O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

Iqtisodiy sohada
fuqarolik jamiyatining struktusi quyidagilardir: iqtisodiy faollikning individual 
shakllari; jamoaviy xo‘jaliklar, kooperativlar, xususiy korxonalar va aksionerlik jamiyatlari (sanoat, savdo, 
moliyaviy sohalarda); tarmoqlar bo‘yicha birlashmalar va uyushmalar (tadbirkorlar, fermerlar, sanoatchilar, 
banklar, neftchilar kabilar birlashmalari). Bu korxona va tashkilotlar fuqarolarning o‘z tashabbuslari bilan 
tuziladi. Ular bilan bir qatorda davlatning unitar korxonalari ham faoliyat yuritishi mumkin. Raqobatchilik 
aloqalari va manfaatlarni intergatsiya qilish masalalari erkin bozor iqtisodiyoti qonunlari bilan hal etiladi. 
Fuqarolik jamiyatining 
ijtimoiy-siyosiy sohasi
o‘z ichiga quyidagilarni oladi: fuqarolar ijtimoiy-
siyosiy faolligining turli shakllari (majlislar, namoyishlar va boshq.); ijtimoiy, siyosiy tashkilotlar va 
harakatlar (kasaba uyushmalari, kam ta’minlangan qatlamlarlarga yordam uyushtirish jamiyati, nogironlar 
jamiyati, partiyalar va boshq.); o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlat ommaviy axborot vositalari. 
Ularning an’anaviy strukturaviy unsurlari: oila, sotsial guruhlar va birliklar. Bu mohada ijtimoiy fikrni 
shakllantirish va ifodalash, umum qabul qilingan me’yorlar va qadriyatlarni joriy etish, sotsial ixtiloflarni 
kelishtirish, sotsial birliklarni o‘zini o‘zi tashkillashtirishni rag‘batlantirish, fuqarolar hamkorligi asosida 
o‘zaro yordamlar uyushtirish. 
Fuqarolik jamiyatining 
ma’naviy sohasi
bevosita odamlarning ma’naviy-axloqiy jihatlardan 
rivojlanishi, ularning ilmiy va badiiy ijodiyoti, madaniy rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Bu sohadagi fuqarolik 
jamiyatining unsuri - bu so‘z va vijdon erkinligidir. Ularni amalga oshirish alohida olingan shaxslarning o‘z 
e’tiqodlarini himoya qilish, o‘z fikrini oshkora ayta olish, o‘z shaxsiy g‘oya va konsepsiyalarini rivojlantirish 
imkoniyatlariga ega bo‘lish, ijodiy tashabbuskorlik vao‘zini o‘zi rivojlantirish uchun shart-shapoitlar 
yaratishni ifodalaydi. Bu soha o‘z ichiga mustaqil faoliyat yuritadigan ijodiy, ilmiy, madaniy, ma’naviy, 
ma’rifiy va boshqa uyushmalar, birlashmalar va tashkilotlarni oladi (masalan, yozuvchilar, rassomlar, 
kompozitorlar, uyushmalari, ilmiy hamjamiyatlar, madaniy va ma’rifiy tashkilotlar, diniy maskanlar va 
boshq. (3.3.-rasm). 
Fuqarolik jamiyati strukturasi o‘zida jamiyatni sotsial-tabaqaviy jihatdan bo‘lishni aks ettirsa ham u 
aslida jamiyat (suveren va mustaqil) sub’ektlarining erkin o‘zaro ta’siri hamda bog‘lanishlari natijasi o‘laroq 
shakllanadi. Fuqarolik jamiyati manfaatlar muvozanatiga asoslanganligini uchun ham uni strukturalarini 
tavsiflashda asosiy ahamiyat kishilarni turli birliklarga birlashtirish va ularning a’zolik tabiatini ochib 
beradigan uyushfunksionaltahlilga qaratiladi. Bu xulosalardan yana bir muhim holat kelib chiqadi. 
Fuqarolik jamiyatining strukturasi o‘zida gorizontallik tabiatinikasb etadi. Unda davlatdan farq qilib, vertikal 
aloqalar (bo‘ysunish) emas, balki gorizontal munosabatlar ustunlik qiladi. Fuqarolik jamiyatida erkin va 
yuridik jihatdanteng huquqli hamkorlarning o‘zaro munosabatlari (raqobat, qarama-qarshilik, hamkorlik, 
birdamlik) shakllanadi. Fuqarolik jamiyatining strukturalari o‘zini o‘zi tashkil etuvchi, o‘zini o‘zi 
boshqaruvchi sifatidadagi teng huquqli sub’ektlar (hamkorlar, o‘zaro nartnoma tuzuvchilar) va ixtiyoriy 
hamda erkin istak bildirishlar natijasida paydo bo‘ladi.
SHu tariqa, fuqarolik jamiyati faqat tizimli sifat kasb etganidagina o‘zining sotsial harakatchanligiga 
va etukligiga erishadi, deb xulosa qilish mumkin. Bu tizimlilik ierarxik emas, balki muvofiqlashtirish tarzini 
kasb etadi.Bunda barcha sotsial birliklar (manfaatlarni ifodalash asosida tashkil topgan guruhlar) bir-
birlariga bo‘ysunmaydi, balki o‘zaro aloqalar asosida faoliyat yuritadi. Fuqarolik jamiyatining boshlang‘ich 
mezonlari – bu manfaatlar, huquq va shaxs erkinligidir. Erkinlik va adolat fuqarolik jamiyati sharoitida 
odamlar faoliyatini yo‘lga qo‘ygan holdasotsial omillik kasb etadi. 
Fuqarolik jamiyati davlat tomonidan himoya qilinadigan barqaror huquqiy me’yorlarsiz yashay 
olmaydi. Fuqarolarning asosiy shaxsiy huquq va erkinliklariga quyidagilar kiradi: o‘z sha’ni va qadr-

---

46 
qimmatini himoya qilish; o‘zining qaysi millatga mansubligini o‘zi aniqlash huquqi; shaxsiy va oilaviy 
sirlarni saqlash huquqi; hayot kechirish huquqi; vijdon erkinligi huquqi; fuqarolarning uy-joyi va shaxsiy 
hayoti,daxlsizligi, yozishmalarnini sir saqlanishi; suda himoyalanish huquqi, davlat organlari va mansabdor 
shaxslar xatti-harakati ustidan shikoyat qilish huquqi; qaerda bo‘lish va yashashni tanlash, erkin ravishda bir 
joydan ikkinchi joyga ko‘chish huquqi; qaysi tilda so‘zlashishni erkin ravishda tanlash huquqi; axborot olish 
huquqi va boshq.