3) shofi’iy mazhabiga Imom ash-Shofi’iy (767–820) asos solgan.
Shafi’iy mazhabi hanafiya va molikiya mazhablarini o‘zaro murosaga
keltirish tarafdori. U diniy mafkurasiga ko‘ra, qiyos va ijmo (birdamlik,
yakdillik bilan qabul qilingan qaror)larni ijtimoiy hayotda qo‘llashda
cheklashga yo‘l qo‘yganligi uchun molikiya maktabiga yaqin turadi.
Shofi’y mazhabi hozirda Suriya, Misr, Sharqiy Afrika mamlakatlarining
ba’zilarida va janubiy Arabiston davlatlarida saqlanib qolgan;
4) hanbaliya mazhabiga Imom Ibn Hanbal (780–755) asos solgan.
Ushbu mazhab ijtimoiy hayot masalalarini hal etishda faqat Qur’on va sunnat
qoidalariga asoslanib qaror chiqarish tarafdori hamda qiyos va ijmolarni
qo‘llashda faqat sahobalarning birgalikdagi maslahati bilan qabul qilingan
hukmlarni tan oladi. Mazhab diniy masalalarda erkin fikrni inkor qiladi va
ta’limoti ijtimoiy hayotdagi zamonaviy talablardan ortda qolganligi, erkin
fikrni rad etishi sababli, islom mamlakatlarida uning tarafdorlari ko‘p emas.
Sunniylikdagi mavjud diniy huquqiy mazhablar e’tiqod
qiluvchilarining miqdori jihatidan bir-biridan farq qilsa ham, huquqda
tengligi e’tirof etiladi va din asoslariga zid deb hisoblanmaydi.
X asrga kelib, islom dinida ortodoksal mavqega ega hisoblanuvchi
kalom (arabchada – so‘z, nutq degan ma’nolarni anglatadi) ta’limoti paydo
bo‘lgan. Uning tarafdorlari mutakallimlar deb ataladi va ilk namoyandalari
– al-Ash’ariy (873–935), Maturidiy (944 yilda vafot etgan) islom
aqidalarini ijodiy tafsir etishga qarshi chiqqanlar. Mutakallimlar musulmon
ruhoniylarining an’anaviy davomchilari tomonidan tanqidga uchraganlar.
Mutakallimlar barcha narsa va hodisalar asosida Olloh irodasi yotganligini
ta’kidlaydilar. Ular, jumladan, Qur’oni karimning yaratilishiga oid ayrim
fikrlarni ham olg‘a suradilar. Qur’oni karimning ilohiy kelib chiqishi
147
to‘g‘risidagi g‘oyani himoya qilib, muqaddas kitobni emas, balki uni ifoda
etuvchi harflarni, siyoh va qog‘oznigina inson tomonidan yaratilgan deb
hisoblaydilar.
Mutakkalimlarga qarama-qarshi mu’taziliylar (arabchada – ajralib
chiqqanlar, uzoqlashganlar degan ma’nolarni anglatadi) oqimi VIII asrda
yuzaga kelgan. Oqimga Vosil ibn Ato (699–748) asos solgan. Uning a’zolari
falsafa va mantiqning metod va tushunchalarini ilohiyotga tatbiq etib,
mistikaga qarshi chiqqanlar, qur’on va sunnatni aql-idrokka mos talqin etish
hamda islomga ratsionalistik elementlarni kiritish tarafdorlari bo‘lganlar.
Mu’taziliylar ta’limoti VIII asrning birinchi yarmida rasmiy e’tiqod sifatida
qabul qilingan. VIII asrning o‘rtalaridan boshlab ortodoksal e’tiqod
tarafdorlarining hokimiyatda ustunlikni qo‘lga kiritganliklari sababli, bu
oqim taqiqlangan va ta’qib qilingan. U hukumat tomonidan to‘xtovsiz taqib
qilinganligi sababli O‘rta Sharqda XI–XII asrlarda, Markaziy Osiyoda XIII–
XIV asrlarga kelib yo‘q bo‘lib ketgan. Mazkur oqimning mintaqadagi
so‘nggi vakillaridan biri – Zamahshariydir.
Islom dinida mistik va tarkidunyochilik g‘oyasiga asoslangan so‘fizm
oqimi ham mavjud bo‘lib, u taxminan VIII asrda arab mamlakatlarida
vujudga kelgan. Uning keng yoyilishi XI asrga to‘g‘ri keladi. So‘fizmning
(arabchada – jun, qo‘pol jun kiyim, jun kiyim kiyib yuruvchi degan
ma’nolarni anglatadi) asosiy g‘oyasi barcha musulmonlarning Olloh oldida
tengligi to‘g‘risidagi aqidaga asoslanadi. So‘fiylar odamlarni halol pok
bo‘lishga, kasb hunar egallab o‘z mehnati bilan yashashga, boshqalarning
mehnatidan foydalanmaslikka, tenglik va ijtimoiy adolat qoidalariga amal
qilishga da’vat etadilar.
So‘fizm ta’limotida buddizm va neoplatonizm elementlari ham
mavjud bo‘lib, ular so‘fizmning panteistik ta’limotida yaqqol ko‘rinadi.
Panteizmning mohiyati shundaki, unda barcha narsa va hodisalar jonli
hisoblanib, Olloh irodasining ifodasi deb ta’kidlanadi. So‘fiylarning asosiy
g‘oyasiga ko‘ra, kishi bu dunyodagi faoliyatini faqat bir maqsadga – Olloh
bilan uyg‘unlashishga, birlashishga safarbar etmog‘i lozim. Ilohiy
haqiqatga kishi asta-sekin, bosqichma-bosqich erishadi.
So‘fiylar ta’limotining ayrim elementlari keyinchalik ortodoksal islom
tarkibiga ham kiritilgan. Bu ishda islom ruhoniylaridan al-Fazzoliyning
hissasi salmoqli bo‘lgan. U so‘fizmning mistik muroqaba (intuitsiya),
ya’ni Ollohni hissiy idrok etish g‘oyasini qabul qilgan va so‘fizmdan farqli
o‘laroq, barcha musulmon udumlarini bajarishni farz deb hisoblagan.
Biroq u so‘fizmning panteistik g‘oyalarini qabul qilmagan. Fazzoliyning
tashqi voqelikni passiv idrok etish haqidagi g‘oyasi musulmonlarda tashqi
148
olam narsa va hodisalariga nisbatan yuzaki qarash odatini shakllantirgan.
Bu keyingi asrlarda o‘z natijasini bera boshlagan. Al-Fazzoliyning mazkur
ta’limoti o‘rta asrlarda ilm-fan, jumladan tabiatshunoslik ilmining
rivojlanishi va Markaziy Osiyoda ilmiy taraqqiyotga beqiyos hissa
qo‘shgan mutafakkirlarning yetishib chiqishiga to‘sqinlik qila olmagan.
Islom dinining asosiy yo‘nalishlari va oqimlari xususida to‘xtalganda
undagi ikki asosiy tamoyil yoki yo‘nalish haqida gapirmaslik mumkin
emas. U islom dini paydo bo‘lganidan buyon o‘tgan 1400 yillik ijtimoiy
taraqqiyot davomida shakllangan. Shu o‘tgan davr mobaynida insoniyat
feodalizmdan kapitalizmgacha, bozor munosabatlari shakllangan
davrlargacha teokratik davlatdan respublika, prezidentlik boshqaruviga
asoslangan davlat tuzilishigacha bo‘lgan tarixiy bosqichlarni bosib o‘tgan.
Islomdagi bu ikki yo‘nalish fanda traditsionalizm va modernizm nomi
bilan mashhur.
Traditsionalizm «ortodoksal islom» nomi bilan ham yuritiladi. U
o‘zbek tilida ilk islom ta’limoti, Qur’on va sunnalarda qayd etilgan
g‘oyalarning asl mohiyatini saqlab qolish, zamon, davr o‘zgarishi bilan
ayrim islom aqidalarining ham o‘zgarishi mumkinligi haqidagi fikrlarni
inkor etuvchi ruhoniylar faoliyati bilan bog‘liqdir. Traditsionalistlar nuqtai
nazaricha, islom dinining aqidalari, olam haqidagi Olloh ta’limoti abadiy
va mutlaqdir. Zamonda va tarixda bo‘ladigan har qanday o‘zgarish Olloh
tomonidan oldindin belgilangan va hukm qilingan bo‘lib, barcha narsa va
hodisalar uning irodasi bilan sodir bo‘ladi va mavjuddir. Traditsionalizm
islom dinida hurfikrlilik va erkinlik bo‘lishiga tish-tirnog‘i bilan qarshi
chiqadi, islomdagi o‘zgarishlarni tanqid qiladi. Buning yorqin ko‘rinishi
XVIII asr oxirlarida paydo bo‘lgan va hozirgi kunda jahonning qator
mintaqalarida ortodoksal islomni targ‘ib qiluvchi o‘ta janggari oqimlardan
biri vahhobiylik hisoblanadi.
Vahhobiylar islom dinidagi modernistik tamoyilga qarshi chiqadilar,
fundamentalizm da’vosi bilan dindagi har qanday o‘zgarishlarga qarshi
kurashadilar, ekstremistik da’vatlar bilan din ahlini bir-birlariga qarshi
qo‘ymoqchi, hattoki davlat ishlariga ham aralashmoqchi bo‘ladilar va o‘z
g‘oyalarini qaror toptirish maqsadida diniy davlat tuzishga ham da’vo
qiladilar.
Modernizm, ya’ni islom dinini ijtimoiy taraqqiyot, fan va texnika
yutuqlari bilan uyg‘unlashtirishga urinish muayyan darajada mafkuraviy
yo‘nalish yoki ta’limot mavqeiga egadir. Islom modernizmi asosan XIX
asrlarda paydo bo‘lgan. U islom dunyosining ilg‘or fikrli ziyolilari
tomonidan yaratilgan. Ular G‘arbda burjua munosabatlarining rivojlanishi
149
ijobiy samara berganligi va fan-texnikaning gurkurab rivojlanishiga olib
kelganligini ko‘rib, Sharq jamiyatlarini ham isloh qilish, shariat qonunlari
o‘rniga burjua huquqini tiklashni taklif qildilar. Turkiya XX asrning 20-
yillarida Sharq mamlakatlari orasida birinchi bo‘lib kapitalistik
munosabatlar o‘rnatgan. Turkistonda bunday urinishlar jadidlar harakatida
ko‘zga tashlanadi. Jadidlar islom mistik qarashlar o‘rniga ilm-fanni
rivojlantirish milliy taraqqiyot uchun qanchalik zarur ekanligini birinchilar
qatorida anglab yetganlar.
Dostları ilə paylaş: |