M u n d a r I j a kirish

to
‘
botlar va tangutlarning ba‘zilari ikki tilda so
‘
zlaydiganlar va boshqa 
shaharlarga borib yurganlar tilida buzuqli bordir. To
‘
bo
‘
tlarning tillari alohidadir, 
xo
‘
tanliklarning ham ayrim tillari bor. To
‘
butlar ham, xo
‘
tanliklar ham turkchani 
yaxshi bilmaydilar. Bular bu yerlarga so
‘
ng kelganlar... jabarqaliqlar, yajuj, 
majujlarning uzoqda turishlari, Mochin-Chin bilan ularni katta dengiz ayirib 
turgani uchun ularning tillari bilinmaydi. Mochin va chinliklarning alohida tillari 
bor bo
‘
lsa-da, shaharliklar turkchani yaxshi biladilar... balasog
‘
unliklar sug
‘
dcha 
va turkcha so
‘
zlaydilar. Tiraz (Tolos) va Madinatulbayza shaharlarining xalqlari 
sug
‘
dcha, ham turkcha so
‘
zlaydilar. Ispijab/Ispijob (hozirgi Chimkent)dan to 
Balasog
‘
ungacha bo
‘
lgan arg
‘
u shaharlarining hammasida yashovchilarning tilida 
ham kamchilik bor. Qashqarda qanjakcha so
‘
zlashadigan qishloqlar bor. Shahar 
o
‘
rtasida turuvchilar hoqoniy turkchasida so
‘
zlaydilar. Men bungacha 
so
‘
zlaganlarim shahar xalqidir. Rumdan Mochingacha bo
‘
lgan turk shaharlarining 
bo
‘
yi besh mingdan sakkiz ming farsahgacha etadi. Bu shaharlar o
‘
rni doirada 
(kartada) ko
‘
rsatdim. Olimning ma‘lumotiga ko
‘
ra, ba‘zi turkiy qabilalar 
shaharliklar bilan aloqasi borligi tufayli, xususan, turklashgan qabilalar ikki tilda 
so
‘
zlashganlar. Ular tilida turkiy va forsiy (sug
‘
d) tiliga xos xususiyatlar 
mavjudligini qayd etgan’’.
Shundan so
‘
ng, u sof turk tilda va unga yaqin bo
‘
lgan tilda so
‘
zlashuvchi 
turkiy qabilalar haqida ma‘lumotlar beradi. Masalan, Turkiy tilning ―Eng to
‘
g
‘
ri 
va aniq shakli faqat birgina shu tilni biladigan birgina turkiy tilda so
‘
zlashadigan, 
forslar bilan aralashmaydigan va shaharlarga borish-kelish qiladigan odami 
bo
‘
lmagan kishilarning tilidi. Masalan, ―qirqiz, qipchoq, o
‘
g
‘
uz, tuxsi, yag
‘
mo, 
chigil, ig
‘
raq, yaruq tillari faqat turkchadir. Yamak va bashg
‘
irt tillari bularga 
yaqindir. Shuningdek, qay, jabaqu (yabaqu), tatar, bismil qabilalarning har biri 
o
‘
ziga xoslikka ega bo
‘
lsa-da, turkchani yaxshi biladilar. Rumgacha cho
‘
zilgan 
bulg
‘
ar, suvar, bajanaklar tili ba‘zi so
‘
zlarning oxiri qisqartirilgan bir turkchadir... 
Tillarning yengili o
‘
g
‘
uzcha, eng to
‘
g
‘
risi, yaxshisi – yag
‘
ma, tuxsi qabilalarning 
27
Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. 1-tom.-T.: ―Fan‖, 1960, 64-b. 

---

26 
tili va shuningdek, Ila (Ili), Ertish (Irtish), Yamar, Etil vodiylaridan uyg
‘
ur 
shaharlarigacha yashovchilar tilidir. Uyg
‘
urlarning ham tillari turkchadir, lekin 
o
‘
zlari bir-birlari bilan so
‘
zlashadigan boshqa bir tillari ham bor. Bularning ichida 
eng ochiq va ravon til – Hoqoniya o
‘l
kasida yashovchilarning tilidir. Bizningcha, 
Mahmud Qoshg
‘
ariy Hoqoniya o
‘
lkasidagi aholisi tili, yoki turk tili deb, o
‘
sha 
davrlarda endigina qabilalararo shakllanayotgan umumqabilalararo til, ilk adabiy 
tilining tarmoqlarini nazarda tutgan bo
‘
lsa kerak.
Devonda Mahmud Qoshg`ariy urug`-qabilalar tilining umumlashib 
boriayotganligini va ular ilk adabiy til tarmoqlari sifati shakllanayotganligini juda 
yaxshi sezgan. Shu bois ularni guruhlarga bo
‘
lib, klassifikatsiya qilgan. Olim 
bergan ma‘lumotlardan umum qabilaviy tilning shakllanishida quyidagi uch guruh 
qabila va urug
‘
lar lahjalari sezilarli bo
‘
lgan :
I guruh qabilalarga sug
‘
dak, kanjak, arg
‘
u, tubut, tangut, xutan uyg
‘
ur 
kabilar kiritilgan. Ular faqat shaharlarda yashashgan.... Ularning o
‘
z tillari 
(shevalari), yozuvlari ham bo
‘
lgan. Masalan, uyg
‘
urlarning tili turkcha bo
‘
lsa-da, 
o
‘
zaro so
‘
zlashuvda shevasi (o
‘
z tili) ni ham qo
‘
llaganlar. Bu guruhdagi barcha 
qabilalar lahjasi shakllanayotgan adabiy tilning shahar tipi sifatida qaralib, ular 
so
‘
zlashuvida o
‘
z tillari (shevalari)ning ta‘siri ham sezilib turgan.
II guruhdagi qabilalarga jumul, qay, yabaqu, totor, basmil kabilar kiritilgan. 
Bu qibilalar asosan dashtlarda yashaganlar. Ular shevalari o
‘
ziga xos turkcha 
bo
‘
lsa-da, lekin umumiylik sezilarli bo
‘
lgan. Shu bois ular lahjasi shakllanayotgan 
II guruh adabiy til tarmog
‘
ini tashkil etgan.
III guruhdagi qabilalarga qirg
‘
iz, qipchoq, o
‘
g
‘
uz, tuxsi, yag
‘
mo, chigil, 
ig
‘
roq, yaruq, qarluq, qangli kabilar kiritilgan. Ular faqat turkchada so
‘
zlashganlar, 
yamak va boshg
‘
irtlar ham bularga yaqin bo
‘
lgan. Shu kabi Rumgacha cho
‘
zilgan 
bulg
‘
ar, suvar bajanaklar tili turkcha bo
‘
lib, ularda ayrim so
‘
zlar oxiri qisqartirib 
qo
‘
llanilgan. Uchinchi guruhdagi qabilalar ham sahro (dasht)larda, shuningdek, 
qisman 
shaharlarda 
istiqomat 
qilganlar. 
Olimning 
ana 
shu 
tarzdagi 
klassifikatsiyasidan so
‘
ng bu uch guruh urug
‘
-qabilalar tilining farqli va 
umumiylik tomonlari misollar asosida tahlil ham etgan. Buni biz devondagi 
―Tilda va lahjalarda bo
‘
lgan farqlar haqida sarlavhali sahifalarida kuzatamiz
28
. 
Aslida, Mahmud Qoshg
‘
ariy tomonidan fikr yuritilgan umumturkiy til o
‘
sha 
davrlardayoq shakllangan eski o
‘
zbek adabiy tilining ilk ko
‘
rinishidir. Chunki olim 
sanab o
‘
tgan qabilalar va ularning lahjalari, ayniqsa, chigil gruppasi, o
‘