Soibjon begmatov bastakorlar

Tayanch so‘zlar: Navoiy, Pahlavon Mahammad, risola, advor, 
naqsh, amal, qavl, chohorgoh, ustoz, bastakor, musiqashunos, 
mutrib, mug‘anniy.
Nazorat savollari
1. Bastakorlik ijodiyoti qanday xususiyatlardan iborat?
2. A. Navoiy asarlarida musiqa ilmi, amaliyoti va bastakorlik ijodiyot 
qanday yoritilgan? 
3. «Majolis un-nafois» va «Holoti Pahlavon Muhammad» asarlarida 
musiqa, bastakorlik an’analari va namoyandalari xususidagi fikrlarni 
izohlab bering.
1.3. SO‘NGGI O‘RTA ASRLAR BASTAKORLIK IJODI
Darvish Ali CHangiyning «Musiqa risolasi»da
bastakorlar siymolari
XV asrdan boshlab to XVIII asrgacha bo‘lgan davr musiqa 
madaniyati rivoji, asosan, musiqiy risolalarda, adabiy, tarixiy va 
badiiy manbalarda o‘z ifodasini topgan. Ushbu davrni maqomchilik 
san’ati ustida ijodiy ish olib borilgan davr deyish mumkin. Chunki 
shu davrlarda yaratilgan musiqiy va badiiy asarlarda sozanda va 
xonandalar, bastakorlar, ular yaratgan kuy va ashulalar xususida 
ma’lumotlar keltirilib, asarlarning nomlari bayon etilgan. Musiqiy 
risolalarda esa maqomlarning nomlari va ularning tarkibiga kirgan 
asarlarning maqomlarga tegishli bo‘lgan doira usullari haqida va 
ularning tartibi xususida so‘z yuritilganligining guvohi bo‘lamiz. 

---

21
Mumtoz musiqaning tarkibidan o‘rin olgan usul masalasi o‘tmish 
allomalarining diqqat markazida bo‘lib kelgan musiqaning 
tarmog‘idir. Va deyarli barcha risolalarda qadimiy usullarning 
nomlari deyarli bir xildir. Abu Abdulloh al-Xorazmiyning «Ilmlar 
kaliti» qomusi, Abu Ali ibn Sinoning «Iyqo ilmi» risolasida 
keltirilgan usullar jadvallari shular jumlasidandir. Lekin, ushbu 
davrga kelib usullar ham o‘ziga xos nomlanganligini va ularda 
hozirgi Shashmaqom tarkibidagi usullarning ifodalanganligini 
ko‘rish mumkin. Ushbu masalaga XX asr musiqa bilimdoni 
Abdurauf Fitrat o‘zining «O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi» 
nomli risolasida murojaat etib, mavjud usullarning nomlarini va 
usul shakllarini bayon etadi
1
. 
Temuriylardan keyingi davrda yaratilgan musiqiy risolalar 
orasida Najmiddin Kavkabiy va Darvish Ali Changiyning («Tuhfat-
us-surur»
2
) risolalari alohida ahamiyatga egadir. Xususan, o‘rta 
asrlarning so‘nggi yillaridagi bastakorlik ijodiyoti borasidagi 
ma’lumotlar Darvish Ali Changiyning ijodida to‘la-to‘kis yoritilgan. 
Muallif unda o‘z davrining musiqiy tizimi, bastakorlik, ya’ni 
ijodkorlik masalalari bo‘yicha amaliy tavsiyalar beradi. Bastakorlik 
ijodining asosiy shakllari – naqsh, peshrav, amal, qavl, savt, 
chorzarb, jir, kor, tarona kabilar xususida ma’lumotlar keltiriladi. 
Shu bois ushbu risolani o‘quv jarayonida mukammal o‘zlashtirish 
o‘quvchilar uchun har tomonlama foydali ekanligini inobatga olib 
risolani musiqashunos olima Dilbar Rashidova tarjimasi ostidagi 
matndan keng foydalanilgan holda keltiramiz.
XVI–XVII asrlar mobaynida yaratilgan musiqiy risolalardan 
yana biri Darvish Ali Changiyning «Tuhfat us-surur», amaliyotda 
«Risolayi musiqiy» deb ham yuritiladigan risolasidir. Ushbu risolada 
1
A. Fitrat. O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. – T., 1984. 
2
Darvish Ali Changiy. Tuhfat us-surur (D.A. Rashidova tarjimasi) – 
T.,1981. 

---

22
350 ga yaqin bastakor, xonanda, sozandalar haqida qimmatli 
ma’lumotlar berilgan.
O‘z davrining yetuk musiqashunos allomasi, bastakori, mohir 
sozanda va xonandasi hamda shoiri Darvish Ali Changiy XVI asr 
oxiri va XVII asrning boshlarida Buxoro shahrida yashab ijod etgan. 
Allomaning so‘nggi ijod namunasi «Risolayi musiqiy»dir. Risola 
mazmunan ikki ulkan qismdan iborat. Birinchi qismi musiqaning 
nazariy masalalariga bag‘ishlangan. Ikkinchi qismi esa tazkira 
uslubida bayon etilgan bo‘lib, asosan, muallif yashagan davrgacha 
va zamonasining mohir va dongdor musiqashunoslari, bastakorlari, 
sozanda va xonandalarining ijodiy faoliyatlari haqidagi ma’lumotlar 
keltirilgan. 
Risola besh bobdan tashkil topgan. Birinchi bob 12 maqom,
24 sho‘ba va 6 ovozalarning bayoni. Ikkinchi bob usullarga 
bag‘ishlangan bo‘lib, 17 bahr usuli hamda 24 usullar xususida 
so‘z yuritilgan. Uchinchi bob
mumtoz musiqaga xos bo‘lgan 
musiqiy janrlar, ya’ni kor, qavl, amal, peshrav, savt, naqshlar 
to‘g‘risida to‘xtalgan. To‘rtinchi bob musiqiy cholg‘ular tasnifotiga, 
jumladan, tanbura, chang, nay, qonun, ud, borbat, rubob, qo‘biz, 
g‘ijjak, shamoma, nayabnon, chag‘ona, ruhafzo, rud, arg‘anun kabi 
cholg‘ular haqida ma’lumotlar o‘z aksini topgan. Beshinchi bob 
o‘ziga xos tazkira va musiqa ijodkorlari, nazariyotchilari hamda 
ijrochilari haqida qimmatli ma’lumotlardir.
Darvish Ali Changiy musiqiy risolasida bastakorlik amali bilan 
shug‘ullangan 25 dan ortiq musiqa bilimdonlari va ijodkorlari 
xususida alohida ma’lumotlar berilgan. Musiqa ijodkorlarining 
amaliyotni, ya’ni musiqa ijrochiligida qay darajada mohir ekanligiga 
ishora qilib, bastakorlik amallarini tavsiflab beradi. Ularning 
musiqa ijrochiligidagi mahorati negizida musiqiy bilimiga ham 
o‘ziga xos baho berib o‘tadi. Xususan, 12 ta namoyandani musiqa 
ijodiyotida aynan bastakor deb ta’riflasa, 15 ta namoyandani 
musiqada naqshlar, savtlar, peshravlar bog‘lagan va yaratgan deb 

---

23
tilga oladi. Musiqa ijodiyoti bilan shug‘ullangan namoyandalarga 
Darvish Ali Changiy tomonidan berilgan tavsiflarni keltiramiz: 
«Samarqanlik