2.2. Maktabga tayyorlov guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan
tanishtirish
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning shakl haqidagi bilimlari
mustahkamlanadi va bir tizimga solinadi. Bolalar maktabga borgunlariga qadar
quyidagi geometrikshakllarni farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va
belgilarini bilishlari kerak: doira, oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat,
38
uchburchak, to‘rtburchak, shar, kub va silindr. Bu shakllarni bolalar rangi,
kattaligi, proporsiyasi, u yoki bu shakllarning fazoviy holatlaridan qat’iy nazar
bilishlari , hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak.
Bu ishga, odatda mashg‘ulotlarning bir qismi ajratiladi.
Mashg‘ulotlarda shu maqsadlarda o‘yinlar o‘tkaziladi, bu o‘yinlarning shartiga
ko‘ra, bolalar atrofdagi buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni
topishadi. Masalan, tarbiyachi kvadrat shaklidagi buyumlarni aytishni taklif
qiladi . Buyumni to‘g‘ri topib, uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola
bittadan rag‘bat kartochkasini oladi . Ko‘p buyum aytgan (ko‘p rag‘bat
kartochkasi to‘plagan) bola yutib chiqadi. Tarbiyachi buyumni ko‘rsatmasdan,
uning tasviri tushirilgan kartochkani ko‘rsatishi mumkin.
Bolalar olgan bilimlarni sistemaga solish, ularga ba’zi buyumlar orasidagi
munosabatlarni tushunib olishda yordam berish muhim vazifalardan biridir.
Bolalarni to‘g‘ri to‘rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib,
“to‘rtburchak” tushunchasi bilan tanishtirilgan. Endi, ularga to‘g‘ri
to‘rtburchak 4 ta burchagi va 4 ta tomoni bo‘lgan shakl ekanini tushuntirish qo-
ladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish mumkin, ya’ni ular to‘rtburchak
shaklidagi qanday buyumlarni bilishlarini, rasmda tasvirlangan buyumlar
shaklini aytishlarini so‘rash va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Bolalarga bu shakllarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham
o‘rgatish kerak. Masalan, tarbiyachi bolalarga katakli qog‘ozga tomonlari 4
tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. So‘ngra tomonlari
oldingisidan 2 ta katak ortiq bo‘lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari
4 tadan katakka, chap va o‘ng tomonlari 2 tadan katakka teng to‘g‘ri
to‘rtburchak chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin
bolalardan qanday shaklnitasvirlaganlarini so‘rash kerak.
39
Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq bernshi mumkin: tomonlari teng (har biri
4 katakdan) to‘rtburchak chizing, uni ikkita shaklga ajrating (ajratishni chapdan
o‘ngga yoki yuqoridan pastga qaratib bajarnsh mumkin) va qanday shakllar
hosil
bo‘lganini
ayting.
Keyingi
mashg‘ulotlarda
bolalarga
rasmi
chizilgan
kvadratni
“burchagidan
burchagiga” bo‘yicha bo‘lish va hosil
bo‘lgan shakllarni aytyshni taklif qilish
maqsadga muvofiq.U holda ham, bu
holda ham bolalar shakllardan biri
(to‘rtburchak, uchburchak)ni rangli
qalam bilan bo‘yashlari mumkin .
Bu xil mashqlar bolalarni geometrik
shakllarning shaklini almashtirishga doir
mashqlarni bajarishga (2—4 ta doira qismidan butun doira yasash (tuzish);
oldin 2 ta, keyin 4 ta uchburchakdan to‘rtburchak tuzish va h.k.) zamin
tayyorlaydi.
Uchburchaklar va to‘rtburchaklar haqidagi bilimlar asosida tarbiyachi yangi
tushuncha — “ko‘pburchak” tushunchasini kiritadi. Har xil turdagi
uchburchaklar,
kattaligi va fazodagi o‘rni bo‘yicha har xil bo‘lgan to‘rtburchak modellarini
ko‘rsatadi. Shakllarni qarab, ularning nimasi umumiy, degan savolga javob
berpsh-ga harakat qilishnitaklif qiladi. Bolalarning diqqatlarini uchburchaklar
va to‘rtburchaklarning tomonlari va burchaklari borligiga qaratish kerak.
Shundan keyin bu shakllarning har birida qanchadan burchak borligini, bu
shakllarni bir so‘z bilan qanday atash (ko‘pburchaklar) mumkinligini so‘rash
kerak.
Bolalarni mashq qildirish uchun quyidagidek topshiriqlardan foydalanish
kerak: “Bir xil o‘lchamdagi 10 ta cho‘pdan bir nechta ko‘pburchak tuzing”.
“Katakli daftarga har xil o‘lchamliva rangli ko‘pburchaklar chizing”.
40
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarni buyumlarni shakli bo‘yicha
guruhlashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin bolalar
buyumlarni 2 ta guruhga, ya’ni yumaloq shakldagi shakllar va ko‘pburchaklar
guruhlariga bo‘lishadi. Shundan keyin ko‘pburchaklar ichidan to‘rtburchaklar
va uchburchaklarni ajratishadi. Nihoyat , to‘rtburchaklar orasidan kvadratlarni
topishadi .
Quyidagidek mashqlar o‘tkazish foydali: “Top-chi, qatorda qaysi shakl
ortiqcha?”, “Qaysi shakl yetmaydi?”, “Xuddi shunday shakldagi shaklni top”
va hokazo.
Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar — boshqotirg‘ichlar (cho‘plardan har xil
geometrik shakllar tuzish) bilan tanishtirishimumkin. Masalan, 7 ta cho‘pdan 2
ta kvadrat tuz; 6 ta cho‘pdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuz; 7 ta cho‘pdan 3 ta
uchburchak tuz; 5 ta cho‘pdan 2 ta uchburchak va 1 ta kvadrat tuzish
mumkinmi? Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini
rivojlantirish imkonini beradi.
Butun ish ma’lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli.
O‘quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini
aniqlaydi.
Katta guruhda foydalanilgan usullarning o‘zi bilimlardagi kamchiliklarmi
to‘ldirishga yordam beradi.
Geometrik
shakllar
haqidagi
bilimlarni
mustahkamlash
va
aniqlash,shuningdek, bolalarni kataklar bo‘yicha o‘lchashga mashq qildirish
uchun katakli qog‘ozda kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar, doiralar, ovallar
chizish bo‘yicha mashqlar o‘tkaziladi.
Geometrik shakllar, shuningdek, sodda shakldagi buyumlar (bayroqchalar,
olxo‘rilar, olmalar va hokazolar)ning rasmini chizishga matematikadan 10-12
ta mashg‘ulot ajratiladi.
U yoki bu shakl rasmini chizgandan, keyin, bolalar ularni ikki yoki to‘rt qismga
bo‘ladilar, bunda ular shakllarning qarama-qarshi tomonlari yoki burchaklarini
to‘g‘ri chiziq bilan birlashtiradilar va nima hosil bo‘lganini gapirib beradilar.
41
Bolalar tarbiyachining topshirig‘iga ko‘ra, har xil yo‘nalishda ma’lum
miqdorda kataklarni sanab, nuqta qo‘yishlari va bu nuqtalarni o‘zaro
birlashtirib, u yoki bu shaklni hosil qilishlari mumkin.
Tayyorlov guruhida har xil alomatlariga ko‘ra, ya’ni rangi, shakli, kattaligi va
miqdoriga ko‘ra buyumlarni guruhlarga ajratishga doir mashqlarga keng o‘rin
beriladi. Bolalarga shakllarning to‘rtta-beshtadan har xil ko‘rinishlari, uch-to‘rt
xil rangda ikkitadan beshtagacha xil o‘lchamlarda beriladi. Ular bu shakllarning
rangi va o‘lchamiga e’tibor bermay, o‘lcham alomati bo‘yicha guruhlaydilar.
Tarbiyachi
dastlab
bolalarga
shakllarning
belgilarini aniqlashda yordam
beradi,
keyinchalik esa, ularning o‘zlari shakllarning qanday
belgilari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish, nechta guruh
hosil bo‘lishi , u yoki bu guruhga nechta shakl kirishi
kabi masalalarni mustaqil
hal
qiladilar,
ya’ni oldin ishlarni rejalashtirishadi, keyin esa bajarishadi.
Bolalar shakllarni guruhlashda bitta belgi bo‘yicha mo‘ljal olib, boshqa
belgilarga e’tibor bermaydilar.
Guruhlashga doir mashqlar o‘tkazganda bolalarning shakl haqidagi bilimlarini
sistemalashtirish maqsadga muvofiq. Masalan, oldin shakllarni guruhga
ajratish, so‘ngra yumaloq shakllar orasidan doira va ovallarpi, ko‘pburchaklar
orasidan to‘rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishkerak. Nihoyat,
to‘rtburchaklar orasidan to‘g‘ri to‘rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.
Bolalar ayrim shakllar orasida bog‘lanishlar o‘rnatadilar. Shakllar juftini
tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladi: uchburchaklar,
to‘rtburchaklar har xil rang va o‘lchamdagi , ammo bir xil proporsiyadagi
shakllar, masalan, teng yonli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalar har xil
proporsiyadagi bir jinsli shakllarni taqqoslashadi.
Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, “Topingchi,
qatorda qaysi shakl ortiqcha?”, “Shakllarni tanlashda qanday xato qilishgan?”
(Qator qilib qo‘yilgan 6 ta uchburchak orasiga bitta to‘rtburchak qo‘yilgan va
42
h. k.), “Qanday shakl yetishmaydi?” (uch-to‘rt xil o‘lchamdagi uchburchaklar,
ovallar, to‘rtburchaklar qatorlarga joylashtirilgan , har qaysi qatorga buyumlar
kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta
shakl yetmaydi);.
Bir
guruhdagi
shakllarning
ikkinchi
guruhdagi
shakllardan
farq
qilishalomatlarini topishga doir masalalar. uchburchaklar, to‘rtburchaklar va
boshqa shakllar haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkonini beradi.
Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to‘rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan
jadvallardan foydalanish mumkin. Shakllar ikki-uch xil o‘lchamda va rangda
berilgan.
Tayyorlov guruhi dasturida geometrik shakllar I ko‘rinishini o‘zgartirish, bir xil
shakllardan boshqa xil shakllar tuzish nazarda tutilgan.
Tarbiyachi bolalarga o‘z ixtiyorlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl
bo‘yicha taqsimlash , ular qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini
aytishni taklif qiladi. So‘ngra esa, qandaydir ikki-uchta shakl olib, ularni
birlashtirish yo‘li bilan qanday yangi shakl tuzish mumkinligni o‘ylab ko‘rishni
taklif qiladi. Bolalar shakllarni tuzganlaridan keyin , qanday yangi shakllar hosil
bo‘lganini va ular qanday shakllardan tuzilganligini gapirib berishni taklif
qiladi.
Bolalar qismlardan butun shakllar tuzib, ikkita yarimta, 4 ta yarimta, sakkizdan
bir qismdan, doiraning to‘rtdan biriga teng qismdan va h. k. dan nechta doira
tuzish mumkinligini fahmlaydilar.
Maktabgacha yoshidagibolalar bilan ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli
o‘yin va mashqlar katta foyda keltiradi. Ular matematik bilimlarga qiziqishni
rivojlantiradi, bolalarning aqliy qobiliyatlarining o‘sishiga yordam beradi.
Bolalar topqirlikka doir masalalar, “boshqotirgichlar”, yasashga doir
masalalarni yechadilar, masalan, bir shakl yoniga ikkinchi shaklni yasash yo‘li
bilan bolalar 7 ta cho‘pdan ikkita kvadrat tuzadilar. U yoki bu rasm —
applikatsiyani ( masalan, xo‘rozni ) tuzishda nechta doira, uchburchak, to‘g‘ri
to‘rtburchakdan foydalanilganini aniqlashadi. U yoki bu rasm yoki naqsh
43
qanday shakllardan tuzilganini topadilar (fahmlaydilar), ular nechta ekanini
ko‘radilar.
“Tangram” (geometrik konstruktor)
o‘yinida murakkab shakllar , ya’ni
“quyoncha”, “Turnalar”, “xo‘rozcha” va
boshqa narsalarni bolalar yettita sodda
shakllardan yasaydilar.
Tarbiyachi bolalarni masalaning yechilishyo‘llarini ongliizlashga
o‘rgatadi, ularga o‘ylab ko‘rish, fahmlash, so‘zlab berish, so‘ngra o‘z yechimini
tekshirishnitaklif qiladi. Masalan, tarbiyachi bunday deydi: “Bu shakl-ga
qarang, u bizga nimani eslatadi? Ha, bu xuddi xo‘rozchadek . Bu xo‘rozni
“Tangram” o‘yinining yettita shaklidan tuzish kerak. Qarang, u qanday
qismlardan iborat, har qaysi qism qanday shakllardan tuzilgan, ular qanday
kattalikda va qanday joylashgan. Siz “xo‘rozcha” shaklni qanday tuzishingizni
gapirib bering. Agar dastlab tarbiyachi shakllarni bolalar bilan birgalikda
qarasa, keyinchalik ularga tahlil rsjasini bsradi, shundan keyin esa ularni
mustaqil tahlil qilishga o‘rgatadi.
Dastlabki ikkita-uchta shaklni (murakkab shaklni) bolalar namunaga qarab
tuzadilar, namunada har qaysi shaklning chegarasi aniq belgilangan, keyinroq
esa shaklning umumiy konturi tushirilgan namunaga amal qiladilar.
Shundan keyin bolalar qanday buyumlarni o‘yinning yettita shakldan
foydalanib, tasvirlash mumkinligini o‘zlari o‘ylab topadilar.
Shuni esda saqlash muhimki, bolalarning amaliy harakatlaridan oldin masala
yechimining borishini oddiygina o‘ylab ko‘rilsagina, o‘yinlar qiziqarli bo‘ladi.
Masalalar yechish jarayonida bolalarni noto‘gri tanlangan yechish yo‘lidan
“Bo‘lmadi, o‘ylab ko‘r-chi, boshqacha qanday qilish mumkin”, deb voz
kechishga o‘rgatib, ular tafakkurini rivojlantiradi. Alohida qiyinchiliklar
bo‘lgan holda yechimning bir qismini aytib beradi, to‘g‘ri topilgan yechimni
rag‘batlantiradi: “Bu cho‘pni sen to‘g‘ri olding, o‘ylab ko‘rchi, yana qaysi
cho‘pni olish kerak”.
44
Tarbiyachi bolalarning mustaqilliklarini rivojlantiradi, masalani o‘zing
yechsang, o‘shanda qiziqarli bo‘ladi, deb ularni ishontiradi. Masalalarni
yechishga bolalarning kuchlari yetadigan bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, bolalarda
ishtiyoq yo‘qoladi. Shu sababli qiziqarli masalalar bolalar dasturda nazarda
tutilgan shakl haqidagi bilimlarnn o‘zlashtirib olganlaridan keyin, shaklni
to‘g‘ri aytibgina qolmay, balki uni qayta tiklay oladigan, shaklini almashtira
oladigan, hayotiy buyumlardan o‘zlariga tanish geometrik shakllarni topa
oladigan bo‘lganlaridagina beriladi.
Xulosa
Dasturni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun maktabni o‘rganish Bola nafaqat
ko‘p narsani bilishga, balki izchil va mulohaza yuritish, taxmin qilib, aqliy
zo‘riqishni ko‘rsatishi kerak. Maktabgacha tarbiya usullarini izlash, hozirgi
sharoitda, tegishli sharoitlarda, Maktabgacha bo‘lgan harakatlar usullarini qidirish
uchun aqlli harakatlar bolalarga tanish bo‘lishi mumkin.
Ma’lumki, maxsus aqliy faoliyat, bola o‘yinda ham, sinfda ham o‘yin goliga
erishish jarayonida kundalik hayot. O‘yin ko‘ngilochar vazifalar turli xil ajoyib
ko‘rinishda matematik material. Matematikada bolalarni o‘qitish metodikasi tarixi
davomida shunga o‘xshash materiallar to‘plangan, uning bir qismi ham mavjud va
maktabgacha tarbiyachilari mavjud.
Sinflarda didaktik o‘yinlardan va erkin faoliyatda didaktik o‘yinlarni
muntazam ravishda qo‘llash bilan bolalar geometrik raqamlar haqidagi fikrlarni
shakllantirishda qiyinchiliklar paydo bo‘lmaydi. Bolalar osongina raqamlarning
nomlariga yo‘naltirilgan va ularni erkin yozib, ularni o‘zgartirishi mumkin.
Eng
muhimlaridan
biri uslubiy
printsiplar Izlamoq geometrik
materiallarBunday holda, geometrik shakllar haqidagi g‘oyalarni shakllantirish
samarali faoliyat bilan bog‘liqlikdir (chizma, qo‘lda mehnat).
45
Samarali mashg‘ulotlarga ega sinflar geometrik shaxslar haqidagi fikrlarni
shakllantirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu munosabatlar samarali. Material
(qog‘oz, karton, plastmassa) bilan ishlash jarayonida biz geometrik shakllar va
tanalarni taqlid qilamiz, ularning xususiyatlarini bilishadi. Bu yerda asosiy
rol Teginish, vizual idrok, hissiyotlarni o‘ynang (qaychi bilan ishlash). Buzilishlar
yoki bezaklar, naqshlar yoki bezaklar, bolalar katta shakllarga duch kelmoqdalar.
Yordamida geometrik ertaklar, Didaktik o‘yinlar, o‘yin vazifalari va samarali
faoliyat bilan aloqalari, ularning o‘zaro joylashuvi haqida mavzular shakllari
to‘g‘risida geometrik g‘oyalarni shakllantirishdir.
Asarning ikkinchi bobida bolaning geometrik printsiplarini rivojlantirish
shakli sifatida modellashtirish usuli batafsil tavsiflangan. 2.2-bandda Z.Aning
rivojlanishini aks ettiradi. Mixailova eng progressiv va dolzarbdir. Samolyotni
modellashtirish bo‘yicha o‘qituvchilar va amaliyotchilar o‘rganishga asoslangan -
juda samarali usulBu nafaqat maktabdoshlariga egalik qilish, balki har tomonlama
shakllantirish uchun zarur bo‘lgan psixologik fazilatlar (mukammallik, diqqatlilik,
atmisitlilik) ni ham rivojlantiradi rivojlangan shaxs.
Dostları ilə paylaş: |