Va adabiyoti universiteti

1.2. Qahramonlik dostonlarining o„ziga xosligi: milliy ruh va an‟analar 
Millatni anglash uchun uning ruhiyatini bilish lozim. ―Alpomish‖ dostoni 
o‗zbekning ruhiy olamini anglatish jihatidan tengsiz badiiy obidadir. Chunki, asarda 
o‗zbekka xos o‗ylash tarzi, ta‘sirlanish yo‗sini, qarorga kelish tutumi g‗oyat nozik 
ilg‗ab olingan. Juda ko‗pchilik folklorshunoslar, odatda, markazlashgan davlat tuzish, 
bo‗lingan yurtni birlashtirish, sevgi-muhabbat mavzulari ―Alpomish‖ dostonining 
sujet rivojini ta‘minlaydi deb tushuntirishadi. Bizning nazarimizda esa doston 
markazida ma‘rifatsizlik, johillik va uning inson taqdiriga ta‘siri turadi. Asar qissadan 
hissa chiqarish uchun emas, balki ―qissa‖ning o‗zi ko‗lamli, miqyosli, yirik, ta‘sirli 
bo‗lgani uchun aytilgan. Chindan-da, ―Alpomish‖ yaratilmagan, balki aytilgan yoki 
kuylangan. Chunki, doston qahramonlariga xos tuyg‗ular, sezimlar, kechinmalar 
buyuk turkiylarning tomirida, qonida azaldan mavjud edi
19
. Turkiy xalqlar tomonidan 
kechirilgan, tuyulgan, hozirda ham qonda kezib yurgan ma‘naviy amallar, hodisalar 
uning ko‗nglida, ―tili uchida‖ turgandi. O‗sha kuylab yuborildi. Alpomish taqdirini 
kuylash zarur edi. Kuylamaslik ilojsiz edi.
―Alpomish‖ dostonida xalqimizga xos xislatlar yoritilgan bo‗lib, uni 
o‗quvchilarga boshqa xalq og‗zaki ijodi namunalari bilan solishtirib tushuntiriladi. 
―Rustam‖ dostonini olaylik, unda doston sujeti ham ayni tug‗mas kundoshlar 
uyushtirgan tuhmatlar sabab ro‗y bergan voqealar asosida rivojlanadi. Dostonda 
ochiqdan-ochiq: ―Sultonxon Huroyim yoriga aytdi: ―Dunyoda bir qo‗rqqan yomon, 
bir quvongan yomon‖ degan gap bor, Mening qariganda ko‗rgan farzandim; Men shu 
yerda yursam, sen bir kun tug‗ib qo‗yarsan. Men quvonganimdan yuragim yorilib 
o‗lib qolarman. Qurudum mamlakatiga safar qilayin. Oldimga suyunchi deb chiqqan 
kishiga ayamasdan tanga–tilla berarman, qulog‗idan dunyoga ko‗marman, balyu 
qo‗rg‗onbegi qilarman‖,–deb qo‗yilgan. ―Alpomish‖ dostonida ayni shu holat 
quyidagicha asoslanadi: ―...biylar ikkovi aytdi: ―Bizlar ham bir shohlik shavkatini 
qilsak, ovga chiqib ketsak, farzandlar yer yuziga tushsa, suyunchi, deb bir nechalar 
oldimizga yo‗lga chiqib, bizlardan tilla-tanga in‘om olsa‖,–deb o‗ylarni o‗ylab, biylar 
19
Йўлдошев 
Қ. ―Алпомиш ‖талқинлари ёки достон бадиияти ҳамда миллат маънавияти ҳақида айрим фикрлар.- Тошкент: 
Маънавият, 2002-йил, 28-бет
. 

---

21 
ovga jo‗nab ketdi‖. Demak, xalqimizga xos xislatlar biri – bu o‗z quvonchiga 
atrofdagilarni ham sherik qilish ekan.
―Alpomish‖ dostoniga o‗quvchilarda yanada qiziqishni orttirish maqsadida 
o‗qituvchi dostonning xalqimiz tarixida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini 
aytib o‗tishi lozim. 
Dunyodagi qabila, urug‗, elat tarixda alohida xalq sifatida shakllanar ekan, bu 
jarayon, avvalo, qahramonlik eposi hisoblangan maxsus yirik, epik asarda badiiy 
ifodasini topadi. Professor Bahodir Sarimsoqov dostonimiz o‗zbekning birlashuvi, 
mustaqil xalq sifatida paydo bo‗lishida qanday o‗ringa ega ekanini ta‘riflab, shunday 
deydi: ―Dastlab qabila, so‗ngra elat eposi sifatida vujudga kelgan ―Alpomish‖ dostoni 
keyinchalik o‗zbek xalqining qahramonlik eposi sifatida tan olindi‖
20
. Haqiqatan 
ham, doston matnidan juda ko‗p o‗tmish hayot belgilari o‗rin olgan bo‗lib, ularni 
izohlash natijasida asarning xalq qahramonlik eposi ekaniga to‗la ishonch hosil 
qilamiz.
Gap shundaki, uzoq o‗tmish zamonlarda biron yurtning mustaqilligi va daxlsizligi 
u yurtga qaram bo‗lgan qaysidir mamlakatning boyligi bilan ham o‗lchanardi. Xalq 
ertaklari va dostonlarida asar qahramonining biror yurtga qilgan safari o‗sha yurtni 
o‗ziga qarashli bo‗lishini xohlashi bilan bog‗liq ekan, bu masalaga alohida 
bosqinchilik siyosatini aralashtirish to‗g‗ri emas. Bu o‗rinda ko‗proq o‗z yurtining 
mustaqilligini ta‘minlash istagi kuchli ekanini ta‘kidlash ma‘qulroq bo‗ladi. Shuning 
uchun ―Alpomish‖ ijodkorlari atayin Boysaridagi o‗jarlik xususiyatini bo‗rttirib 
ko‗rsatadilar va shu bilan uning Qalmoq yurtida qolishini asoslaydiiar. Aslida esa 
Boysarining o‗zga elda qolishi Alpomishning ikkinchi safarini asoslaydi. Qizig‗i 
shundaki, Alpomish qalmoq eli podshosi Toychixonning mamlakatini to‗g‗ridan-
to‗g‗ri bosib olmaydi. U Boysariga o‗tkazilgan zulm, o‗ziga nisbatan amalga 
oshirilgan xiyonat uchun Toychixonni jazolaydi. Alpomishning bu tutgan yo‗li 
o‗zbek yigitining adolat yo‗lida hech ikkilanmay, har qanday xavf-xatarga tayyor 
ekanligini ifodalaydi. Ayni paytda, Alpomish qalmoqlar (Kashal) yurtiga o‗zining 
odamini podshoh qiladi. Shu asnoda, u go‗yo o‗z yurtining mustaqilligi uchun 
20
Саримсоқов Б. “Алпомиш” эпоси ҳақида уч этюд. - Тошкент: Фан, 1999-йил, 115-бет. 

---

22 
kurashgan bo‗lib chiqadi. Dono xalqimizning har bir tadbiriga ana shunday, bir 
qarashda ko‗zga ko‗rinmaydigan yechimlar vositasini topish mahoratiga ham qoyil 
qolsa bo‗ladi. Alpomishning o‗z yurtiga qaytishi va Qo‗ng‗irot -Boysundagi 
adolatsizlikka chek qo‗yishi tabiiy bir xulosa sifatida baholanishi mumkin.
O‗qituvchi ―Alpomish‖ dostonida juda ko‗p lavhalar bir qarashda ahamiyatsizdek 
bo‗lib ko‗rinsa-da, aslida xalq ular vositasida o‗zining turmush tajribalarini 
ifodalaganligini ta‘kidlab o‗tmog‗i hamda misollar bilan tushuntirib ketmog‗i lozim.