Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:
 
1. Demografik koeffitsientlarga qanday koeffitsientlarni hisoblash kiradi?
2. Demografik jarayonlarga nimalr kiradi?
3. Tug’ilishning qanday koeffitsientlari mavjud?
4. Tug’ilishning umumiy koeffitsienti nima?
5. O’limning qanday koeffitsientlari mavjud?
6. Go’daklar o’limi tushunchasiga izoh bering?
7. Nikoh nima va uning qanday koeffitsientlari bor?
8. Ajralish va uning koeffitsientlarini ayting.
9. Tabiiy o’sish nima va unga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi?
10. B.S.Urlanis va V.A.Borisovlar tomonidan aniqlangan tabiiy o’sishning baholash 
mezoni qanday?
 
 
AHOLI MIGRATSIYASI VA DEMOGRAFIK JARAYONLAR. 
 
Migratsiya so’zi lotincha so’zidan otlingan bo’lib, ko’chish degan ma’noni 
bildiradi. Kishilarning yashash, ishlash, o’qish maqsadida, ma’muriy chegaralardan 
o’tgan holda, bir manzilgoxdan ikkinchi manzilgohga doimiy yoki ma’lum muddatga 
ko’chishi migratsiya deyiladi. Demak, ayholining xududlar bo’ylab harakati aholi 
migratsiyasini ifodalaydi. Migratsiyada ishtirok etgan kishilarni esa «migrantlar» deb 
ataladi. 
Migratsiya yo’nalishiga binoan tashqi va ichki migratsiyaga bo’linadi. 
Tashki migratsiya-bir davlatdan ikkinchi davlatga, bir qit’adan ikkinchi qit’aga 
aholining ko’chishidir. Bu jarayonda davlatlar aholisi qayta taqsimlanadi va ularda 
aholining kamayishi va ko’payishi ko’zatiladi. 
Ichki migratsiya bir davlatning ichida aholining hududlar bo’ylab ko’chishidir. 
Bunday migratsiyada ma’lum davlat ichida shahar va qishloq, tumanlar bo’ylab 
aholining qayta taqsimlanishi sodir bo’ladi. Lekin shu davlat aholisining umumiy 
soni o’zgarmaydi. Aholi migratsiyasi o’z mohiyatiyaga ko’ra uch turga, ya’ni doimiy, 
vaqtincha (mavsumiy) va tebranma (mayatniksimon) migratsiyaga bo’linadi. 
Doimiy migratsiya BMT ta’rifiga binoan aholining bir joydan ikkinchi joyga 
ko’chib, bir yildan ko’p yashab qolishidir. Vaqtincha migratsiya esa aholining bir 
joydan ikkinchi bir joyga ko’chib, ma’lum muddat yashab qaytishidir. Vaqtincha 
migratsiyaga aholinng o’qish, armiya xizmati, shartnoma asosida ishlash uchun 
vaqtincha yashash joyini o’zgartirishini kiritish mumkin. Tebranma migratsiyada 

---

- 23 - 
kishilar bir manzilgohdan boshqa bir manzilgoxga ishlash yoki o’qish maqsadida xar 
kuni yoki bir xaftada qatnashidir. Ushbu migratsiya aksariyat hollarda urbanizatsiya 
sharoitida rivojlanib boradi. Tebranma migratsiyani asosiy yo’nalishi qishloqdan 
shaharga, kichik shaharlardan katta shaharlarga tomon bo’ladi. 
Ilmiy manbalarda aholining bir joydan ikkinchi joyga bo’lgan harakatini ya’ni 
ko’chishini ifodalashda «Aholining migratsion harakati», «Aholining mexanik 
harakati», «Emmigratsiya», «Immigratsiya», «Reemmigratsiya» tushunchalaridan 
foydalaniladi. «Aholining migratsion xarakati», «Aholining mexanik xarakati», 
tushunchalari asosan bir jarayonni - aholini ko’chishini ifodalaydi. Emigratsiya-
aholining ma’lum davlatdan ko’chib ketish jarayoni bo’lib, ularni, ya’ni ko’chib 
ketganlarni emmigrantlar deyiladi. Immigratsiya ma’lum davlatga aholining ko’chib 
kelish jarayoni bo’lib, ko’chib kelganlarni immigrantlar deyiladi. Aholini ko’chib 
ketgan davlatiga yana qaytib ko’chib kelishi reemmigratsiya jarayoni xisoblanadi. 
Shuni aloxida qayd etish lozimki. «Emmigrant» va «Immigrant» tushunchalari 
uchun xalqaro yagona ta’rif mavjud emas. Bu tushunchalar bo’yicha xar bir 
davlatning 
o’z mezonlari bordir. Masalan. Bolgariyada «immigrant» shu 
davlatga 
joylashish 
maqsadida 
boshqa 
davlatdan 
kelganlar: 
«emmigrant» esa-Bolgariyani butunlay tashlab boshqa davlatga yashash uchun 
ketganlar: Polshada - oldin xorijda, 
ya’ni boshqa davlatda yashab, keyinchalik shu 
davlatga doimiy grajdanlik uchun kelganlar «immigrantlar» deb: Polhshani butunlay 
tashlab ketganlar esa «emmigrantlar» deb ataladi. Rosiyada 
Rossiyaga 
ishlash 
yoki o’qish maqsadida 1,5 yildan ko’p muxlatga kelganlar va ularning kuzatuvchilari 
«immigrantlar; deb, o’qish yoki ishlash uchun 1,5 oydan ko’p muxlatga boshqa 
davlatga ketganlar «emmigrantlar» deb ataladi. AQShda — qonuniy asosda boshqa 
davlatlardan doimiy yashash maqsadida AQSh ga kelganlar «immigrant»lar deb 
«ataladi». «Emmigrant» larga esa ta’rif yo’q. 
Aholining migratsion harakatiga ko’plab omillar ta’sir etishi mumkin. Ularga 
ijtimoiy: siyosiy, milliy, diniy, ekologik, harbiy va demografik omillarni kiritish 
mumkin. Umuman xalqaro migratsiyani olti guruhga 
ajratiladi: 
1.Oilaviy va boshqa sabablarga ko’ra, doimiy yashash maqsadida bir davlatdan 
ikkinchi davlatga ketgan emmigryntlar. 
2.Migrant mehnatkashlar. 
3.Nolegal immigrantlar. 
4.Qochoqlar. 
5.Studentlar, stajer-tadqiqotchilar, ilmiy xodimlar 
va uqituvchilar. 
6. Turli maqsadda ko’chib yuruvchilar turistlar, dam oluvchilar, anjumanlarga 
qatnashuvchilar va h.k. 1 
Hozirgi xalqaro migratsiyada asosiy o’rinni mehnat migratsiyasi egallaydi. 
Chunki xozirgi davrda insonning yashaashi uchun iqtisodiy omilning ahamiyati 
kuchaydi. 
Dunyoda va uning alohida hududlarida jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir 
tarixiy davrlarida turli ijtimoiy guruhlaridagi migrao’ion harakatni o’rganishda 
migratsiya 
ko’rsatkichlaridan 
foydalaniladi. 
Ayniqsa 
migratsiya 
jarayonini 

---

- 24 - 
demografik nuqtai nazardan o’rganilganda uning ko’rsatkichlari atroflicha tahlil 
etiladi. 
Migratsiya ko’rsatkichlari: 
1.Migratsiyaning absolyut va nisbiy son ma’lumotlari. 
2.Migratsion harakatning intensivligi yoki koeffitsienti ma’lum 
hududda yashovchi aholida har 100 kishiga to’g’ri keluvchi migrantlar soni). 
3.Migratsiya saldosi (bir yil davomida ko’chib kelgan aholi bilan, ko’chib
ketgan ahotlining ayirmasiga) teng. 
Migratsiya saldosi manfiy yoki musbat bo’ladi va u absolyut (masalan yiliga 
3000 kishi) xamda nisbiy ko’rsatkichlarda (100 va 1000 kishi hisobiga) ifodalanadi. 
Ma’lumki migratsiya aholi ko’chib kelgan xududning ham, ko’chib ketgan 
xududning ham demografik holatiga ta’sir qiladi. 1980 yillarda aholi o’sishida tashqi 
migratsiyaning roli Aqsh, Kanada, Frantsiya, Avstraliya kabi davlatlarda o’rtacha 25 
foizni tashkil etgan. Boshqacha so’z bilan aytilsa, yuqorida qayd etilgan davlatlarda 
aholi o’sishining 1/4 qismini immigrantlar tashkil etgan. 
Migrantlar oqimi yo’nalgan xududlarda, migratsiya salhdosi ijobiy, ya’ni 
ko’chib kelganlar soni, ko’chib ketganlar sonidan ortiq bo’ladi. Natijada bunday 
xududlarda aholi soni qsib boradi. Bu hol o’z navbatida nikoh holatiga, oilalar 
miqdorining oshib borishiga, tug’ilish jarayoniga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Aholi 
ko’chib ketayotgan xududlarda esa yoshlar salmog’i, jami aholi tarkibida kamayib 
boradi, mehnat yoshidan katta bo’lgan aholi salmog’i esa ortib borib, xududning 
demografik xolatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Aholining bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan ikkinchi muhitga o’tishi uning 
demografik mayliga (nikohga kirish va oila qurishiga, oiladagi farzandlar soniga, oila 
mustahkamligiga munosabati va h.k.) bevosita ta’sir etadi. Shuningdek, aholi 
migratsiyasi mehnat resurslari shakllanishida ham muhim omillardan hisoblanadi. 
Migrantlar oqimi aholining yosh jinsiy tarkibida o’z aksini topadi. Mehnat 
resurslari ortib boradi. Natijada qator muammolar yuzaga keladi yoki aksincha 
mehnat resurslarining kamayib ketish hollari ham yuzaga kelishi mumkinki, bu ham 
muammolarga sabab bo’ladi.