5.3. Mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar
Ma‘lumki, globallashuv – yaxlit jahon xo‗jaligining shakllanishi, xalqaro
mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashishi natijasida milliy
iqtisodiyotlarning bir-biriga chuqur bog‗liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi,
uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Mintaqaviy integratsiyalashuv
esa uning muhim bosqichlaridan biridir.
SHu jihatdan, globallashuv va mintaqalashuv o„zaro bog„liq jarayonlardir.
Global darajada tartibga solib bo‗lmaydigan iqtisodiy hamkorlik muammolari
mintaqaviy integratsiya doirasida tobora ko‗proq hal etilmoqda. Jahonning u yoki bu
91
qismiga taalluqli bo‗lgan va muayyan umumiylikka ega bo‗lgan bir guruh
mamlakatlar o‗rtasida hamkorlik va almashinuvning preferensial shart-sharoitlari
o‗rnatilishi, boshqacha aytganda, xo‗jalik hayotining mintaqalashuv jarayoni
zamonaviy global iqtisodiyotiga xos xususiyatdir. Mintaqaviy asosda tobora ko‗proq
xalqaro iqtisodiy ittifoqlar va birlashmalar paydo bo‗lmoqda, ular doirasida milliy
xo‗jaliklar hamkorligi jadal rivojlanmoqda
29
.
―Iqtisodiy integratsiya‖ atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va shvetsiyalik
iqtisodchilarning asarlarida paydo bo‗ldi, biroq bugungi kunda uning bir nechta
o‗nlab ta‘riflari mavjud.
―Xalqaro iqtisodiy integratsiya‖ deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab
chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy
xo‗jaliklar o‗rtasida chuqur barqaror o‗zaro munosabatlar va mehnat taqsimotining
rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalminallashuvining yuqori darajasi
tushuniladi
30
.
Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya – bir nechta mamlakatlarning mintaqaviy
darajadagi qo‗shma faoliyatini ko‗zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi
yagona mintaqaviy xo‗jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi.
Biroq, muammo ―birlashtirish‖, ―umumlashtirish‖, ―yaxlitlik‖ tushunchalariga
qanday mazmun kiritilayotganidan iborat.
R. Aron ta‘kidlaganidek: ―Agar tovarlar, kapital va insonlarning muayyan
miqdordagi iqtisodiy birliklar o‗rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining
ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlashtirilgan‖.
Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o‗rtasida tovarlar va ishlab chiqarish
omillari harakatining to‗liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona
iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va ―miqyos iqtisodiyoti‖ning
ko‗p sonli samaralaridan foydalanishga imkon beradi.
29
Мировая экономика в век глобализации: Учебник/О.Т. Богомолов – М.: ЗАО
―Издательство ―Экономика‖, 2007. – С. 26.
30
Alimov A.M. Globallashuv va mintaqaviy iqtisodiy integratsiya jarayonlari. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2016. – 96 b.
92
Integratsiyaga oddiydan murakkabga qarab rivojlanayotgan jarayon sifatida
qarash uning shakl va bosqichlarining tasniflanishini amalga oshirishga imkonini
beradi.
Turli xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asos sifatida qabul qilgan B. Balassa nazariy
yondashuvi klassik tasnifga aylandi. B. Balassa, eng avvalo, hamkorlik va
integratsiyani farq qilishni taklif etdi. Agar hamkorlik jarayoni turli xildagi
kamsitishlarni kamaytirishga yo‗naltirilgan hatti-harakatlarning amalga oshirilishini
bildirsa, u holda integratsiya jarayoni kamsitishlarning bartaraf etilishini ko‗zda
tutadi. B. Balassa integratsiyaning beshta asosiy shakllarini (integratsion kelishuv
turlarini) farqlaydi. EI va boshqa integratsion guruhlarning muayyan tajribasi orqali
kiritilgan mazkur nazariyaning zamonaviy modifikatsiyalarini hisobga olgan holda,
ularni ko‗rib chiqamiz.
Integratsion kelishuvlarning asosiy turlariga quyidagilarni kiritish maqsadga
muvofiqdir:
- erkin savdo zonasi;
- bojxona ittifoqi;
- umumiy bozor;
- iqtisodiy ittifoq (yanada yetuk shaklda iqtisodiy va valyuta ittifoqi);
- to‗liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya.
Ajratilgan turlardan har birini batafsil ko‗rib chiqamiz.
Erkin savdo zonasi. Bu holatda kelishuv ishtirokchilari bir-birlariga nisbatan
bojxona tariflari va kvotalarni bekor qiladilar. Shu bilan birga erkin savdo zonasining
har bir ishtirokchisi uchinchi mamlakatlarga nisbatan o‗zining xususiy tashqi savdo
siyosatini yuritish huquqini saqlab qoladi. NAFTAda shunday turdagi integratsiya
shakliga yorqin misol bo‗la oladi.
Bojxona ittifoqi. Uning erkin savdo zonasidan asosiy farqi shundaki, bojxona
ittifoqi ishtirokchilari nafaqat o‗zaro savdoda tarif va kvotalarni bekor qilishadi, balki
uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosatini yuritishadi. Bojxona
ittifoqi bir nechta bojxona hududlarini bittasi bilan almashtirishni ko‗zda tutadi.
Bunda ichki chegaralardagi bojxona xizmatlari soddalashtiriladi, ularning
93
funksiyalari esa yagona bojxona hududining tashqi chegaralaridagi tegishli
xizmatlarga o‗tkaziladi. 1968- yildan boshlab Yevropa iqtisodiy hamjamiyati
(keyinchalik
Yevropa
ittifoqiga
aylantirilgan),
shuningdek
MERKOSUR,
Yevroosiyoning besh mamlakatida (Rossiya, Belorussiya, Kozog‗iston, Qirg‗iziston,
Tojikiston) shakllanayotgan Bojxona ittifoqi ushbu shaklga misol bo‗la oladi.
Integratsiyaning bu bosqichida tovar oqimlari sezilarli darajada o‗zgaradi,
kelishuvning ishtirokchi mamlakatlaridan import qilish o‗sadi, mahsulot ishlab
chiqarish va iste‘mol tarkibida o‗zgarishlar sodir bo‗ladi.
Bojxona ittifoqi mantiqan yetarli darajada tugallangan shakl hisoblanadi. Shu
bilan birga, tashqi savdo bilan cheklangan holda, u rivojlanishi savdo-iqtisodiy
uyushmalarning yanada murakkab shakllariga o‗tish ehtiyojini tug‗diradigan ichki
ziddiyatlarni o‗z ichiga oladi.
Umumiy bozor. Bojxona ittifoqi doiralariga qo‗shimcha sifatida, mazkur shakl
barcha ishlab chiqarish omillarining ishtirokchi-mamlakatlar o‗rtasidagi erkin
ko‗chishi yo‗lidagi to‗siqlarning bartaraf etilishini ko‗zda tutadi. Aytilganlarning
barchasi milliy qonunchilik, standartlarning yaqinlashishi, integratsiya institutsional
asoslarining rivojlanishi, birlashtirish jarayonlarini umumiy boshqarish organlarining
shakllanishini anglatadi.
Umuman olganda, mamlakatlarning muayyan guruhi ichida ishlab chiqarish
omillarining erkin harakati jami resurslardan yanada oqilona foydalanish mehnat
taqsimoti va ishlab chiqarish ixtisoslashuvining rivojlanishi, ishlab chiqarish
tuzilmalarining maqbullashishi va ishlab chiqarish miqyoslarining ortishidan iqtisod
qilish omilidan to‗liq foydalanishga yordam berishi lozim. Shu bilan birga umumiy
bozor tarkibiga kiradigan mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi tafovutlar bunga
to‗sqinlik qiladi. Bu holat Milliy iqtisodiyotni tartibga solishda kelib chiqadigan
barcha salbiy oqibatlar ziddiyatlarning mavjudligiga yo‗l qo‗yadi. Natijada savdo-
iqtisodiy ittifoqlarning yanada murakkab shakllariga o‗tish sharoitidagina hal
qilinishi mumkin bo‗lgan muammo paydo bo‗ladi.
Iqtisodiy ittifoq. Mazkur shakl ishtirokchidan yuqorida ta‘kidlangan
ziddiyatlarning mamlakatlar yuritayotgan iqtisodiy siyosatning turli sohalarida
94
kelishish yo‗li bilan bartaraf etilishini ko‗zda tutadi. YI doirasida yagona qishloq
xo‗jaligi siyosati, kelishilgan sanoat, energetika, transport, mintaqaviy, ijtimoiy,
ilmiy-texnik siyosat yuritilishi, bunga yorqin misoldir.
Shunga e‘tibor qaratishimiz kerakki, iqtisodiy siyosat borasida kelishuv
jarayoni muayyan darajaga etgach, u o‗z mantig‗iga bo‗ysuna boshlaydi va agar
mamlakat o‗z iqtisodiyotining yuqori darajadagi ochiqligi bilan tavsiflansa, yanada
keng doiradagi masalalarni qamrab olgan yaqin bog‗liqlikni talab etadi. Mazkur
jarayon majmuaviy va yanada murakkab shakl – iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida
o‗zining muayyan mantiqiy yakuniga etishi mumkin.
Valyuta ittifoqi — yagona markaziy bankning tashkil etilishi, yagona
valyutaning joriy etilishini o‗z ichiga olgan yagona mintaqaviy valyuta tizimini
yaratishdir. Bunda yagona valyuta-kredit va muvofiqlashtirilgan mikroiqtisodiy
siyosat borasida kelishuvlar qaror topishi ta‘minlanadi.
To„liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. Mazkur holatda yagona bozor makonini
yaxlit iqtisodiy va siyosiy tuzilmaga aylantirish haqida so‗z boradi. Bu nafaqat
kelishuv, balki bitta shaklga keltirilgan, deyarli yagona iqtisodiy siyosat, qonunchilik
bazasini to‗liq bir asosga keltirishni ko‗zda tutadi.
Bu bosqichda xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi ko‗p millatli
sub‘ekti paydo bo‗ladi yoki asta-sekin shakllanadi, yagona federativ yoki
konfederativ davlatni qaror toptirishga bo‗lgan hatti-harakatlar sodir bo‗ladi.
Dostları ilə paylaş: |