305
zəifləməsinə, yarpaqlarda fizioloji pozğunluğa və məhsul itkisinə səbəb olur.
Ölkəmizdə arpa bitkisinin yarpaq xəstəliklərinin yayılması onların vurduğu ziyan
kifayət qədər öyrənilməmişdir.
Yarpaq ləkə xəstəliklərinin inkişafına rütübətli hava və optimal temperatur (17-
23C
0
) əlverişli şərait yaradir. Bubaxımdan Qobustan BTS-də arpa bitkisində yarpaq
xəstəlikləri geniş yayıldığını bu xəstəliklərin inkişafını və vurduğu ziyanın
öyrənilməsinin aktualılığını nəzərə alaraq parazitlik edən sarı pas, cirdan pas, unlu-
seh, helmintosporioz, rinxosporioz, septarioz v.s kimi xəstəliklərin öyrənilməsinə dair
tədqiqatlar aparılmışdır. Dənli bitkilərin əsas xəstəlikləri eyni mənşəyə malik
olduqları üçün çox oxşardılar. Qobustan bölgəsi ekolojı cəhətdən respublikanın digər
bölgələrindən
fərqləndiyi kimi, arpa xəstəliklərinin yayılmasına və inkişaf
dinamikasına görədə müəyiyən fərqlilik müşahidə edilir. Təbii iqlim faktorları
burada, bu və ya digər xəstəliklərin inkişafı üçün əlverişli olur.
Sarı pas xəstəliyin törədicisi
Puccinia striiformis
(West) göbələyidir.
Xəstəliyin ilkin əlamətləri erkən yazda bitkilərin kollanma və boruya cixma
mərhələsində üzə cixir. Xəstəlik nəticəsində yarpaqların asmiliyasiya səti kiçilir,
tənəffüs
prosesi güclənir, buxarlanma artir və yarpaqlar vaxtindan əvvəl quruyub
tökülməyə başlayır. Nəticədə dən cılızlaşır çəki aşağı düşür. Sarı pas xəstəliyi
müxtəlif saviyyədə(zəif,orta,güclü) tutulmuş sortlar üzərində aparılmış təcrübələr
göstərirki, onun məhsuldarlığa vurduğu ziyan xəstəliyin intensivliyindən asılı olarak,
17-35% arasında dəyişir.
Unlu-sehxəstəliyinin törədicisi
Erysiphe graminis
f.Em.Markhal arpanin ən
geniş yayılmış xəstəliklərdən biri hesab olunur. Unlu seh xəstəliyi ən çox yarpaqlarda
əmələ gəlir, lakin bitkinin bütün yer üstü hissələri yoluxa bilir.
Xəstəlik törədicilər
80-100% nisbi rütubətdə, 0-20
0
Ctemperaturda və sıx əkinlərdə yayılır.Tədqiqatlara
əsasən xəstəlik 15-35% arasında ziyan vura bilir.
Torvari helmintosporioz xəstəliyinin törədicisi
Drechlera tenes
İfo. Xəstəliyin
inkişafı aprel may aylarında temperaturun(20-28
0
C) və nisbi rütubətin (70-80%)
yüksəlməsi ilə eyni başlayır. Yarpaq üzərində əmələ gələn kiçik ölcülü bozumtul
ləkələr sonra bir biri ilə birləşib bitkinin yarpaq səthini tutur. Bitkinin tənəffüs prosesi
pozulur, fotosintezin intensivliyi zəifləyir və yarpaqlar quruyub tökülür.
Rinxosporioz xəstəliyinin törədicisi
Rhunchosporium qraminicola
Heinsen
qeyri-müəyyən göbələklərin
Hyphomisetales
sirasina aiddir. Xəstəlik rütübətli illərdə
xüsusi ilə geniş yayılır. Xəstəliyin vurduğu ziyan bitkilərin yarpaqlarınin tez quruyub
tökülməsi generativ və reproduktiv orqanların inkişafdan qalması, dən formalaşması
prosesinin pozulması nəticəsində yüngül çəkili dənlərin
və boş sünbüllərin əmələ
gəlməsindən asılıdır.
Yuxarda qeyd olunan xəstəliklərin sirayətlənmə səviyyəsinin hesabatları
aşağıda qeyd edilən metodikalar üzrə aparılmışdır.
CIMMYT və ICARDA-nın beynəlxalq təlimatlarında tövsiyyə olunan Kobbun
modifikasiya olunmuş şkalaları üzrə aparılmışdır (Peterson et all, 1948; İnstructions
for the Management and Reporting the results for the Fawwon, 1995), Unlu-seh
xəstəliyinin davamlılığı Avropa ölkələrində geniş tətbiq olunan N.Smilakovicin
(1966) tərtib etdiyi 9 ballı şkala əsasında hazırlanmiş, Krivçenko V.İ. və başqaları
306
tərəfindən (1980) təklif olunan metodiki göstərişlər əsasında öyrənilmişdir. Aprarılan
tədqiqatlar nəticəsində məlum oldu ki, bu il Qobustan BTS-də öyrənilən arpa
bitkisində nəzarət-1, nəzarət-2 və musabiqəli sort sınağı pitomniklərində kollanma
fazasında torvari helmintosporioz və unlu-seh xəstəliklərinin
ləkələri müşahidə
olunmuşdur. Mum yetişmə dövründə isə rinxosporioz və sarı pas xəstəlik törədiciləri
yayılmağa başlamışdır. Öyrənilən pitomniklərdə göstərilən xəstəliklərin sirayətlənmə
səviyyəsi müxtəlif olmuşdur. Belə ki, nəzarət-1 pitomnikində olan 55 nümunənin 18
ədədi iki cərgəli arpa, 37 ədədi çox cərgəli arpa olunmuşdur. Bu 55 nümunədən 19
nümunə(5ms-20s) yəni 34,5% sarı pasa həssas və orta həssas, 36 nümunə isə yüksək
davamlı (R) 65,5% olmuşdur. Unlu seh xəstəliyinə 10 nümunə (5-7 bal) 18,2%
həssas, 45 nümunə isə 81,8% davamlı və orta davamlı olmuşdur. Torvari
helmintosporioz xəstəliyi ilə 23 nümunə (5-7bal) 41,8% həssas, 32 nümunə (2-4 bal)
52,8% davamli və orta davamlı olmuşdur. Rinxosporioz xəstəliyi ilə 21 ədəd nümunə
(5-8 bal) 38,2% həssas 34 nümunə(2-4 bal) 61,8% davamlı və orta davamlı olmuşdur.
Nəzarət-2 pitomnikində öyrənilən 10 ədət nümunədən 5 ədədi rinxosporioz
xəstəliyinə (5-8 bal) 50% həssas, 5 nümunə (3 balla) 50% faiz orta davamlı olmuşdur.
Helmintosporioz xəstəliyi ilə bir nümunə (6 bal) 10% həssas, 9 nümunə (2-4 bal)
90% davamlı və orta davamlıliq göstərmişdir. Nəzarət 2 pitomnikində unlu seh və
sarı pas xəstəlikləri müşahidə olunmamışdır.
Dostları ilə paylaş: