2-Dünyagörüşü anlayışı, onun məzmunu, strukturu və tipləri
Yüklə 1,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16 ** 1-Materiyanın atributları: hərəkət, məkan və zaman Dünyanın maddi vəhdətinin dialektik anlaşılması müasir təbiətşünaslığa, insan və cəmiyyət haqqında elmə daha dərin daxil olur. Metafizik təfəkkür dünyanı yalnız keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənən deyil, həm də öz aralarında keçilməz maneələrlə ayrılan müxtəlif substansiyalardan təşkil olunmuş kimi qəbul edir – bir sözlə, reallığa monist yanaşma inkar edilir. Materialist dialektika isə, onunla yanaşı cəmiyyət və təbiət haqqında bütün müasir elmlər ondan çıxış edirlər ki, bütün mövcud olan hadisələr və proseslərin əsasında vahid materiyanın hərəkəti dayanır. Bundan başqa, bilirik ki, filosflar lap çoxdan başqa bir sual da qoyurdular dünyanı “saxlayan” nədir, ona sabitlik verən, onun nizamlı olmasını qoruyan nədir? Bu gün verilən sualın cavabı çox sadə, həm də paradoksaldır: hərəkət. Maddi aləm öz sistem-struktur quruluşunu hərəkət etdiyinə (dəyişikliyinə) görə saxlayır. Axı istənilən sistem yalnız qarşılıqlı fəaliyyət, yəni onu təşkil edən elementlərin hərəkəti hesabına mövcuddur. Qarşılıqlı fəaliyyət yox olsa sistem özü dağılar. Atomlar nüvə və onun örtüyünün qarşılıqlı fəaliyyəti hesabına sabitdir, orqanizm maddələr mübadiləsi, cəmiyyət-əmək bölgüsü və s. hesabına yaşayırlar. Deməli, həm istənilən obyektin, həm də bütövlükdə maddi aləmin mövcudluğu hərəkət hesabına mümkündür. Fəlsəfədə hərəkət deyərkən ümumiyyətlə istənilən dəyişiklik – predmetlərin məkanda sadə yerdəyişməsindən başlamış və insan təfəkküründə qurtarana qədər - başa düşülür. Hərəkət materiyanın atributudur, yəni istənilən maddi obyektin ayrılmaz xassəsidir. Hərəkətsiz materiya yoxdur və əksinə: materiyasız da hərəkət yoxudr. Bu tezisin ikinci yarısı o deməkdir ki, “ümumiyyətlə hərəkət”, özlüyündə hərəkət – mücərrədlikdir, yəni şüurumuzun real maddi predmetlərindən ayrılan öz parametrlərinin dəyişən xassəsidir. Ona görə də hərəkət “təmiz şəkildə” yalnız beynimizdə, təfəkkürümüzdə mövcuddur; reallıqda isə yalnız hərəkət edən maddi obyektlər mövcuddur. Materiyanın hərəkəti dedikdə yalnız maddənin məkanda mexaniki yerdəyişməsi başa düşülür, həm də istənilən qarşılıqlı fəaliyyət, eyni zamanda bu qarşılıqlı fəaliyyətdən yaranan obyektlərin vəziyyətinin dəyişməsi nəzərdə tutulur.Hərəkət – həm elementar hissəciklərin qarşılıqlı surətdə bir-birinə çevrilməsi, həm Metaqalaktikanın genişlənməsi, həm orqanizmin hüceyrələrində maddələr mübadiləsi, həm də və sosial həyatda adamlar arasında olan fəaliyyət mübadiləsidir. Materiya hərəkətdən kənarda mövcud ola bilməz. Onun istənilən obyekti onlarda müəyyən hərəkət tiplər olduğuna görə mövcuddurlar. Onların məhv edilməsi ilə obyekt öz mövcudluğunu dayandırır, digər obyektlərə keçir, bu da öz növbəsində hərəkətin tiplərinin və formalarının 17 müəyyən yığını ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə desək, hərəkət daxilən materiyaya xasdır . O da materiya kimi mütləqdir. Gündəlik həyatda hərəkət çox vaxt məkanda maddələrin yerdəyişməsi kimi qəbul olunur. Ancaq bir cisim Yerin səthinə nisbətdə yerini dəyişə, digəri isə sükunətdə ola bilər, deməli gündəlik şüur bu iki vəziyyəti – sükunət və hərəkəti qarşı-qarşıya qoyur –onları eyni hüquqlu kimi qəbul edir. Predmetləri yaradan hərəkətin üsulları və növlərinin bu “zaman daxilində təkrarlanması hesabına o digər obyektlərdən fərqlənən, keyfiyyətcə spesifik obyekt kimi mövcuddur. Beləliklə sükunət anlayışı predmetin sabitliyini təmin edən, onun keyfiyyətini saxlayan hərəkətin vəziyyətini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Ona görə də sükunət nisbidir, hərəkət isə mütləqdir, o materiyanın ayrılmaz xassəsi, materiyanın atributudur. Hərəkətin iki əsas tipi haqqında danışmaq düzgün olardı. Birincisi – predmetin, onun keyfiyyətinin sabitliyinin saxlanması ilə bağlı hərəkətdir. Predmetdə həmişə bəzi dəyişiklik baş verir, ancaq o heç vaxt zamanca öz-özünün oxşarı olmur. Adi insan təfəkkürü, adətən gerçəkliyi ciddi sərhəddi olan möhkəm şeylərə və möhkəm şeylərin qarşılıqlı fəaliyyəti kimi nəzərdən keçirilən proseslərə ayırır. Ancaq elmi məlumatlara söykənən fəlsəfi təhlil bizi əmin edir ki, istənilən şey (maddə) həm də prosesdir. Hətta ən sadə predmetlər olan stol, stul, ev haqqında danışanda və deyəndə ki, onlar öz keyfiyyətlərini saxlayırlar, özlərinin eynidirlər bu o demək deyil ki, onlarda müxtəlif cür dəyişikliklər baş vermir. Nə stolun düzəldildiyi ağacın molekulundakı nüvəyə nisbətdə elektronun vəziyyəti nə də nüvədəki proton və neytronların vəziyyəti eyni olmur. Hətta stola Günəş şüası düşəndə belə onda dəyişiklik baş verir: stolun üstünə düşən protonlar elektronu parçalayır (fotoeffekt hadisəsi). Lakin bütün bu cür dəyişikliklər vaxtı bəzi əlamətlər yığını qalır ki, bu da stol haqqında başqa predmetlərdən fərq- lənən müəyyən predmet kimi danışmağa imkan verir. Beləliklə, hərəkətin birinci tipi – predmetin keyfiyyətinin saxlandığı hərəkətdir. Bundan başqa bir keyfiyyətdən digərinə keçidlə , predmetin keyfiyyət vəziyyətinin dəyişməsi ilə bağlı olan daha bir hərəkət tipi mövcuddur. Bu predmetin dağılması, onu təşkil edən elementlərin parçalanması ola bilər – bu başlangıc predmetin dəyişməsi nəticəsində yaranan xüsusi keyfiyyətdir. Həm də daha mürəkkəb proses ola bilər, bu vaxt obyektlərin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində daha mürəkkəb sistem, yeni obyekt yaranır. Praktikada biz daimi bu proseslərlə toqquşuruq. İstehsalın inkişafı gedişində bəşəriyyət təbiət materiallarından daha mürəkkəb sistem yaratmağı öyrənirlər. Bizim dünya ilə praktiki qarşılıqlı fəaliyyətimiz gedişində bizdən asılı olmayaraq təbiətdə baş verən proseslərə nəzər sala bilərik. Burada keyfiyyət dəyişikliyi ilə bağlı olan proseslər baş verir, predmetlərin mürəkkəbləşməsi prosesi gedir, daha sadə obyektlərdən daha mürəkkəb obyektlərin vəziyyəti yaranır. Predmetlərin keyfiyyətinin dəyişməsi ilə, yeni keyfiyyət vəziyyətinin meydana gəlməsi ilə bağlı olan proseslər - əvvəlki keyfiyyət vəziyyətində gizli qalan, açılmayan potensial imkanların açılması – inkişaf kimi xarakterizə olunur. İnkişaf prosesi – quruluşun əvvəlki, sistem əsasında yaranan yeni tiplərinin, yeri sistemlərin formalaşmasına istiqamətlənən bir keyfiyyətdən digərinə keçiddir. İnkişaf prosesi haqqında “Dialektika” bölməsində danışılacaqdır. Burada inkişaf prosesinin iki müxtəlif növlərini ayırmaqla kifayətlənəcəyik. Birinci növ müxtəlifliyi – materiyanın müvafiq növləri, onun quruluşunun müəyyən səviyyəsinə çərçivəsində, başverən keyfiyyət dəyişikliyi prosesidir. İkincisi-bir keyfiyyətdən digərinə keçid prosesləridir. Cansız təbiətdə inkişafın birinci növ müxtəlifliyinə ulduzların təkamülü nümunə kimi qeyd oluna bilər. Materiyanın inkişafını bu növ müxtəlifliyi ilə yanaşı ikinci növ müxtəlifliyini də - materiyanın 18 bir səviyyəsi üçün xarakterik olan keyfiyyət vəziyyətindən materiyanın quruluşunun digər səviyyəsinin keyfiyyət vəziyyətinə keçidlə bağlı olan – ayırmaq olar. Atomların elementar hissəciklərindən və molekullardan formalaşan, qeyri-üzvi təbiətdən quruluşun bioloji səviyyəsinə keçid, insan və onun ictimai həyatının qurulması – bütün bunlar materiyanın quruluşunun səviyyəsinin mürəkkəbləşməsi ilə materiyanın quruluşunun yeni səviyyələrinin, yeni növlərinin meydana gəlməsi ilə müşaiyət olunan inkişafın nümunəsidir. Materiyanın formasının ierarxiyasına müvafiq olaraq onun hərəkətinin keyfiyyətcə müxtəlif formaları mövcuddur. Materiyanın hərəkətinin formaları və onların qarşılıqlı əlaqələri haqqında ideyanı F.Engels irəli sürmüşdür. Hərəkətin formalarının təsnifatının əsasında o aşağıdakı prinsipləri irəli sürmüşdür: 1) hərəkətin formaları materiyanın quruluşunun müəyyən maddi səviyyəsi ilə əlaqəlidir, yəni bu quruluşun hər bir səviyyəsinə öz hərəkət forması uyğun gəlməlidir. 2) hərəkətin formaları arasında genetik əlaqə mövcuddur, yəni hərəkətin forması aşağı formanın əsasında yaranır; 3) hərəkətin ali forması keyfiyyətcə spesifikdir və aşağı formaları ilə bərabər- ləşdirilə bilməz. Bu prinsiplərdən çıxış edərək və öz dövrünün elmlərinin nailiyyətlərinə əsaslanaraq F.Engels materiyanın hərəkətinin beş formasını: mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sosial formaları – ayırmış və onların aşağıdakı təsnifatını vermişdir. F.Engels “Təbiətin dialektikası” əsərində hərəkətin beş əsas formasını bir-birindən fərqləndirir: Yüklə 1,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|