321
Ключевые слова:
желтая пятнистостьи, пшеница, некроза, хлороз,
фитoпатоген
Buğda yarpaqlarının sarı ləkə xəstəliyi, son illərdə
yarpaq ləkə xəstəlikləri
içərisində ən çox yayılmış, müxtəlif illərdə epifitotiyaylara səbəb olmuşdur.
Törədicisi kisəli saprotrof göbələk olan
Pyrenophora tritici-repentis
. (Died)
Drechs. (Syn. P. trichostoma (Fr) Fuckel), anamorf.vasitəsilə, təkcə buğda deyil,
60 növə qədər mədəni və yabanı taxıllar fəsiləsindən olan bitkilərdə müxtəlif
yarpaq ləkə xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur. Respublikamızda hələ 2001-
2003-cü illərdə xarici alimlərin apardıqları müşahidələr
onu deməyə əsas verir ki,
Azərbaycan ərazisi patogen irqlərinin ən çox müxtəlifliyi müşahidə olunan yerdir.
Belə ki, xəstəliyin mövcud 8 irqindən (ras) 6-sı Azərbaycan ərazisindən toplanmış
izolatlardan müəyyən edilmişdir. Xarici tədqiqatçılar Azərbaycan ərazisini
Vavilovun da dediyi kimi, taxıl bitkilərini əcdadlarının ilk meydana gəlmə yeri
olduğunu qeyd etməklə yanaşı, onların xəstəliklərinin də geniş yayıldığı bölgə
olduğunu vurğulayırlar.Tədqiqatlara başlamazdan əvvəl
ədəbiyyat mənbələri və
xarici müşahidəçilərin tövsiyyələri əsasında 2012-ci ildə xəstəlik barəsində ilkin
məlumatlar toplanaraq analiz edilmiş, xəstəliyin Azərbaycan ərazisindəki inkişafı
öyrənilmişdir. Cari ilədək patogen haqqında bir sıra analizlər aparılmış,
identifikasiya, morfoloji anatomik quruluş, laborator metodik qaydalar haqqında
tədqiqat işləri aparılmışdır. Burada əsas məqsəd xəstəliktörədici patogenin yerli
şəraitdə immunoloji açar xəritəsini (sort differensiator)
yaratmaq, və onlardan
xəstəliyin genetik və molekulyar səviyyədə öyrənilməsində istifadə etməkdir.
Laboratoriya şəraitində təcrübələr, 2014-2015 (Dekabr və Yanvar)
tarixlərində qoyulmuşdur. İstifadə edilən sortlar və nümunələr əvvəlki illərdən təbii
şəraitdə öyrənilmiş və xəstəliyə tutulan nümunələr kimi qiymətləndirilmişdir. Əkin
materialı kimi yerli, Rusiya və Türkiyə mənşəli sortlardan istifadə edilmişdir.
Laboratoriya əkinləri üçün 30 sort və sortnümunədən 2 təkrar olmaqla hər
dibçəyə çarpaz olaraq 10-12 ədəd əkilmişdir. Əkin üçün istifadə edilən dibçəklərin
dərinliyi 110mm, diametri isə80 mm-dir. Götürülmüş torpaq nümunəsi əvvəlcədən
sterilizə edilərək, ələnib, əkin üçün uyğun vəziyyətə gətirilmişdir. İşıqlanma şəraiti
(DRLF-400W, Philips30Wx3) elektrik fluoresent civə lampalarından istifadə
etməklə (3000 lux +2000L) 10-12 saat gecə gündüz rejimi yaradılmışdır. Təcrübə
qış aylarında qoyulduğu üçün bitkilər üçün temperatur
rejimi təbii yolla
tənzimlənmişdir. Bu məqsədlə kamera yerləşdiyi otağın pəncərələri daim açıq
saxlanmışdır. Rütubət və nəmliyi təmin etmək məqsədi ilə əl çiləyicisi və
Hydrofogger-Humidifier Mod HR-50 N-dən istifadə edilmişdir. Bitkilər 3 yarpaq
(Z1.3, Z2.0, Feekes=2S) mərhələsində olarkən işıqlanmanın kifayət qədər
olmaması təsirindən bitkilərin boyları uzanmış, bu məqsədlə Maleic Hidraziddən
(0.02gr
/
litr) istifadə olunmuşdur. Inhibitor hormondan
istifadə üçün uyğun
temperatur rejimi (18-20C
0
) yaradılmış və məhlul hazırlanaraq çilənmişdir. Təsir
üçüncü sutkadan etibarən özünü göstərmiş boyatma prosesi dayanmışdır.
Laboratoriya şəraitində əvvəlcədən əkilmiş
P.tritici repentis
koloniyaları ilə
süni sirayətləndirilmişdir. Göbələk koloniyaları yetişdirilməsi üçün tərəvəz şirəsi
322
aqarlı qida mühitindən və CPDA (carrot+potato dextrose agar) istifadə edilmişdir.
Bu məqsədlə tərəvəz şirəsi 100 ml (pomidor, yerkökü, çuğundur, kartof, kərəviz),
aqar 8-10qr, CaCO
3
-0.5-1gr, distillə suyu 400ml əlavə edilərək qaynadılmış, sonra
avtoklavda 20 dəqiqə, 120C
0
-də
sterilizə edilmiş, 2 mm qalınlıqda 50-55C
0
-də 90
mm-lik petri kasalarına doldurulmuşdur. Süni sirayətlənmə üçün lazım olan
göbələk koloniyaları, əvvəlki illərdən İsmayıllı, Xaçmaz və Tərtər BTS-dən
toplanmış nümunələrdən izolə edilmişdir. Nümunələr otaq temperaturunda əvvəlcə
qaranlıqda (5 sutka) sonra isə 12/12 saat, 2000-2500lux işıq və UBŞ altında ara
məsafəsi saxlanaraq (20-30 sm ) yetişdirilmişdir. Koloniyalar qida mühitlərindən
və onların qatılığından asılı olaraq 10-15-ci sutkalarda tünd rəngli sporlar verməyə
başlamışdır. Süni sirayətlənmə üçün koloniyalar kasalardan götürülərək steril suda
800ml qarışdırılaraq iri hissəciklərdən təmizlənmiş, 1 damcı Tween əlavə edilərək
sirayətlənmə (Airbrush inokulyatoru və Vakkumlu pompadan Mod 2
HV45FG230cx) aparılmışdır. İnokulyasiya 2 dəfə təkrar (3000 ədəd konidi/ml)
aparılmışdır. Bitkilər 2 sutka qaranlıq rejimdə 20-25C
0
saxlandıqdan sonra, gecə
gündüz rejiminə keçirilmiş və polietilen kisələrlə mühafizə olunmuşdur. Bitkilərin
biri-birinə təmas etməməsi və qurumaması üçün hər dibçək ayrıca olaraq polietilen
kisə ilə mühafizə edilmişdir.
Şəkil. İnkubasiya(a) və skrininq(b,c).
İnokulyasiyadan sonra 5-7 gün ərzində bitkilərdə zəifləmə müşahidə edilmiş, 7-8-
ci günlərdən etibarən yoluxmuş yarpaqlardan nümunə alınmış və mikroskopik
analiz edilmişdir. Bu müddətdə götürülmüş nümunələrdə konidilər inkişaf etməmiş
müvafiq nekroz və xloroz reaksiyaları aşkar edilmişdir. Nümunələrdə yalnız on
ikinci gündən başlayaraq yarpaqlar üzərində zəif hiflənmə müşahidə edilmişdir. Bu
cür nümunələrin mikroskopik analizi zamanı törədicinin yeni əmələgəlmiş
konidiləri müşahidə edilmişdir. Tədqiqat işlərinin
nəticəsi olaraq qeyd etmək
lazımdır ki, respublikamızın müxtəlif torpaq iqlim şəraitində qoyulmuş təcrübələr
və aparılmış sahə müşahidələri zamanı həssaslıq göstərən bəzi nümunələr qapalı
(
in vitro
) şəraitdə də eyni tip həssaslıq reaksiyasına malik olmuşdur. Bu üsul qapalı
şəraitdə müxtəlif ətraf mühit amillərinin təsiri olmadan patogen və sahib arasındakı
qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsi cəhətdən əlverişli olmuşdur. Misal üçün
apardığımız sahə təcrübələri zamanı yüksək fonda xəstəliyə tutulan sortların
sonradan yüksək tempraturun təsiri ilə inkişafını dayandırdığı o cümlədən
sirayətlənmə prosesinin qarşısı alındığı müşahidə edilmişdir. Qapalı (
in vitro
)
şəraitdə bitkiyə və patogenin inkişafı üçün kifayət qədər münbit şərait yaradılır ki,
Dostları ilə paylaş: