar toza metallar
olishda katta ahamiyatga ega.
10. Kо‘p о‘zakli koordinatsion birikmalar. Ba’zi koordinatsion birikmalarda bir necha metall atomi
markaziy ion vazifasini bajarishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalar k о‘ p о‘ z a k l i k o o
r d i n a s i o n birikmalar deb ataladi. Bularda markaziy ionlar bir – biri bilan «kо‘prik rolini»
bajaruvchi atom (kislorod) yoki atomlar gruppasi (OH, O-O, NH
2
, NH) orqali bog‘langan bо‘ladi.
Kо‘prik rolini masalan, OH
-
, NH
–
, O
2-
, S
2-
, Cl
-
, CH
3
COO
-
, SO
4
2-
о‘tashi mumkin.
Kо‘prik vazifasini bajaruvchi ligandlar ikkita markaziy ion bilan birikkanligi (ya’ni ikki ichki sferaga
taalluqli ekanligi) uchun boshqa ligandlarga qaraganda kamroq aktivlik namoyon qiladi. Kо‘p о‘zakli
koordinatsion birikmalar ayniqsa metallarning oktaedrik ammiakatlari, aminatlari sifatida kо‘p
uchraydi. Bir necha koordinatsion sferalarni bir – biri bilan bog‘lovchi kо‘priklar soni kompleksda
turlicha bо‘lishi mumkin. Ikkita oktaedri bir – biri bilan bitta kо‘prik ― ligand orqali birikkanida bir
koordinatsion sferaning bitta chо‘qqisi, ikkinchi koordinatsion sferaning bitta chо‘qqisi bilan ligand
orqali birlashadi, masalan ;
[(NH
3
)
5
Cr – NH
2
– Cr(NH
3
)
5
]
5+
Koordinatsion sferalar bir – biri bilan ikkita kо‘prik ligand orqali birlashishi mumkin, masalan,
oktaammin – μ – amido – μ – gidroksokobalt (III) – nitrat :
(sxema holda: )
geksamin – μ – amido – μ – digidrosokobalt (III) – xlorid :
da markaziy ionlar bir – biri bilan
uchta kо‘prik ligandlar orqali birikadi (sxema holda :)
Al (III), Fe (III) xloridlarning dimer shakllari quyidagi struktura formulalar bilan ifodalanadi :
[Sb
2
F
7
]
–
ning struktura formulasi :
shaklida
yoziladi.
Ba’zan OH – gruppalar «ol» suffiks bilan ataladi, masalan,
tetraoltrigidroksogeptaakvaxrom (III) xlorid – uch о‘zakli komplekslar jumlasiga kiradi, uning
tuzilish formulasi quyidagicha :
di - μ - karbonilgeksakarbonildikobaltda
metall atomlar bir – biri bilan ham bevosita, ham ikkita CO molekulalari orqali bog‘langan.
11. π – koordinatsion birikmalar. π – ligandlar jumlasiga tо‘yinmagan organik moddalarning
molekulalari (atsetilen, etilen, siklopentadiyen C
5
H
6
, olifenlar va ularning hosilalari), uglerod (II) –
oksid va boshqa moddalar kiradi. π – ligandlar bilan metallar orasida hosil bо‘lgan birikmalar π – k o
o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r deb yuritiladi, ularning oddiy vakillari jumlasiga 1827 yilda
daniyalik dorishunos Seyze hosil qilgan sariq rangli K[Pt(C
2
H
4
) Cl
3
] va pushti rangli [Pt
2
(C
2
H
4
)
2
Cl
4
] birikmalar kiradi. Seyze suyultirilgan xlorid kislota eritmasidagi K
2
[PtCl
4
] ga etilen ta’sir ettirib,
bu moddalarni hosil qilishga muvaffaq bо‘ldi. Seyze tuzlarining tuzilishini 1951 yilda Dyuar aniqladi
:
Kо‘ramizki, sariq rangli kompleks ion kvadrat komplekslar jumlasiga kiradi (bunda Pt atomida dsp
2
― gibridlanish yuz beradi). A. Gelman va D.I.Ryabchikov aniqlashicha, bu tuz KMnO
4
eritmasi
ta’sirida oksidlanmaydi. 1934 yilda Dj. Anderson Seyze tuzining suvdagi eritmasi 90
0
S dan yuqorida
etilen molekulasi markaziy atom Pt (II) ta’sirida oksidlanib sirka aldegidiga aylanishini aniqladi :
K[Pt(C
2
H
4
)Cl
3
] + H
2
O → Pt + CH
3
CHO + KCl + 2HCl
Seyze tuzlaridagi kimyoviy bog‘lanishni quyidagicha tushuntirish mumkin. Sariq rangli birikmada
platina ioni Pt
2+
ning bо‘sh orbitali bilan etilenning ikki uglerod atomi orasidagi delokallangan
ikkilamchi bog‘ning π – orbitali bilan qoplanadi ; bu holatda elektron juft etilendan (umuman, olefin
molekulasidan) metall ionga о‘tadi ; undan tashqari metallning elektronlarga tо‘lgan orbitali bilan
olifin molekulasidagi bо‘shashtiruvchi molekulyar orbital orasida π – bog‘lanish hosil bо‘lishi
mumkin.
Karbonillar π – koordinatsion birikmalar jumlasiga kiradi. Temir, kobalt va nikel uglerod (II) – oksid
bilan bir necha birikma hosil qiladi. Bu birikmalar kukun holidagi metallarga yuqori bosimda uglerod
(II) – oksid ta’sir ettirilishidan hosil bо‘ladi.
Metall karbonillari hosil bо‘lishini valent bog‘lanish nazariyasi asosida tushuntirish mumkin :
metallarning oksidlanish darajasi 0 holida qoladi, lekin metall atomida elektronlar qayta joylanib,
metallarning elektron orbitallardagi toq elektronlarning bir qismi (yoki hammasi) juftlashadi.
Natijada gibridlangan bо‘sh orbitallar vujudga kelib ularga CO molekulalari joylanadi, chunki har
qaysi CO molekulasida bir juft erkin elektron mavjud. Masalan, temir karbonil hosil bо‘lishida temir
atomining 3d
Dostları ilə paylaş: |