Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

 
7.1. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati 
 
Xarakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqon-likning birinchi o‘lchovidir. Agar xarakatning fazo, 
vaqt, kuch xarakteristikalari xarakat vazifasiga mos bo‘lsa, xarakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, xarakat vazifalari 
xarakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Xarakatning aniq-ligi chaqqonlikning ikkinchi o‘lchovidir. 
Xayotda va sportda duch kelishi mumkin bo‘lgan barcha xarakatlarni ikki guruxga ajratamiz. 
1. Nisbatan stereotip xarakatlar. 
2. Nosteriotip xarakatlar. 
yengil atletika yo‘lkasida, tekis joyda yugurishlar, uloq-tirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi 
gurux xarakatlariga, sport o‘yinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi guruxga kiritiladi. 
Stereotip xarakatlardagi aniqlik, kishi bu xarakatlarni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni 
texnikasini o‘zlash-tirganligiga boliq. Agar inson to‘ridan-to‘ri, tayyorgar-liksiz yangi xarakatlarni birdaniga bajara 

---

boshlasa, xarakatni o‘zlashtirib olishi uchun vaqtni turlicha sarflanishiga qarab chaqqonlikka baxo beriladi. Shuning 
uchun yangi xarakatni o‘zlashtirib olishga ketgan vaqt shuullanuvchida chaqqonlik sifatining ko‘rsatkichlaridan 
biridir.
Yuqorida aytganlrni xisobga olib, birinchidan chaqqon-likni yangi xarakatlarni tezda o‘zlashtirib olish 
qobiliyati (tez o‘rganish qobiliyati), ikkinchidan, xarakat faoliyatini to‘satdan o‘zgarayotgan sharoit talablariga 
muvofiq tezda qayta moslash deb tushunish to‘ri bo‘ladi. Bu taorifimizdan ko‘rinib turibdiki, chaqqonlik – bu 
baxolash uchun yagona o‘lchovga (kriteriyga) ega bo‘lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Xar bir muayyan xolda, 
sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chaqqonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport o‘yinlarida chaqqon 
bo‘lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko‘rsata olmaslik mumkin. Chaqqonlikning xayotiy muxim xarakat sifati 
tarzida namoyon bo‘lishi gavdaning nisbatan kam xarakatda bo‘lgani xolda, qo‘llar bilan moxirona xarakat qilishda 
qo‘l chaqqonligini namoyon bo‘lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakor-lik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va 
boshqalarda) ko‘zga tashlanadi. Xar qanday xarakat qanchalar yangi bo‘lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy 
bolanishlar asosida baja-riladi.
Sxema tarzida xar qanday individ yangidan-yangi xarakat-larning barchasini oldindan o‘zlashtirgan tajribalari 
zaxirasi asosida o‘zlashtiradi va mustaxkamlangan, oyat ko‘p elementar koordinatsiyaviy bo‘lak chalarning yiinini 
tuzadi. Kishida xarakatlar koordinatsiyalarining zaxirasi, xarakat ko‘nikmalari zamini qanchalik ko‘p bo‘lsa, u yangi 
xarakatlarni shuncha tez o‘zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo‘ladi. Chaqqonlikning 
namoyonlik darajasi analiza-torlar faoliyatiga, jumladan, xarakat analizatorlarining faoliyatiga boliqdir. Individning 
xarakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo‘lsa, yangi xarakat-larni tez egallab, ularni qayta 
o‘zlashtirish, yangilash imko-niyatlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Sport bilan endigina shuullana boshlagan kishilardi 
xarakat tuyusi (kinesteziya) ko‘rsatkich-lari zaxirasiga tayanib o‘rgatish (o‘qitish) jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. 
Boshqacha qilib aytsak, shuullanayotganlarda o‘z xara-katlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik 
yaxshi bo‘lsa, yangi xarakatlarni ular shunchalik tez o‘zlashti-radilar. Chaqqonlik markaziy nerv sistemasining 
plastikli-giga xam boliq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi. Chaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o‘z 
xarakatlarini va tevarak-atrofidagi xarakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga, 
shuningdek, shuullanuv-chining tashabbuskorligiga boliq. Bu xarakat sifati murakkab xarakat reaksiyalarining tezligi 
va aniqligini namoyon qilish-da juda muxim rolp o‘ynaydi.