Cədvəl 1.
Torpağın aqrofiziki xassələrinin orta qiymətlərivə variasiya əmsalları
Xassə
Dərinlik,
sm
X
C
v
, %
t
1
t
2
t
3
t
4
t
5
t
6
t
1
t
2
t
3
t
4
t
5
t
6
I
W
10-15
23.46
24.06
17.91
14.16
7.43
4.99
8.7
8.3
15.9
6.4
23.1
9.7
35-40
11.24
20.76
18.03*
13.64*
10.21*
10.32
11.5
7.7
9.8
6.5
18.6
4.0
ρ
b
10-15
1.184
1.346
1.427
1.357
1.339
1.332
12.9
3.4
6.0
7.7
13.1
12.0
35-40
1.455
1.411
1.489
1.445
1.318
1.395
9.0
7.6
3.5
5.7
7.4
6.3
ɛ
t
10-15
55.33
49.22
46.13
48.78
49.47
49.72
10.4
3.6
7.1
8.1
13.3
12.1
35-40
45.08
46.76
43.82
45.48
50.26
47.35
11.0
8.6
4.4
6.9
7.3
7.0
ε
a
10-15
27.73
16.83*
20.65
29.53
39.47
43.10
29.5
18.3
18.0
20.8
22.3
15.2
35-40
28.73
17.60
17.17
25.80
36.72
32.94
23.1
17.7
18.0
14.6
16.4
13.7
II
W
10-15
25.08
26.10
17.67
15.34
7.79
5.34
6.0
7.2
7.8
8.9
20.2
11.3
35-40
19.34
23.60
20.12
16.95
14.98
12.10
15.0
6.7
11.9
6.1
3.5
7.2
ρ
b
10-15
1.200
1.256
1.382*
1.367
1.342
1.415
9.8
7.5
12.4
7.0
8.6
3.6
35-40
1.377
1.336
1.416
1.375
1.399
1.425
5.5
7.7
10.1
7.6
7.6
7.1
ɛ
t
10-15
55.25
52.59
47.87*
48.41
49.57
46.61
10.5
6.7
13.5
7.5
10.7
4.1
35-40
48.02
49.59
46.55
48.13
47.22
46.24
5.9
7.9
11.6
8.2
8.5
8.3
ε
a
10-15
26.35
20.06
23.40
27.49
39.39
39.05
32.6
28.2
43.3
16.3
16.5
6.5
35-40
21.52
18.18
18.30
24.84
26.26
29.01
14.7
26.2
33.5
23.7
21.3
18.2
III
W
10-15
25.02*
25.76
17.33
14.40
8.41
5.13
2.1
6.4
3.3
6.2
11.4
8.0
35-40
15.76*
23.87
18.27
15.60
13.08
11.42*
30.3
3.7
5.1
9.0
9.1
5.2
ρ
b
10-15
0.968
1.118
1.183
1.227
1.345
1.365
10.9
8.6
10.4
15.5
11.0
7.9
35-40
1.373
1.388
1.365*
1.380
1.434
1.401*
6.4
2.5
5.6
7.4
7.0
6.6
ɛ
t
10-15
63.45
57.82
55.36
53.67
49.23
48.50
6.2
6.3
8.4
13.4
11.3
8.4
35-40
48.17
47.63
48.48*
47.92
45.87
48.11
6.8
2.8
5.9
8.0
8.3
8.3
ε
a
10-15
39.23
26.49
34.86
36.04
37.93
41.51
16.7
19.7
19.8
26.8
17.6
11.0
35-40
26.65+
16.30
23.53*
26.40
27.13
36.78
24.8
16.9
20.7
21.6
18.8
19.5
Qeyd.
W – kütləvi nəmlik (%), ρ
b
– sıxlıq (q/sm
3
), ɛ
t
– ümumi məsaməlik (%),ε
a
– aerasiya məsaməliyi (%), * − paylanma
normaldeyil.
504
Şəkil 1.
Torpağın kütləvi nəmliyi, sıxlığı, ümumi və aerasiya məsaməliyinin
dinamikası.
4
9
14
19
24
t1
t2
t3
t4
t5
t6
W (%)
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
0,9
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
t1
t2
t3
t4
t5
t6
ρb
(q/sm3)
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
40
45
50
55
60
65
t1
t2
t3
t4
t5
t6
εt
(%)
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
15
20
25
30
35
40
45
t1
t2
t3
t4
t5
t6
ε
a
(%)
I,10-15 sm
II,10-15 sm
III,10-15 sm
I,35-40 sm
II,35-40 sm
III,35-40 sm
505
Variantlar üzrə zaman və məkan çərçivəsində torpağın sıxlığıbir sıra hallarda
0.05 ehtimal səviyyəsi ilə statistik etibarlı fərqlənmişdir. Məlumdur ki, torpağın
sıxlığı onun kipləşmədərəcəsini xarakterizə edir. Tədqiqat dövründə bütün
variantların hər iki dərinliyində torpağın sıxlığı 0.97q/sm
3
ilə 1.49q/sm
3
intervalında dəyişmişdir. Torpağın kipləşməsi şum qatında daha intensiv gedir və
bütün variantlarda sıxlıq şumaltı qatda nisbətən böyük qiymətlərlə xarakterizə
olunur. Bütün variantlar üzrə şumaltı qata nisbətən şum qatında sıxlığın dəyişməsi
daha geniş diapazonu əhatə edir. Torpağın şum qatında sıxlığın minimum qiyməti
(0.97q/sm
3
) III-də, maksimum qiyməti (1.43q/sm
3
) isə I-də müşahidə olunur.
Şumaltı qatda isə sıxlığın ən kiçik (1.32q/sm
3
) və ən böyük (1.49q/sm
3
)
qiymətlərinə I variantında rast gəlinir.
Torpağın ümumi və aerasiya məsaməliyi bütün variantvə dərinliklər üzrə
uyğun olaraq 43.82-63.45% və 16.30-43.10% diapazonunda dəyişir. Torpağın
məsamə fəzasının həcmini xarakterizə edən bu aqrofiziki göstəricilər də bir sıra
hallarda müxtəlif variant və dərinliklər üzrə statistik etibarlı fərqlənirlər. Aerasiya
məsaməliyi kritik həddə çatdıqda (10-15%) torpağın su-hava keçiriciliyi zəifləyir,
bitkilərin inkişaf intensivliyi və mikrobiotanın bioloji aktivliyi azalır [2; 10].
Torpağın aqrofiziki xassələrinə uyğun olaraq arpa bitkisinin məhsuldarlığı da
müxtəlif variantlarda fərqlənmişdir. Ümumi quru biokütlə və dən məhsuldarlığına
görə I, II və I, III variantları arasındakı fərq daha çoxdur (uyğun olaraq 15.2, 6.1
s/ha və 12.0, 5.3 s/ha). II və III variantları isə az fərqlənmişlər (quru biokütlə ‒ 3.2
s/ha, dən məhsulu – 0.8 s/ha). Ümumi quru biokütlənin və dən məhsuldarlığının ən
yüksək qiymətləri 127.2 s/ha və 35.4 s/ha olmaqla, II variantda alınmışdır. Bu
kəmiyyətlərin ən kiçik qiymətləri isə I variantda müşahidə edilmişdir (uyğun
olaraq 112.0 və 29.3 s/ha). Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bitkilərin intensiv inkişaf
dövrünün kəskin quraqlıq şəraitinə düşməsinə baxmayaraq II və III variantlarda
torpağın aqrofiziki xassələrinin nisbətən optimala yaxın olması ilə yanaşı, torpaqda
əlverişli rütubət ehtiyatının çox və ümumi evapotranspirasiya itkilərinin az olması
arpanın bioloji məhsuldarlığının 12-15 s/ha, dən məhsulunun isə 5-6 s/ha artıq
olmasına şərait yaratmışdır.
Tədqiqat zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir:
1. Tədqiqat aparılan məkan və zaman çərçivəsində torpağın şum və şumaltı
qatlarında öyrənilən aqrofiziki xassələrin paylanması p > 0.05 mənalılıq səviyyəsi
ilə əsasən normal Qaus qanuna uyğundur. Normallıq kriteriyasının ödənməsi
aqrofiziki parametrlərin orta qiymətlərini, dispersiyalarını və variasiya əmsallarını
müqayisəli şəkildə qiymətləndirməyə imkan verir.
2. Bitkilərin boruyaçıxma-sünbülləmə inkişaf mərhələsindən sonra torpağın
hər iki qatında bütün aqrofiziki xassələr tarazlıq qiymətlərinə yaxınlaşaraq nisbətən
stabilləşmişdir. May ayından başlayaraq yağıntıların miqdarı kəskin azaldığından
torpağın kütləvi nəmliyi vegetasiyanın sonuna qədər azalmaqda davam etmiş,
aerasiya məsaməliyi isə uyğun olaraq nisbətən artmışdır. Qara herik variantında
rütubət ehtiyatı hər iki dərinlikdə yüksək olmuşdur. Torpağın sıxlığının məkan və
zaman dəyişməsi 1-1.5q/sm³ intervalında tərəddüt etmişdir. Vegetasiya
506
müddətində torpağın aqrofiziki xassələri kök sistemnin inkişaf dinamikası ilə
əlaqədar olaraq profil üzrə differensasiyaya uğrayır.
3. Yağıntıların 90%-dən çox hissəsi vegetasiya dövrünün noyabr-aprel
aylarında düşməsi (may-iyun aylarında 17.5mm yağıntı düşmüşdür) quraqlıq
şəraitini formalaşdırmış və bitkilərin fizioloji yetişməsini stimullaşdırmışdır. Buna
baxmayaraq, torpağın mövcud aqrofiziki vəziyyətinin formalaşdığı meteroloji və
aqrotexniki şərait arpa bitkisindən 112-127 s/ha ümumi quru biokütlənin, 29-35
s/ha dən məhsulunun alınmasını təmin etmişdir.
Dostları ilə paylaş: |