1.3. O‟zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‟nalishlari
O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning
asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
shakllarini ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun
iqtisodiy islohotlar o‘tkazildi, uning rolini oshirish uchun yirik institutsional
asoslar yaratildi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi
huquqiy-me‘yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko‘maklashuvchi nodavlat tashkilotlar,
korxonalar shular jumlasiga kiradi. O‘zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik
biznes korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda.
O`zbekiston Respublikasida «Tadbirkorlik to`g`risida» gi qonuninng 5-
moddasiga binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud:
- yakka tartibdagi tadbirkorlik;
- xususiy tadbirkorlik;
- jamoa tadbirkorligi;
- aralash tadbirkorlik.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik – tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning
eng oddiy shakli bo`lib, uni tashkil qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O`zbekiston
Respublikasida xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom» bilan belgilanadi. Ushbu
nizomga muvofiq yakka tadbirkor o`z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilmay
amalga oshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda mayda ishlab
26
chiqarish bilan shug`ullanadilar.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik o`z navbatida ikki turga bo`linadi:
- shaxsiy tadbirkorlik;
- birgalikdagi tadbirkorlik.
Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining
kafolatlari to`g`risida»gi qonunning 15-moddasida quyidagicha bayon etiladi:
«Shaxsiy tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkorlarning o`zi tomonidan mulk
huquqida, shuningdek, mulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga yo`l
qo`yadigan o`zga mulkiy huquq tufayli o`ziga tegishli bo`lgan mol-mulk negizida
mustaqil ravishda amalga oshiriladi».
Ushbu qonunning 16-moddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka
quyidagilar kiradi:
- er-xotinning umumiy mol-mulki negizida amalga oshiriladigan oilaviy
tadbirkorlik;
- dehqon xo`jaligining umumiy birgalikdagi mulki negizida amalga
oshiriladigan dehqon xo`jaligi;
- o`zlariga umumiy ulushi mulk huquqida tegishli bo`lgan umumiy mulk
negizida yakka tartibdagi tadbirkorlikni amalga oshiradigan shirkat xo`jaligi.
Yuridik shaxs tashkil qilmay, o`z faoliyatini amalga oshiradigan tadbirkor
sifatida ro`yxatdan o`tkazilgan jismoniy shaxsga davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi
haqidagi guvoxnoma beriladi va u jismoniy shaxslarni ro`yxatdan o`tkazish
reestrida qayd qilinadi. Ushbu guvohnoma bankda hisob-kitob varag`i
ochish, soliq
organlaridan ro`yxatdan o`tish, muhr va boshqa rekvizitlarni tayyorlash uchun asos
bo`lib hisoblanadi.
O`zbekistan Respublikasida «Xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Nizom»da
xususiy tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta`rif berilgan:
Xususiy tadbirkorlik – bu fuqarolar (alohida fuqaro) tomo-nidan o`zlarining
tavakkalchiliklari va mulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy daromad (foyda) olish
maqsadida amaldagi qonunchilik asosida amalga oshiriladigan tashabbuskor
xo`jalik faoliyatidir.
27
Xususiy
tadbirkorlikning
yakka
tartibda
faoliyat
ko`rsata-yotgan
tadbirkorlikdan farqi shundaki, bu erda faoliyat ko`rsa-tuvchilar o`z faoliyatini
yollanma ishchi kuchi yordamida olib boradilar. Ular yuridik shaxs sifatida ish
ko`radilar va o`z korxo-nalarini davlat ro`yxatidan o`tkazishga majburdirlar.
Jamoa tadbirkorligi – bu bir guruh fuqarolarning o`zlariga ma`qul bo`lgan
mulkchilik shakllarida jamoalarga birlashib, jamoa korxonalarini tashkil qilishlari
va shu asosda tadbir-korlik faoliyatini amalga oshirishlaridir.
Jamoa tadbirkorligi faoliyati firmalar faoliyatida o`z ifodasini topadi. Firma
– muayyan turdagi mahsulot ishlab chiqarishga va xizmat ko`rsatishga
ixtisoslashgan, bozordagi talab va taklifga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan
erkin va mustaqil korxonadir.
Xususiy firma deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli bo`lgan, yakka
xususiy mulkka asoslanib faoliyat ko`rsatadigan korxona tushuniladi.
Kichik biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar davlatga bog‘liq
bo‘lmagan holda, ya‘ni katta kapital mablag‘larsiz o‘zlari ish joylarini joriy
etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud bo‘lgan tovarlar tanqisligini
kamaytirishlari va, hattoki, bu tanqislikni butunlay yo‘qotishlari mumkin. Hozirgi
jamiyatimizda kichik korxonalar faoliyatini ayrim kishilarning extiyojlarini
qondirish sari yo‘naltirish zarur. Bu narsa maishiy xizmat ko‘rsatish hamda xalq
iste‘moli tovarlari ishlab chiqarish sohalarida yaqqol ko‘rinmoqda. Kichik
korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g‘oyat katta ahamiyatga
ega.
Shirkat firma bir necha sohibning mulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan
olinadigan foydani baham ko`rishga asoslangan sherik-chilik korxonasidir.
Akstiyadorlik jamiyati – bu jismoniy shaxslar kapitallarining birlashuvi
bo`lib, u akstiyalar chiqarish yo`li bilan tashkil etiladi.
Jamiyat jamlangan kapitaliga qarab maxsus qimmatli qog`oz – akstiya
chiqaradi. Akstiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o`z
hissasi – divedendni olib turadilar. Akstiyadorlik jamiyati o`z majburiyat-lari
bo`yicha o`ziga tegishli butun mol-mulk bilan javobgar hisoblanadi. Akstiyadorlar
28
jamiyati majburiyatlari bo`yicha javobgar emas va uning faoliyati bilan bog`liq
zararlar uchun faqat o`zlariga tegishli akstiyalar qiymati doirasida javobgar
hisoblanadi.
Akstiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq turda bo`lishi mumkin.
Ochiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyadorlari o`zlariga tegishli
akstiyalarni boshqa akstiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf qila oladigan
jamiyat. U chiqaradigan akstiyalariga ochiq obuna o`tkazish va ularni erkin sotish
huquqiga ega. Ta`sischilarning eng kam soni ham cheklanmagan. Ochiq turdagi AJ
uchun ustav fondining eng kichik miqdori AJ ro`yxatidan o`tkazilgan sanada
qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi summasining ikki yuz barobari
miqdoriga teng bo`lishi kerak.
Yopiq turdagi akstiyadorlik jamiyati – bu akstiyalari nomlangan (egasi
yozilgan) va ular faqat AJ ta`sischilari o`rtasida taqsimlangan jamiyatdir. Uning
akstiyalari qimmatli qog`ozlar bozorida muomalada bo`lishi jamiyat Nizomiga
binoan man etilgan yoki cheklangan bo`ladi. Yopiq turdagi AJ uchun ustav
fondining eng kam miqdori – AJ ro`yxatdan o`tkazilgan sanada qonun hujjatlarida
belgilangan eng kam ish haqi summasining kamida yuz barobari miqdoriga teng
bo`lishi kerak.
O`z tarkibidagi akstiyadorlik jamiyatlarni nazorat paketlarini egallash bilan
korporastiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi.
Xolding iborasi inglizcha «holding» so`zidan olingan bo`lib, ega ma`nosini
beradi. Xolding kompaniya – bu mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil
akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan
hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi akstiyadorlik
jamiyatlari «akstiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi.
Bundan maqsad akstiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va
dividendlar ko`rinishida foyda olishdir.
Aralash xolding – nazorat va boshqaruv vazifalari bilan bir qatorda sanoat,
savdo, transport, kredit-moliya va boshqa soha-larda tadbirkorlik faoliyati bilan
ham shug`ullanish maqsadla-rida tuziladi.
29
Davlat korxonalari – bu davlat mulki bo`lgan va uning nazorati ostida
ishlovchi korxonalar bo`lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi,
eng muhim va mas`uliyatli vazifalar (mudofaa, aloqa, energetika, transport va
boshqalar)ni bajaradi.
Qo`shma (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jamoa mulkining aralash
mablag`lariga tayanadi. Aralash firmalar milliy va xorijiy kapitalga tayangan
hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsimlanadi.
Kontsern – bu ishlab chiqarish diversifikastiyasi, ya`ni korxonalarning
faoliyat sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi,
yangilanib turishi asosida tarkib topadigan yirik ko`p tarmoqli korporastiya.
Konstern tarkibiga sanoat, transport, savdo, bank kabi tarmoqlarga tegishli, ayrim
hollarda, dunyoning ko`pgina mamlakatlarida joylashgan unlab va yuzlab
korxonalar ixtiyoriy asoslarda kiradi. Konstern tarkibiga kirgan korxona va
tashkshyutlar orasida o`zaro korporastiyalangan turg`un aloqalar mavjud bo`lib,
ular konstern rivoji yo`lida umumiy moliyaviy resurslardan va yagona ilmiy-texnik
imkoniyatlardan mushtarak foydalanadilar.
Konsorstium – bu aniq iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishni maqsad qilgan
korxonalarning
muvaqqat
birlashmasidir.Bizning
respublikamizda
kichik
korxonalar soni va ular ishlab chiqargan mahsulotlar hajmi yildan-yilga oshib
bormoqda. Kichik korxonalar O‘zbekistan Respublikasining «Korxonalar
to‘g‘risida», «Mulk to‘g‘risida», «Erkin tadbirkorlik faoliyati kafolatlari
to‘g‘risida»gi kabi qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining
qarorlari va boshqa me‘yoriy hujjatlar asosida tashkil etilmoqda.
Kichik korxonalar ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning yetakchi
sohalarini yangi texnologiyalarga o‘tishda tobora o‘z o‘rnini topib bormoqda. Ular
yangi
fikrlar
va
ishlab
chiqarishni
takomillashtirish,
yangi
axborot
texnologiyalarini joriy qilish bilan ish jarayonini ta‘minlovchi butun tizimni asosiy
bog‘lovchilik sifatini o‘zlarida namoyon etmoqdalar.
Bugungi kunga kelib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari
mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari
30
ishlab chiqarishda, xalq iste‘moli mollarini, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat ko‘rsatmoqda.
Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulot davlat korxonalarida ishlab
chiqarilgan mahsulotlardan sifati jihatidan qolishmasligi va, hatto, ayrim hollarda
ulardan yuqori turishi bilan ajralib turadi. Respublikamizdagi kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sub‘ektlari faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish
bilan uzviy bog‘langan, ular fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlovchilar va hokazolardir.
Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni jadal rivojlantirish asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va xususiy
tadbirkorlik faoliyati sohasiga kredit resurslarini keng jalb qilish va xorijiy
sarmoyalar olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va
o‘rta
biznesni
rivoj-lantirishni
yanada
rag‘batlantirish
chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi Farmoniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustda PF-3305-sonli
Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga asosan «o‘rta korxonalar» tushunchasi
bekor qilindi va 2004 yil 1 yanvardan boshlab quyidagilar kichik biznes sub‘ektlari
hisoblanadi:
- yakka tartibdagi tadbirkorlar;
- ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik
soni 20 kishidan, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador
bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan, ulgurji, chakana savdo va umumiy
ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar.
Quyidagi tarmoqlarda band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik soni:
- engil va oziq-ovqat sanoti, metallga ishlov berish va asbobsozlik,
yog‘ochni qayta ishlash va mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatida –
100 kishidan;
- mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qishloq
xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat-
31
ishlab chiqarish sohalarida – 50 kishidan;
- fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohalari
(sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlannish hamda
boshqa noishlab chiqarish sohalarida – 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar.
Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez
moslashadilar hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli
o‘tishini ta‘minlashda bir qancha ustunliklarga ega. CHunki, kichik korxonalar o‘z
faoliyatlarini tor ishlab chiqarish dasturlariga, ilg‘or texnologiyaga, kam turkumli
ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar chiqarishga tezda moslaydilar hamda bozor
asoslarini tez o‘zlashtirib boradilar.
Mulkchilik shakllariga ko‘ra kichik korxonalarning quyidagi turlarini ajratib
ko‘rsatish mumkin:
1. Davlat mulkiga asoslangan kichik korxonalar.
2. Jamoa mulkiga asoslangan kichik korxonalar.
3. Fuqarolarning mulkiga asoslangan yakka tartibda ishlay-digan kichik
korxonalar.
4. Ijara korxonalari.
5. Kichik qo‘shma korxonalar.
2015 yilda respublika xizmat ko‘rsatish sohasida 80 ming 400 ta kichik
biznes sub‘ekti faoliyat yuritmoqda va bu xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari
umumiy sonining 80 foizdan ortig‘ini tashkil qiladi.
Respublikamizda kichik biznes korxonalari sonining izchillik bilan ortishi,
iqtisodiyotning barcha sektorlarida, jumladan, transport, aloqa, sog‘liqni saqlash va
boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida ham kuzatilmoqda.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham
asta-sekin rivojlanmoqda. Kichik biznes korxonalarining asosiy eksporti – qishloq
xo‘jaligi, to‘qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika ishlab chiqarish
mahsulotlari hamda halq amaliy san‘ati buyumlaridir.
Yuqoridagi tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda O‘zbekiston
Respublikasida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
32
korxonalar iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. SHu bilan kichik
korxonalarning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati ortib bormoqda. Xususiy
tadbirkorlik va kichik biznesning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati
quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni
ta‘minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan
kooperatsiyani yaratadi, bularsiz yuksak samaradorlikni ta‘minlab bo‘lmaydi;
- bozor uchun zarur bo‘lgan raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o‘zgarib
turadigan bozor talabiga moslab tezda ishlab chiqarish turini o‘zgartirib olish
qobiliyatiga ega yekanligi bilan ajralib turadi;
- iste‘molchilik sohasida yuzaga keladigan bo‘shliqni tezda to‘ldirishga
qodir bo‘lib, eng zamonaviy mashina uskunalari va texnologiyadan foydalanib
sarflangan sarmoyaning o‘rnini juda tez qoplay oladi.
Kichik biznes va xususiy tabdirkorlikning xususiyatlari (muomala
kapitalining kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini
tezda almashtirish imkoniyatlari va b.) uning bir qancha afzalliklarga ega bo‘lishi
imkoniyatlarini yaratadi:
- izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga yetkazish va o‘zlashtirish, ularni
talabning tez o‘zgarib turishi xatarini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda
ishlab chiqarish;
- tezkor texnik servisning ishonchliligi va iste‘molchilar bilan mustahkam
aloqalar o‘rnatish;
- ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni
bozor talablariga hamda bozor vaziyatlari o‘zgarishlariga muvofiq olib borish;
- ortiqcha ish kuchini o‘ziga singdirish;
- boshqarishning oddiyligi, katta ma‘muriy apparatning yo‘qligi, qurilish va
loyiha quvvatlarini o‘zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tez o‘zini
oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik;
-
xom ashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqindila-ridan
to‘liqroq va samaraliroq foydalanish.
33
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni hamda u bilan bog‘liq barcha
narsalar zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzilmasini muhim va
tarkibiy qismini tashkil etadi. SHuning uchun ham davlatimiz iqtisodiyotini
rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka muhim o‘rin ajratilib,
ularga davlat tomonidan madad berilmoqda.
Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes ilmiy-texnika rivojini jadallashtirish,
sanoatning ilg‘or tarmoqlarida yangi tex-nologiyalarga o‘tish sharoitida o‘z o‘rnini
topib bormoqda. Bunday tadbirkorlik yangi axborot texnologiyalarini, yangi
g‘oyalar va ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bilan ishlashni ta‘minlovchi
butun tizimning ajralmas qismini tashkil etadi. Bundan tashqari, kichik korxonalar
tavakkalchilik xavfi yuqori bo‘lgan sharoitlarda ishlab chiqarishning ma‘qul
shakllaridan hisoblanadi.
Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g‘oyat katta
ahamiyatga ega. Yangi texnologik g‘oyalarni yirik korxonalarga nisbatan tezroq
qabul qiladigan kichik biznesda xatar kamroq va katta turkumdagi ishlab
chiqarishga qaraganda ishni tezroq yo‘lga qo‘yish mumkin. Bu esa bizning
sharoitda ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
Iqtisodiyotning umumiy taraqqiyotini ta‘minlashda, tovarlar va xizmatlar
yetishmovchiligini bartaraf etishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik katta o‘rin
tutadi. Mehnat resurslari tez o‘sayotgan va ishlab chiqarish joylashuvidagi o‘ziga
xoslik sharoitlarida O‘zbekistonda kichik korxonalar tizimini vujudga keltirish
quyidagi imkoniyatlarni yaratadi:
- erkin mehnat resurslarining, yangi xo‘jalik munosabatlarining joriy etilishi,
yangi mulkchilik shakllarining paydo bo‘lishi natijasida ishlab chiqarishda
bo‘shatiladigan shaxslarning ijtimoiy ishlab chiqarishga ko‘proq jalb etish,
mulkchilikning yangi shakllari paydo bo‘lishi;
- aholining, birinchi navbatda, yoshlarning, moddiy, ma‘naviy va kasb
darajasini ko‘tarish;
- aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab
chiqarishini aholi yashaydigan joylarga yaqinlashtirish hamda aholining xalq
34
iste‘moli mollariga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘laroq qondirish;
- milliy va badiiy hunarmandchilikni tiklash, shuningdek, kichik va o‘rta
shaharlarni, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko‘rsatish, umuman,
har bir mintaqa uchun g‘oyat muhim bo‘lgan iqtisodiyot samaradorligini oshirish.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ijobiy
ahamiyatini e‘tirof etgan holda, uning ahamiyatini ortiqcha baholab yuborish ham
to‘g‘ri emas. Xususiy tadbirkorlik faqat muayyan doiradagina faollik ko‘rsata
oladi, shu sababli kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun kerakli sharoitni
yaratish zarur. Buning uchun bizningcha, moliya jamg‘armalarini tashkil etish
kerak. Bu jamg‘armalar tadbirkorlar tijorat banklarida imtiyozli kreditlar olish
uchun kafil bo‘lishlari, subsidiyalarga, shu jumladan qaytarib berilmaydigan
subsidiyalarga (iqtisodiyotning alohida ustuvor sohalaridagi korxonalarni
rivojlantirish uchun) manba bo‘lib xizmat qilishlari lozim.
O‘zbekistonda kichik korxonalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash tizimining
takomillashtirilishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka xizmat ko‘rsatadigan
banklar, fondlar, investiiyalar va sug‘urta tashkilotlarining faoliyatlarini
rag‘batlantirish yo‘nalishida olib borilishi lozim. Xorijiy mamlakatlardagi kabi
O‘zbekiston Respublikasida ham agar korxona ustuvor davlat dasturida (yangi
texnikani yaratish, uzoq hududlarni rivojlantirish va boshqalar) qatnashayotgan
bo‘lsa, imtiyozli qarzlar olishi mumkin. Bunda foizning eng kam me‘yori va qarzni
uzishda uzoq muddat berilishi – qarz berishdagi asosiy shartlardandir.
Kichik korxonalar faoliyatiga oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan xilma-xil xatarli
vaziyatlar katta ta‘sir ko‘rsatadi, kon‘yunkturaning keskin o‘zgarib ketishi,
mijozlarning to‘lovga qodir bo‘lmay qolishi, tabiiy ofatlar ularni tang ahvolga
tushirib qo‘yadi. SHu sababli rivojlangan mamlakatlarda sug‘urtalar tizimi yaxshi
yo‘lga qo‘yilgan. Bizning mamlakatimizda ham sug‘urtalar barpo etilishi zarur. Bu
tizim kichik korxonalarni rivojlantirishda (ayniqsa, tijorat xatarlari katta bo‘lgan
sohalarda) qulay sharoitlarni kafolatlashi, o‘ziniki bo‘lgan yoki qarz olingan
kapital bilan tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkorlarga ishonch va zarur
barqarorlikni yaratishi kerak.
35
Iqtisodiy
islohotlarni
chuqurlashtirish,
kichik
biznes
va
xususiy
tadbirkorlikni
rivojlantirish
respublikamizda
o‘tkazilayotgan
iqtisodiy
islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy
raqobatning rivojlanishini, iste‘mol bozorini tovarlar va xizmat turlari bilan
to‘ldirishni, shuningdek, xususiy tadbirkorlarning keng qatlamini yaratishni taqozo
etadi. Bularni hisobga olib, bugungi kunda Respublikada quyidagi masalalarni hal
qilish lozim:
- aholining keng tabaqalarini bozor faoliyatiga olib kirish, ulardagi
boqimandachilik, iste‘molchilik psixologiyasini bartaraf qilish, aholida xususiy
tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan faol shug‘ullanish istagini uyg‘otish;
- qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni tubdan yangilash, dehqon va
fermer xo‘jaliklar faoliyatini yanada rivojlantirish hamda ular sonini imkon qadar
oshirish, hududlarda kichik korxonalar tashkil etish yo‘li bilan vaqtincha ishsiz
yurgan kishilarni qo‘shimcha ish joylari bilan ta‘minlash;
- mintaqada bozor munosabatlari va infratuzilmani jadallashtirish, iqtisodiy
raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
- respublika aholisining ortib borayotgan talab va ehtiyojlarini to‘laroq
qondirishga xizmat qiluvchi iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarni barpo etish;
- ko‘rsatiladigan xizmatlar turini va miqyosini keskin oshirish, bank,
auditorlik, konsalting hamda turli vositachilik faoliyatlarini hozirgi zamon fan va
texnikasi yutuqlari asosida yuksak saviyada tashkil etishni ta‘minlash;
- korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirish, ularning iqtisodiy
jihatdan mustaqil bo‘lishlarini ta‘minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berish;
- joylarda ishlab chiqariladigan mahsulotlar turlari va hajmini bozor
talablariga ko‘ra osonlik bilan moslashtira oladigan iste‘mol bozorini tovar bilan
to‘ldirib, eksport uchun mol chiqara oladigan kichik korxonalarni joriy qilish.
Ma‘lumki, respublikada mehnatga layoqatli aholining katta qismi
qishloqlarda yashaydi. Bu qishloq joylarda tadbirkorlikning rivoji uchun juda katta
imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. SHu bilan bir qatorda, qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishida band bo‘lgan ortiqcha ishchi kuchlarini xizmat ko‘rsatish, qayta
36
ishlash va shu kabi yo‘nalishlarga qayta taqsimlash kerak. Qishloqda
tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakllarini rivojlantirish bilan bog‘liq turli
boshqaruv pog‘onalarida tashkiliy-iqtisodiy masalalarni hal etish ustuvor masalalar
qatoriga kiradi.
Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatimiz miqyosida quyidagi
masalalarni hal qilish lozim deb hisoblaymiz:
- bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun kadrlar tayyorlash va ularning
malakasini oshirish;
- hududlarda haqiqiy tadbirkorlik muhitini yaratish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo‘llab-
quvvatlash tizimini izchil davom ettirish, soddalashtirish;
- kichik biznes va tadbirkorlikning huquqiy bazasini yanada mustahkamlash;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni texnologik jihozlar bilan
ta‘minlashni qo‘llab-quvvatlash;
- islohotlar natijalarini reklama va axborot xizmati vositalari orqali keng
ommaga yetkazib borish.
|