Ergashxodjaeva Sh. Dj., Yusupov M. A., G’oyipnazarov S. B., Sharipov I. B. Marketing asoslari

Marketing axborotlarini to‘plash uslublari 
Kabinet tadqiqotlari 
Kombinatsiyalashgan 
tadqiqotlar 
Maqsadli axborot 
tahlili 
Kontent tahlil 
Dala tadqiqotlari 
So‘rov
Kuzatuv
Eksperiment
Hujjatlarni klassik 
tahlili 

---

103 
Tanlama kuzatish esa marketing tadqiqotlarida ko‘proq qo‘llaniladigan uslub 
hisoblanadi. U yoppasiga kuzatishdan bir necha xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi va 
etarlicha ustunliklarga ega. Ular quyidagilardan iborat. 
Birinchidan, tanlama kuzatishda echiladigan ma’lumotlar tez fursatlarda amalga 
oshiriladi. Bu esa bozor xususida tezkor axborot yig‘ish va qaror qabul qilish jarayoni 
uchun o‘ta muhimdir. 
Ikkinchidan, tanlama kuzatish yo‘li bilan olinadigan axborot majmuaning ko‘p 
qirraligini va xususiyatlarini atroflicha o‘rganish imkonini beradi. Natijada majmua 
xususidagi axborotni to‘liqroq tarzda qayta ishlash, undan unumli foydalanish mumkin 
bo‘ladi. 
Uchinchidan, tanlama kuzatishada ro‘yxatga olinuvchilar miqdori nisbatan kam 
bo‘lganligi sababli, tadqiqot ob’ektni (yoki muloqotdagi auditoriyani) tayyorlash, u 
bilan mustahkam aloqa va qayta aloqa o‘rnatish imkoni bir muncha yuqori bo‘ladi, bu 
xususiyat esa kuzatishda «yanglishishlar» ehtimolini kamaytirishag sabab bo‘ladi. 
To‘rtinchidan, majmua miqyosida kuzatish o‘tkazish ko‘plab xodimlarni jalb 
qilish va xarajatlarning ortib borishiga olib kelsa, tanlama kuzatishda tadqiqot nisbatan 
arzon tashkil etiladi. 
Lekin tanlama kuzatishni amalga oshirish dastavval muayyan qoidalarga va 
ketma-ketlikka amal qilishni talab etadi. Bu birinchi navbatda kuzatish uchun 
aniqlanadigan tanlovning miqdoriy va sifat jihatdan vaqilligi bilan bog‘liq.
Marketing tadqiqotlarida eksperiment uslubi ham ko‘p qo‘llaniladi. Xususan, u 
tadqiqotda bir necha taqqoslanadigan holatlarni (guruhlarni) yaratishga va o‘zgaruvchi 
ko‘rsatkichlar ta’sirini aniqlashga asoslanadi. Misol uchun, shahar ayollarining 
ayrimlari o‘z odatlariga ko‘ra soch quritish va soch turkumlash qurilmalaridan alohida 
hollarda foydalaniladilar. Savdo firmasi elektr asboblari ishlab chiqaruvchi firma 
ko‘magida umumlashgan tarzda ishlab chiqarilgan soch quritish va soch turkumlash 
qurilmasini sotish va bunda xaridorning munosabatini o‘rganmoqchi. 
Ayollarning qanday guruhlari (xaridorlik atvori va iste’moldagi fe’liga ko‘ra) 
umumlashgan ko‘rinishdagi soch quritish va soch turkumlash qurilmasini sotib oladi 
yoki sotib olmoqchi. Bu muammoni elektr asboblari ishlab chiqaruvchi hamda savdo 

---

104 
firmasi eksperiment uslubida amalga oshirishi yuqori samara beradi. Tajriba uchun 
savdo firmasiga m miqdorda yangi qurilmalar etkaziladi. Ularni sotish jarayoni bir 
yo‘la eksperiment (sinov) qilinadi va keyinchalik xaridorlar atvori kuzatiladi. 
Tashkilotlarda eksperimentdan foydalanish o‘rganilayotgan ob’ekt yoki jarayon 
xususida to‘laroq ma’lumot olish imkonini beradi, uni tashkil etish bir muncha 
mushkul. Chunki haqiqiy (yoki istakdagi) holatni yaratish, barcha omillar ta’sirini 
aniqlash bir qancha mo‘taxasislarni jalb etishni va tadqiqot xarajatlarining ortishiga 
sabab bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan eksperiment o‘tkazish doirasi, uning yo‘nalishlari, 
uslublari va ketma-ketligi dastavval mukammal ishlab chiqarilishi kerak. 
Marketing tadqiqotlarida so‘roq uslubi tavsiflovchi yo‘nalishdagi izlanishlarda 
ko‘proq qo‘llaniladi. Jumladan,mijozlar va xaridorlarning qat’iyati, qiziqishlari, 
ishtiyoqlaridagi o‘zgarishlar, mamnunligi va shunga o‘xshash yo‘nalishdagi 
tadqiqotlar. So‘roq uslubi tadqiqotining yo‘nalishiga ko‘ra anketa yoki mexanik 
qurilmalar vositasida amalga oshiriladi. So‘roq uslubining samarali jihati shundan 
iboratki, u tadqiqotda bir necha marotaba qo‘llanilishi, tegishli ob’ekt to‘g‘risida 
axborotlarni umumlashtirib borish imkonini beradi. 
Shu bilan birga so‘roq uslubi ham tadqiqot uchun tanlov birligi, hajmi, belgisi va 
o‘tkazish tartibini dastavval aniqlanishini taqozo etadi. Masalan, o‘rnatilayotgan 
majmua ob’ektlarining barchasini to‘liq o‘rganish imkoni bo‘lmaganda, tanlama uslub 
qo‘llaniladi. Yuqoridagi misolda keltirilgan soch quritish va soch turmaklash 
qurilmasini sotib olib foydalanayotgan ayollarning ushbu predmetga munosabati, 
mamnunligi, xarid vaqtida va xariddan bir oy keyin so‘roq tarzida amalga oshirilishi 
mumkin. Muloqot o‘rnatishda esa telefon, pochta, shaxsiy yoki guruhli suhbat 
qo‘llaniladi. 
Muloqotdagi auditoriya bilan aloqa o‘rnatish uslublari ichida telefon orqali 
intervyu, shaxsiy, guruhlar vositasida intervyu, pochta orqali anketa yuborish ko‘p 
qo‘llaniladi. Telefon vositasida intervyu - so‘ralovchi (respondent) bilan telefondagi 
qisqa suhbatni o‘z ichiga oladi. Odatda u telefon aloqasi yaxshi uyushtirilagn 
holatlardagina ko‘llaniladi. Lekin, suo‘raluvchi bilan atroflicha suhbatlashish, uning 
fikrini mukammalroq bilish doirasi bir muncha cheklangan bo‘ladi. 

---

105 
Shaxsiy intervyu so‘roq uslubida keng qo‘llanib, intervyu olib boruvchi 
tomonidan savollarga to‘la javob olish va uni yanada aniqlashtirish imkonini beradi. U 
yuqori mahoratli mutaxassislar ishtirokida, belgilangan savollar ko‘lamida amalga 
oshiriladi. Uning natijalari magnitafon yoki videomagnitafonlarga yozilishi, so‘ngra 
umumlashtirilishi lozim. SHaxsiy intervyu bir necha minut yoki bir necha soat davom 
etadi va shu sababdan respondentlarga suhbatdan so‘ng sovg‘a topshirish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi.
Guruh ishtirokidagi intervyu esa bir necha (odatda 4-12 kishidan iborat guruh) 
shaxslar ishtirokida, ular fikrini aniqlash, umumlashtirish, yagona maslakni ta’minlash 
maqsadida uyushtiriladi. Guruh ishtirokidagi intervyu olib boruvchi muloqotga usta, 
notiq va fikrlarni mantiqan umumlashtirishda yuksak qobiliyat sohibi bo‘lishi nazarda 
tutiladi. Bunday suhbat videolentaga yozilishi va keyinchalik to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
rahbariyatga taqdim etilishi ham mumkin. Bunda suralayotgan ob’ektning o‘zi, o‘z 
fikrlarining asoslashlari yaqqol ko‘rinib turadi. Masalan, yangi avtomobilning ichki 
jihozlari, uning qulay dizaynda yasalishi bo‘yicha ko‘p yillik xaydovchilar bilan 
guruhli intervyu o‘tkazish. 
Marketing tadqiqotlarida so‘roq uslubi ko‘p jihatdan anketa (surov varaqasi) 
vositasida ko‘p tashkil etiladi. Anketa o‘z ichiga tayinli tizimga solingan, mantiqan 
bog‘langan savollar ko‘lamini olib, asosan 2 shaklda axborotlar to‘plashga xizmat 
qiladi. Birinchi shakl axborot olish davrida respondent javoblarini maxsus mutaxassis 
og‘zaki surab, belgilab, umumlashtirib borishga asoslanadi. Ikkinchi yozma shaklida 
esa, taqdim etilgan anketa savollariga bevosita respondentning o‘zi, guruhlarga 
ajratilgan muqobil javoblarni belgilaydi.
Ko‘pgina yirik firmalar va marketing tadqiqotlari bo‘yicha ixtisoslashgan 
tashkilotlar anketa vositasida quyidagi yo‘nalishdagi muammolar bo‘yicha 
tadqiqotlarni tashkil etadilar: 
- xaridorlarning yangi tovarlarga nisbatan munosabati, qanoatlanish darajasiga oid 
izlanishlar; 
- xaridorlarning muayyan tovar assortimenti turi bo‘yicha ta’minlanishi, ulardan 
foydalanish muddatlarini aniqlashga yo‘naltirilgan izlanishlar; 

---

106 
- xaridorlarni muayyan tovarlarga bo‘lgan ishtiyoqi, iste’mol qilish xususiyati, 
daromadlari va boshqa belgilarga ko‘ra segmentlarga ajratish bo‘yicha izlanishlar; 
- xaridorlarning shakllanayotgan talablarini o‘rganish, tovarlar sifatini yaxshilash, 
xizmat ko‘rsatish darajasini oshirish xususidagi izlanishlar; 
- tovarlarni xarid qilish shakli, uslubi, manzili, sotuvdan keyingi xizmat 
muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan izlanishlar va boshqalar. 
Anketa vositasida o‘tkaziladigan tadqiqotlarga muayyan firma mahsulotlarini 
sotuvchi tashkilot xodimlari, maxsus tanlab olingan ekspertlar, muayyan manzil aholisi 
jalb qilinadi. Tadqiqotlar o‘tkazilish davriga ko‘ra doimiy va doimiy bo‘lmagan 
turlarga bo‘linadi. Bu xususiyat marketing izlanishi bilan shug‘ulanayotgan firmaning 
imkoniyatlari, tovar, narx, xizmat ko‘rsatish siyosati va boshqa xususiyatlarga bog‘liq. 
Anketa savollarini imkoni boricha qisqa, oddiy, umumiy ma’lum bo‘lgan so‘zlar 
bilan tuzishga harakat qilishi zarur. Hatto ayrim hollarda mahalliy shevalarni ham 
inobatga olish, ikki ma’noli so‘zlarni ishlatmaslikka urinish kerak. Boshqacha qilib 
aytganda, savol tug‘diradigan savollarning anketada bo‘lmasligi, jumlalarning qisqa va 
mazmunli bo‘lishi respondentni ko‘p o‘ylantirmaslikni, charchamasligini ta’minlaydi.