xalqaro miqyosda amal qiladigan xorijiy valyutalarga bo‘lgan talab asosida o‘zgarib
turadi.
Nominalist pul nazariyasi vakillarining rivojlangan davri asosan XIX asrning
oxiri va XX asrning boshlariga to‘g‘ri kelib, uning ko‘zga ko‘ringan tarafdorlaridan
biri, nemis olimi G.Knapp (1842 – 1926) hisoblanadi. G.Knappning pul
nazariyasini, uning ta’limoticha ma’lum qiymatga ega bo‘lmagan monetalarda
emas, balki xazina biletlari asosida asoslashga harakat qiladi.
Nominal pul nazariyachilarining asosiy kamchiligi shundaki, ularning
ta’limotida pulning qiymati davlat tomonidan belgilanadi degan g‘oya ilgari suriladi.
Kredit pullar (veksellar, banknotalar, cheklar) esa ularning ta’limotida
inobatga
olinmaydi va e’tibordan chetda qoldiriladi. Chunki kredit pullarning qiymati davlat
tomonidan emas, balki ularning emitentlari tomonidan belgilangan nominal
qiymatga ega bo‘lib, ushbu qiymat o‘zgarishga moyildir, ya’ni ularni muomalaga
chiqargan emitentlar kredit pullarining dastlabki qiymatda saqlab qolish
imkoniyatiga ega bo‘lmaydilar.
Bizning nazarimizda, nominal pul nazariyasi vakillari qog‘oz pullarning
qiymatini nafaqat oltin qiymatidan, balki tovarlar qiymatidan ham ajratib oldilar va
ularning nominal qiymatining barqarorligi, sotib olish qobiliyati davlatning tegishli
hujjatlari asosida aniqlanadi degan mantiqsiz g‘oyani ilgari suradilar.
Nominal pul nazariyasi vakillarining ta’limoti Germaniya tomonidan birinchi
jahon urushini moliyalashtirish uchun muomalaga chiqarilgan
katta miqdordagi
emissiya jarayonida namoyon bo‘ldi. Biroq, ushbu ta’limotning haqiqatga yaqin
emasligi Germaniyada 1920 yillarda yuz bergan giprinflyasiya sharoitida isbotlandi.
Muomalaga asossiz ravishda emissiya qilingan juda katta miqdordagi qog‘oz pullar
juda tez muddatda 700 – 800 foiz darajasida inflyasiyaga uchrashi natijasida
mamlakatda pul – kredit, moliya tizimi izdan chiqdi. Buning natijasida ishlab
chiqarishga bo‘lgan
qiziqish pasayib, kishilar moddiy ne’mat yaratish hisobiga
emas, balki mavjud moddiy ne’matlarni sotish hisobiga qo‘shimcha daromad olish
payiga tushib qoldilar. Chunki ishlab chiqarish va qo‘shimcha moddiy ne’matlarni
yaratish ma’lum darajadagi vaqtni talab etar, bu vaqtda esa ishlab topilgan daromad
inflyasiya natijasida o‘zining qiymatini yo‘qotar edi.
Tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki, nominal pul nazariyasi iqtisodiyotning
markazdan boshqarish tuzumi sharoiti va talablariga mos keladi. Chunki ushbu
tuzumda pulning nominal qiymati davlat tomonidan o‘rnatilib, uning amal qilishi
ham to‘liq nazorat ostiga olinadi. Shunda ushbu nazariya tarafdorlari tomonidan
ilgari surilgan ta’limot o‘zini oqlaydi. Ta’kidlash joizki,
markazdan boshqarish
tuzumi yoki markazdan rejalashtirish tuzumi sharoitida qog‘oz pullarning nominali
davlat tomonidan o‘rnatilishi bilan birga, yaratilgan tovar moddiy qimmatliklarning
bahosi ham yuqoridan belgilanadi. Shu bilan birga, muomalaga emissiya qilinadigan
pulning miqdori, ularning harakati va amal qilish kabi barcha jarayonlar ham davlat
tomonidan rejalashtirilib, ushbu rejaning bajarilishi to‘lig‘icha tegishli organlar
tomonidan nazorat qilib boriladi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida nominal pul
nazariyasini amaliyotga joriy etish va uning amal qilishining imkoniyati mavjud
emas. Chunki davlat banklari tomonidan muomalaga emissiya qilingan pul belgilari
tegishli talab va taklif asosida tovar moddiy qimmatliklarning bahosini belgilaydi.
Uning sotib olish qobiliyatini mustahkam yoki zaif bo‘lishi
davlatning nazdidan
anchagina yiroqda bo‘lib, davlat unga ta’sir o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Bunday holat pulning miqdoriy pul nazariyasini vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.
Dostları ilə paylaş: