48
49
dqiqatçılarından olan V. Minorski və F.Zeynalov isə xalac dilini
Azərbaycan dilinin dialekti hesab edirlər.
Xalac dialektinin xüsusiyyətləri: 1) söz köklərində qapalı e
saiti işlənir: beş el “oba”, et “etmək”, keç, keçe “gecə”, ver, ye,
bel ;2) ilkin uzun saitlər : a:ç, a:ş “aşmak”, a:t “ad”, sa:n “sayı”,
ta:ğ, ta:ş “daş”, va: “bağlamaq”, be:ş, e:l, ve:r, qi:yz “qız”, ho:t
“od”, so:l, to:l “dolmaq”, gö:l, kö:k “göy”, ö:z, tö:ş “döş”, yu:rt,
kü:ç “güc”, tü:k, sü:z; 3) alınma sözlərdə də əslinə uyğun saitlər
uzun tələffüz olunur: cafa:, a:lim, ba:ğ, bosta:n, ca:n, çira:ğ, xu-
ma:r “sərxoş”, ya:d; 4) alınma sözlərdə a> ə/e dəyişməsi: bext,
heq, xemir,xeyif ”yazıq”, xeyir; milli sözlərdə a> e dəyişməsi:
qeyne, seqqel, be:ğir “bağırmaq”; 5) ı> i dəyişməsi: siq “sıxmaq”,
qiliç, qiyz “qız”, qiş, qiz “qızmaq”, yiqil “yıxılmaq”; 6) a> o də-
yişməsi: boş “baş”; 7) III şəxs əvəzliklərində o> u dəyişməsi:
una, ullar; 8) l,m,n,r samitləri ilə bitən sözlərdə a,e/ə saitlərinin
düşməsi: sürretdi, hürretdi, vurratdu, külletdik “gülərdik” ; 9)
ikihecalı sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırdıqda qapalı saitlə-
rin düşməsi: bağriyn “bağrın”, qabri, qoyni “qoynuna”, boqzuça
“ağzında”, köynüm “könlüm”; 10) saitlə başlayan sözlərin əvvə-
lində h səsinin artımı: hadax “ayaq”, haç, hadurluq “ayrılıq”, hay
“demək”, ho:t “od”, ho:çaq “ocaq”, hoqu “oxumaq”, hürkmek;
11) qədim d samiti mühafizə olunur: boda “boyamaq”, bidik ”
böyük”, qudruk “quyruq”, hadaq “ayaq”, hadurul “ayrılmaq”,
udan “uyanmaq”; 12) iki və çoxhecalı sözlərin sonunda q samiti
mühafizə olunur: sa:rıq, ha:çuq “acı” nişa:nlıq, ta:tluğ “dadlı”,
pu:lluq, bulutluq; 13) şəkilçilərdə qədim q ünsürünün saxlanma-
sı: tavusqan, kürgek, kaklukqa “kəkliyə”, kö:kge “göyə”, yürekge
“ürəyə” ; 14) söz əvvəlində q səsinin möhkəmliyi: qaç, qa:l, qarru
“yaşlı”, qiyz, qişla:q, qon “qonmaq”, qur, qoy; 15) söz əvvəlin-
də k səsinin möhkəmliyi: kel, kelin, ket, keç, keçe “gecə”, kö:k,
kö:nder, kör, köz, kül “gülmək”, kün gö:l “göl”, güney sözləri
istisnadır); 16) söz əvvəlində t səsinin möhkəmliyi: ta:ğ, ta:ş, ta:t
“dadmaq”, til, toğ, to:l, tur, tüş, tüzül; 17) söz əvvəlində qədim
y samitinin mühafizə olunması: yigit, yil, yilqi “ilxı”, yiraq, yü-
qaşqayların dili Azərbaycan dilinə çox yaxındır, ondan dialekt sə-
viyyəsində fərqlənir. İranda yaşayan qaşqayların dialektinin xü-
susiyyətləri:1) söz köklərində qapalı e səsinin işlənməsi: et, yer,
ver, get, ye, de, sel; 2) ilkin uzun a saiti : a:d “ad”, da:ğ, da:ş,
qa:l, ya:r “yarmaq”, ya:z “yaz, bahar”; 3) sonrakı uzanma: do:-
ran, gö:hər, so:da “sevda”, qoşunla:rı, bulutla:rı, yolla:ru, ağa:cı,
qıra:ğında, yadıŋna:dır; 4) alınma sözlərdə a> e dəyişməsi: reh-
met, zehmet, eceb, eşq, heya:t, xeber, texte, qeter, xezan, emma
və s.5) ı> i dəyişməsi: qiş, irağdan, qiç, çix; 6) alınma sözlərdə v
səsindən əvvəl a>o, e>o, e>ö dəyişmələri: qovqa, dovran, qo:her,
do:let, dövran, şövket; 7) a səsi ilə bitən sözlərdə y səsinin təsiri
ilə a> ı dəyişməsinin meydana çıxması: bağlıyanna “bağlayınca”,
ağlıyende, oynıyanna” oynayınca”, yorılmıyan; 8) söz əvvəlində
d səsinin möhkəmliyi: daş, dil, don, dol, düz, dad; 9) t səsinin
işlənməsi: tik, tök, toxu tut; 10) x səsinin möhkəmliyi: oxu, toxi,
yaxşı, saxladan, qorxmalıydı, çox, ba:lıx; 11) intervokalda q> ğ
dəyişməsi: qırağı, qonağıdı, ocağ öpirdi, uzağ iller, uşağ ıdım,
oyağ idi; 12) söz və heca başında ç> ş dəyişməsi: üşdigi, geşdiler,
köşdiler, aşdigi, bişdigi, geşdigi “qaçması”, heş; 13) velyar ŋ sə-
sinin işlənməsi: deŋiz, aŋla, yeŋi, seniŋ, gördiŋ, uca:lıŋ; 14) bəzi
sözlərdə m səsinin işlənməsi: men, min ;15) samit qoşalaşması:
quzzu, dirri, durru, geççi, neççe, kerre, atta “ata” ; 16) söz əvvə-
lində y səsinin düşməsi: il, ilan, uca, ürek, ük, igit, ulduz, üz; 17)
təsirlik halda- ı,-yı şəkilçisinin işlənməsi: burmağı “barmağı”, el-
keleri, yolla:ru, kereyi “kərə yağını”, dunya:yu; 18) indiki zama-
nın – ır şəkilçisi ilə ifadə olunması: bilirem, gelireŋ, gedir, baxur,
süzürdi; 19) nəqli keçmiş zamanın -mış,- ub formaları ilə ifadə
olunması: gelmişem, uçurtmu şam, görmüşeŋ, salmışeŋ, olmuşaq
“olmusunuz”, dolubdur (209,s.64-73).
İranın Savə, Qum, Əraq və Təfriş bölgələrində yaşayan
Dostları ilə paylaş: