M u n d a r I j a kirish
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asarida etnografik ma`lumotlar «Devonu lug‘otit- turk» asari haqida
- Turklar
|
24 Saidboboyev Z Tarixiy geografiya. –T.: Noshir , 2010. –B. –30 23 2.2. Mahmud Qoshg`ariyning “Devoni lug`otit turk” asarida etnografik ma`lumotlar «Devonu lug‘otit- turk» asari haqida «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni») hijriy 469, milodiy 1076-1077 yillarda yozilgan bo‘lib, Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga bag‘ishlangan. Bu vaqtda muallif 50 yoshda bo‘lgan. Yangi manbalarga ko‘ra bu asar 1072 yilda yozila boshlangan va 1074 yilda tugatilgan (hijriy 464-466 y). Muallif bu haqda shunday degan: «Kitob 464 yilda (hijriy) jumadul avval boshlarida boshlandi va to‘rt karra yozilgandan (ko‘chirilgandan) va tuzatilgandan so‘ng 466 yil jumadul oxirning 12- kuni bitirildi. Umuman olganda bu asar XI asrda yozilgan bo‘lib, turkiy so‘zlar lug‘ati hisoblanadi. Bu kitobda O’rta Osiyoda yashagan turkiy xalqlarning XI asrgacha bo‘lgan badiiy ijodi to‘g‘risida juda qimmatli ma’lumotlar jamlangan bo‘lib, unda qadimgi qabilaviy hayot, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan bog‘lanib ketadigan lavhalar qo‘p uchraydi. Muallif unda so‘zlarning ma’nosini arab tilida izohlab beradi. Misol sifatida ko‘plab xalq maqollari, hikmatlari, qo‘shiqlaridan keltiradi. Bu haqda Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi yozadi: «Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim… Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo‘llanib kelgan she’rlaridan shodlik va motam kunlarida qo‘llaniladigan hikmatli so‘zlaridan, maqollaridan keltirdim» 25 . «Devonu lug‘otit turk» asarining asl qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan emas. Uning yozilgan sanadan 200 yil o‘tgach ko‘chirilgan birdan-bir nusxasi Istanbul kutubxonasida saqlanmoqda. Uch jidddan iborat bu kitob 1939-1941 yillarda hozirgi turk tiliga tarjima qilinib nashr etilgan. O’zbekistonda «Devon» ning birinchi tadqiqotchisi va qisman noshiri professor Fitratdir. Bu asarni filologiya fanlari doktori, taniqli tilshunos olim S. Mutallibov hozirgi o‘zbek tiliga ag‘dargan. «Qo‘shiq», «she’r», «qasida», «marsiya», «afsona», «maqol» kabi atamalar ilk bor shu asarda qo‘llangan va uyg‘ur yozuvi haqida ham ilk ma’lumotlar keltirilgan. Asarda mehnat va marosim qo‘shiqlari, lirik qo‘shiqlar va o‘gitnomalar, «Qish va yoz» munozarasi, «Alp Er To‘nga» (Afrosiyob) marsiyasi, savlar (afsonalar), maqollar, “Oltin qon” afsonasi (unda qadimgi turkiy ajdodlarimizning Iskandar Zulqarnaynga qarshi mardliklari 25 Madraimov A., G. Fuzailova. Manbashunoslik. – T. 2008 B-75. 24 hikoya qilinadi), «Tangutlar bilan jang», «Yaboqular bilan jang» kabi parchalar va shu kabilar keltirilgan. «Devon» da turkiy xalqlar turmush manzaralari bilan bog‘liq bo‘lgan she’riy parchalar katta o‘rin tutadi. Ularda xalqning urf-odati, yashash tarzi, mashg‘uloti, ishonch-e’tiqodlari ifodasi ochiq ko‘rinadi. Yigitlarni ishga safarbar qilish, meva terish, ovchilikka da’vat kabi qadimgi turmush tarzidan olingan qo‘shiqlar maxsus berilgan. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, adabiy til ilk tarmoqlari masalasida Mahmud Qoshg ‘ ariyning "Devonu lug ‘ otit turk" asari tarixiy yozma manbalar orasida alohida qiymatga ega. Unda qadimgi davrlardagi etnonimlar, urug ‘ ‗- qabilalar haqida muhim ma‘lumotlar berilgan. Qomusiy olim o ‘ z asarida o ‘ sha davrlardagi turkiy urug ‘ -qabilalar, ularning tarqalgan o ‘ rinlari, birlashmalari (ittifoqlari) haqida aniq ma‘lumotlar beradi. Mahmud Qoshg ‘ ariy o ‘ sha davrdagi qatnov qiyin bo ‘ lgan sharoitda nihoyatda keng va katta hududlarni kezib o ‘ z asari uchun materiallar to ‘ plagan. Chunonchi, Rumdan Mochingacha, xususan, Yuqori Chindan boshlab butun Movarounnahr, Xorazm, Farg ‘ ona, Buxoroga qadar cho ‘ zilgan hududlarning qishloq va shaharlarini kezib chiqqan. Ayniqsa, o ‘ sha davrlarda poytaxt mavqeiga ega bo ‘ lgan Samarqand, Buxoro, O ‘ zgand, Toshkent, Qashqar, Balasog ‘ un, Barsag ‘ on, Sayram kabi juda ko ‘ p markaz shaharlarda bo ‘ lib, u erda yashovchi aholi qatlamini va o ‘ ziga xos tili (lahjalari)ni ham izohlagan. Mahmud Qoshg ‘ ariyning "Devonu lug ‘ otit turk" asarida ajdodlarimizning shajarasi haqida juda muhim ma‘lumot mavjud. Unda 70 dan ziyod etnonimlar qayd etilgan. Xususan, unda qabilalar shajarasining ro ‘ yhati o ‘ ziga xos tartibda berilgan. "Devonu lug ‘ otit turk" asarida avval Turklar haqida ma‘lumot aytilgan. Olimning yozishicha, ―Turklar aslida 20 qabiladir. Ular Nuh payg ‘ ambar fazandi Yofasning o ‘ g ‘ li Turkka borib taqaladilar 26 ... Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug ‘ lari bor. Men bulardan asosini, ona Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|