Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

xalac-
ların dili mübahisəlidir. Uzun illər xalac Azərbaycan dilinin di-
alekti sayılmışdır. Keçən yüzilliyin 70- ci illərindən sonra alman 
alimi G. Dörfer və onun davamçıları öz araşdırmalarında xalac 
dilini müstəqil türk dili kimi səciyyələndirirlər. Bu dilin ilk tə-

---

50
51
>er, iv> ev; 5) ikinci hecada və sonda u səsi geniş yayılmışdır: 
artux, aşux, yemalu, ivlu, açuğ, muncuğ, irelu; 6) a>ə dəyişməsi: 
qərə, qərqə, yəssi, urtə, qisqə, yarə, arəm “adam”, burdə, urdə, 
səlxum; 7) a> e dəyişməsi y səsinin təsiri ilə baş verir: eyran, 
qeymağ, qeyin, yeylağ, beyrağ, qeynamağ; 8) söz sonunda k> y 
dəyişməsi: ürey, çörey, gerçey; 9) söz sonunda q>x/ ğ dəyişməsi: 
qulax, çux, uzağ, irağ, dıirnağ, biçağ, turpağ, palçağ, muncuğ, 
baluğ, bilağ, günnemağ “ göndərmək; 10) b> v dəyişməsi: div, 
davan, qavağ, güvek “ göbək”; 11) y səsinin düşümü: üz, ulduz, 
ilan, il, ürey; 12) d> r dəyişməsi: ar, darnağ “dadmaq”, durağ 
“dodaq”, urin “odun”, ervar “arvad”; 13) bəzi sözlərdə yerdə-
yişmənin baş verməməsi: turpağ, ireli, kürpi;14) sağır ŋ səsinin 
izinin qalması: dunquz, qaraquluğ, danqlamağ “xəstələnmək”; 
15) kəmiyyətin –ler,- le şəkilçisi ilə ifadə olunması;16) yiyəlik 
hal şəkilçisizdir: kişi ivi, elim bermağı; 17) təsirlik hal –i/ni şə-
kilçisi ilə əmələ gəlir: seni, bizi, sizi (mənsubiyyət şəkilçisindən 
sonra düşür: elim tut, ancaq II şəxsdə elov- eloi “ elini”şəklin-
də işlənir); 18) yerlik və çıxışlıq hallar- de şəkilçisi ilə əmələ 
gəlir: bizde, ivde, burde, urde, elinne “əlində”; 19) şəxslər üzrə 
mənsubiyyət şəkilçilərinin işlənməsi: elim, elu, eli, elimiz, eluz, 
elleri; 20) şəxs əvəzliklərinin yiyəlik halda işlənməsi: menim/
menom, senu, unu, bizim/ bezem, sizu, ularu; 21) sıra sayları- 
ümçi şəkilçisi ilə düzəlir: dürdümçi, üçümçi; 22) qayıdış əvəz-
likləri: bilemi, bilovi, bilesini, bilemizi, bilovzi, bilelerini; 23) 
bacarıq şəklinin işlənməsi: gələbilmiyorem, gelebilmiyovsa; 24) 
məsdərlər –mağ şəkilçisi ilə düzəlir: darmağ “dadmaq”, gitmağ, 
gelmağ, vermağ; 25) feilin şərt şəkli fars mənşəli əgər ədatı ilə 
ifadə olunur: ege geleydux “gəlsəydik” və s. (212 s. 676). Bu 
dialektin lüğət tərkibi Azərbaycan ədəbi dilindən və dialektlərin-
dən fonetik cəhətdən fərqlənən sözlərdən ibarətdir: dada “baba, 
ata”, aba və nənə “ana”, qardaş bacı, uğl, uğlan, qız, uşağ, ber-
mağ, eyağ, bağaruğ “bağırsaq”, durağ “dodaq”, baluğ, it, xurus, 
qüqerçin, qerqe, ikki, yirmi, utuz, üz, sure “sonra”, qısqe, inlu, 
rek, yulduz; 18) bəzi sözlərin əvvəlində m səsinin işlənməsi: men, 
min; 19) yönlük halın- qa,-ka şəkilçisi ilə ifadə olunması: tanriqa, 
biqanaqa “əcnəbiyə”, sözlerke, bextimizke, kaklukqa “kəkliyə” 
(mənsubiyyət şəkil çilərindən sonra –a,-ə şəkilçisi işlənir: yüreki-
me, qollaruma); 20) istiqamət halı- qari şəkilçisi ilə əmələ gəlir: 
yoq- qari “yuxarı”, taşqari; 21) qayıdış əvəzliyi ö:z şəklində işlə-
nir: ö:zü, ö:zleri, ö:züm- çe; 22) indiki zaman- or,- yor şəkilçisi 
ilə əmələ gəlir: haçor, keçorlar, turuyorlar, va:yor “bağlayır”; 23) 
əmr şəklinin III şəxsi- ta şəkilçisi ilə ifadə olunur: olta “olsun”, 
kelte “gəlsin”, qa:lmata “qalmasın”, to:lmata “dolmasın”; 24) 
-dıkı, dukı feili bağlama şəkilçilərinin işlənməsi: haşduqi “açın-
ca”, uşduqi “uçunca”, siqdiki “sıxınca”, qeynediki “qaynayınca” 
və s.(209,s.190-199). Bu dialektin lüğət tərkibində spesifik söz-
lərlə yanaşı qədim türk sözləri də işlənməkdədir: a:ş “yemək”, 
aştada:qu “sacayağı”, bağır “ürək”, baluq “kənd”, ba:na “yamac”, 
bozputa “odun” , cuvlan “evlənmək”, ça:l “kiçik”, gö:le “ öküz”, 
havul “yaxşı, gözəl”, öng “ön”, tez “qaçmaq”, var “getmək”, 
yo:rqal “qonaq”, yeralma “kartof”, ya:l “yamac”, varaq “odun” 
və s.