Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu il tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 102

mifologiyasında  İştar çox ehtiyatla İnanna ilə eyniləşdirilə bilər. 

O, gənc qəhrəman Tammuzun (Dumuzun) sevgili arvadı kimi 

təsvir olunurdu. Lakin gec-tez sevgilisinə  xəyanət edərək onu 

yeraltı dünyaya göndərmişdir.  İlahəyə Mesopotamiyanın, demək 

olar ki, bütün şəhərlərində xüsusi məbədlər yaradılmışdı. Onun 

baş məbədi ən qədim zamanlardan Urukda olmuşdur. Babilistanda 

İştar ilahəsinin böyük məbədi mövcud olmuşdur. 

Allah Adad tufanı, yağışı, fırtınanı, ildırımı idarə edirdi. O, 

təbiət hadisələri allahı olub, xüsusilə digər dağıdıcı qüvvələrin 

allahı kimi də  məşhur olmuşdur.  Şumer dövründə o qədər də 

parlamayan Adadın fəaliyyəti Babil dövründə daha geniş vüsət 

tapmışdır. Adadın əhəmiyyəti Mesopotamiyaya Semit tayfalarının 

axını ilə daha güclənmişdir. Həmin tayfalar Adadı «Bəndin səma 

idarəedicisi» adlandırırdılar. Onun təsvirlərində allahı bir əlində 

ildırım parçası, digər  əlində isə balta tutmuş halda görmək olar. 

Yeraltı dünyanın hamisi İştarın bacısı ilahə Ereşkiqal idi. Bir dəfə 

bacısının paxıllığını  çəkən Ereşkiqal yeraltı dünyaya baş  çəkən 

İştarla çox pis rəftar etmişdi. İştar çox çətinliklə geri qayıtmışdı. 

Yeraltı dünyaya təşrif buyurmuş allah Nerqal Ereşkiqala qalib 

gəlmiş, onu özünə arvad etmişdi. Yeraltı dünyanın hakiminə 

çevrilən Nerqal yerlə əlaqəsini üzməmişdi. O, təbiətin bir sıra şər 

qüvvələrini ifadə edirdi. Yandırıcı günəş istisi, qızdırma və 

müxtəlif keçici xəstəliklər onun tabeliyində idi. Tədqiqatçıların 

fikrincə, Kutu şəhəri axirət dünyası  və  vəba allahı Nerqalın 

şərəfinə tikilmişdir. 

Allahların rolu şəhər və dövlətlərin tarixi rolu ilə bağlı idi. 

Şumer dövründə ikinci dərəcəli rol oynayan Marduk Babil 

dövründə baş allaha çevrildi. Hammurapi zamanında o, Anu və 

Enlili öz mövqelərindən sıxışdırdı. «Enuma eliş» (Yuxarıya 

yüksələn zaman) adlı didaktik poemada Marduka yaradıcı allah 

funksiyası verilir. Yeni Babilistan dövründə, xüsusilə 

Navuxodonossorun padşahlığı illərindən başlayaraq Marduk 

allahların  əksəriyyətinin funksiyalarını  əlinə keçirdi. Mardukun 

arvadı ilahə Tsarpanit idi. Onun köməkçi və müdafiəçi rolunda 

xüsusi işçiləri, «nazirləri» və s. qulluqçuları var idi. Bunu 

Tsarpanit haqqında da demək olar. Mardukun oğlu Nabu idi. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 103

Atasının rolu artdıqca oğlunun da rolu artırdı. Nabu mirzələr, 

müdriklik və elm hamisi idi. Mardukun mirzəsi olan Nabi atası 

üçün tale cədvəlləri hazırlayırdı. Nabunun simvolu yazı üçün 

qələm ağacı idi. Nusku işıq və od allahı, arvadı Qula - müalicə 

ilahəsi idi. 

İkiçayarası  ərazisində yaşayan xalqlar elmlərin  əsasının 

yaranmasında mühüm rol oynamışlar. E.ə. II minillikdən 

başlayaraq onlar təbabət sahəsində bir sıra nailiyyətlər  əldə 

etmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bunu təbabət deyil, magiya ilə 

əlaqələndirirlər. Lakin bu magiya deyil, elmlərin ilkin rüşeymləri 

hesab olunmalıdır. Həmin dövrlərdən bizə gəlib çatan sənədlər bir 

ixtisas sahəsi kimi təbabətdə çalışan həkimlərin fəaliyyətindən 

söhbət açır. Hammurapinin qanunlar toplusunda elə maddələr 

vardır ki, onlar cərrahlığa həsr olunmuşdur. Orada hər əməliyyat 

üçün cərraha veriləcək haqdan söhbət gedir. Həkimin vurduğu 

zərər üçün cərimə  və  cəza da nəzərdə tutulurdu. Müəllimlər 

haqqında da maraqlı fikirlər vardır. Riyaziyyat və digər elm 

sahələrinin inkişaf etməsi haqqında bəzi sənədlər zəmanəmizə 

qədər gəlib çatmışdır. 

Babilistanlılar astronomiya və astrologiyanı yüksək 

qiymətləndirir, onların allahları isə  səma cisimlərini təcəssüm 

etdirirdilər. Məsələn, Sin və  Şamaşa Ay və Günəş, Marduka - 

Yupiter, Nerqala - Mars, İştara - Venera, Nabuya - Merkuri 

müvafiq gəlirdi. Çox vaxt astral simvollar, allahların simvolları 

allahların özlərini ifadə edirdi. Şumer, sonralar isə Babil kahinləri 

sirli elmlərlə  məşğul olurdular. Buraya sayların manipulyasiyası 

da daxildir. Allahlar rəqəmlərlə ifadə olunurdu. Ən yüksək sayda 

ifadə olunan allah Anu idi. Onun müqəddəs sayı (rəqəmi) 60 idi. 

Eni-50, Eya-40, Sin-30, sonralar baş allahlar sırasına daxil olmuş 

Mardukun rəqəmi ən aşağı - 10 idi. Adad özü 10 rəqəmi ilə ifadə 

olunurdu. 

Şumerlər, sonralar isə Babillər allahları insan surəti təsəvvür 

edirdilər. Onlara qeyri-adi ölçüdə, fövqəladə malik, hər nəfəs 

alanda ağızdan od püskürən qabiliyyəti cəhətlər aid edilirdi. 

Allahlar fövqəladə güc və qabiliyyətə malik olduqlarından onlara 

qarşı heç kim çıxa bilməzdi.  Şəkil də  və heykəllərdə allahlar 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 104

başlarında tac, qiymətli paltarlarda ilahilik əlaməti olaraq baş 

geyimlərində iki, yaxud üç öküz buynuzu sancılmış halda təsvir 

olunurdular. Allahlar əllərində öz hakimiyyətinin simvolunu 

tuturdular. Marduk - üzük əsa, Eya - su allahı kimi su doldurulmuş 

qab tuturdu. Quldarlıq cəmiyyətinin ideologiyasında qədim 

xalqların mifoloji təfəkkür tərzini müəyyən edən dini təsəvvürlər 

böyük rol oynamışdır. Din həmin dünyanın ümumi nəzəriyyəsi, 

məntiqi olmuşdur. Qədim Mesopotamiya dininin əsasında ilkin 

əkinçilik icmalarının qədim ilahəsinin kultları dururdu. Həmin 

dövr üçün totemizm, təbiətin yaradıcı qüvvələrinin 

ilahiləşdirilməsi səciyyəvi olmuşdur. 

Qədim Şərq və ayrıca götürülmüş Mesopotamiya dini üçün 

səciyyəvi olan cəhət politeizm - çoxallahlılıq olmuşdur.  Şumer 

dinində bu özünü daha aydın  şəkildə göstərir.  Şumer miflərinə 

görə, bütün allahlar ilkin okean ilahəsi Namuddan yaranmışdır. 

Bütün yerdə qalan allahlar Anu və Kinin nikahından meydana 

gəlmişdir. Sonrakı Semit dilli xalqlar - Akkadlar, Amoreylər, 

Xaldeylər və başqaları  Şumer dinlərindən çox şey götürmüşlər. 

Mesopotamiya xalqlarının mifləri, xüsusilə dünya daşqını, cənnət 

həyatı, axirət dünyası, ölüm və dirilmə haqqında olan miflər kiçik 

Asiya xalqlarının dini görüşlərinə  və Bibliya mifoloji 

ədəbiyyatının formalaşmasına  əhəmiyyətli dərəcədə  təsir 

göstərmişdir. 

Qədim dünyanın adamlarında allahlara müxtəlif baxışlar 

hökm sürürdü. Bəzi hökmdarlar qələbə çaldıqları ölkələrin 

allahlarının heykəllərini də özləri ilə aparırdılar ki, onlar qalibləri 

himayə etsinlər. Bəzən qalib xalq məğlub xalqın heykəl və 

bütlərini uçururdu ki, onlar allahlardan kömək almasınlar. Bəzən 

allah heykəllərini kömək üçün digər ölkələrə  də göndərirdilər. 

Məsələn, Mittaniya padşahı Nineviyadan Misirə  xəstələnmiş 

firona  İştarın heykəlini göndərmişdi ki, hökmdarı müalicə etsin. 

Allahları insan simasında təsəvvürünə  gətirən qədim insanlar 

onlara insani keyfiyyətləri də aid edirdilər. Allahlar ölməz olsalar 

da, hər halda onlar ölürdülər və onları  həyat suyu vasitəsilə 

diriltmək lazım gəlirdi. Bütün canlılar kimi onların da yeməyə, 

paltara ehtiyacı olduğunu göstərirdilər. Utnapişti və onun 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 105

arvadından başqa bütün insanları  məhv edən dünya daşqınından 

sonra, birinci nəzir gətirilən kimi allahlar «milçək kimi 

acgözlüklə» yeməyə atılmışlar.  İnsanlar kimi onlar da dadlı 

yeməklər yemək, sərxoş olana qədər  şərab içmək xoşlayırdılar. 

Rahat stul və çarpayılardan istifadə edirdilər. Gecələr qulluqçular 

allahların heykəllərini soyundurub təmiz çarpayılara uzadıb 

gündüzlər isə yuyundurur, darayırdılar. Allahlar arasında 

dalaşmalar da olurdu ki, bunu da ali allah yoluna qoymalı idi. 

Paxıllıq, özündən müştəbehlik və s. kimi insan xasiyyətlərinə 

onlarda da təsadüf edilirdi. Onlar daima bir-birini aldatmağa, 

kələk gəlməyə çalışırdılar. Onlar heç də insan qüsurlarından azad 

deyildilər. 

Allahlar haqqında miflərin yaranması və geniş yayılmasında 

əsas rolu kahinlər oynamışdır. Keçmiş allahların adının, 

funksiyasının dəyişdirilməsində də onlar həlledici rol oynayırdılar. 

Xalq arasında qəhrəmanlar, yarımallahlar, iblislər dünyasına inam 

olduqca güclü idi. Qoca Babil torpağı öz qoynunda hələ çox sirləri 

gizlətmişdir.  Şumer mədəniyyətindən bizə  gəlib çatan kiçik 

nəğmə, ağı, dua və s. şeir parçaları  həcmcə az olduqlarına görə 

daha yaxşı mühafizə oluna bilmişdir.  

İkiçayarasının cənub hissəsi  Şumer, yaxud Şumer ölkəsi 

adlanırdı. Burada siyasi və iqtisadi cəhətdən mühüm mövqeyə 

malik olan şəhərlər meydana gəlmişdi. Cənubi  İkiçayarasında 

urbanizasiya prosesi erkən dövrdə baş vermişdi. Şəhərlər hökmdar 

iqamətgahlarının, ticarət məntəqələrinin və su mənbələrinin 

ətrafında meydana gəlirdi. Müdafiə  məqsədilə onların  ətrafına 

sədlər çəkilirdi.  İlk  əvvəl bunlar şəhər tipli yaşayış  məntəqələri 

idi. İqtisadiyyatın, ticarətin inkişafı şəhərlərin yaranmasına gətirib 

çıxarmışdı.  Şəhər mühüm ictimai təşkilata çevrilmişdi. Belə 

şəhərlərin cərgəsinə Uruk, Kiş, Eredu, Larsa, Ur, Laqaş, Umma, 

İsin, Sippar, Şuruppak, Nippur və başqaları daxil idi. Hər bir şəhər 

müstəqil dövlət idi. Şumerdə ilk dövlətlər  şəhər-dövləti kimi 

meydana gəlmişdi. Şumer əsatirlərinə görə, dövlət hakimiyyəti ilk 

dəfə Eredu şəhərində yaradılmışdı. Yazılı mənbə bunu belə ifadə 

edir: "Hökmdar hakimiyyəti göydən düşən zaman, Ereduda 

hakimiyyət vardı". Qaynaq bildirmək istəyir ki, ilk dövlət Eredu 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 106

şəhərində meydana gəlibmiş. Aydındır ki, şumerlərin təsəvvürünə 

görə, hakimiyyət göydən düşmüşdür, yəni allah tərəfindən bəxş 

edilibmiş. Buna uyğun olaraq şumerlər  əfsanəvi hökmdarların 

hakimiyyətini min və yüz illərlə ölçürdülər. Şumerlərin «Hökmdar 

siyahısı» erkən hakimiyyəti əfsanəvi «Ümumdünya daşqınından» 

əvvəlki dövrə  şamil edirdi. Məsələn,  Şuruppak  şəhərinin hakimi 

Ziusudra belə hökmdarlardan biri hesab edilirdi. Onun adı 

əfsanəvi «Ümumdünya daşqını» ilə  əlaqələndirilirdi. Guya o, 36 

min il hökmdarlıq etmişdi. Ziusudra əfsanəvi hökmdar idi. Onun 

surəti akkad dini əsatirlərində Utnapiştim, Tövratda Noy, 

müsəlman dinində Nuh adı altında verilmişdir. 

Şumerdə hökmdar hakimiyyətinin meydana gəlməsi e.ə. III 

minilliyin birinci yarısına təsadüf edir, halbuki şumer yazılı 

mənbələri, deyilən kimi, hökmdar hakimiyyətinin yaranmasını 

daha  əvvəlki,  əfsanəvi dövrlərə  şamil edir. Şumerdə dövlət 

hökmdar hakimiyyəti  şəklində artıq e.ə. IV minilliyin sonunda 

meydana gəlmişdi. 

Erkən sülalələr.  Şumer  şəhər-dövlətləri e.ə. III minilliyin 

birinci yarısında meydana gəlmişdilər.  Şumerdə mövcud olmuş 

dövlətlər adətən erkən sülalələr adı daşıyırdılar. Erkən sülalələr 

dövrü e.ə. XXVIII-XXIV əsrləri  əhatə edir. Birinci erkən sülalə 

dövründə (e.ə. XXVIII-XXVII əsrlər) Kiş  şəhər-dövləti siyasi 

üstünlük  əldə etmişdi. I Kiş sülaləsinin onuncu hökmdarı guya 

1560 il hakimiyyətdə olmuş  əfsanəvi Etana idi. «Hökmdar 

siyahısı» göstərir ki, Etana çoban idi. Guya o, qartal qanadı 

üstündə göyə qalxmış, hakimiyyət rəmzini gətirmiş, sonra bütün 

ölkəni birləşdirmiş  və hökmdar olmuşdur. Etana Şumer dövrü 

əfsanələrinin qəhrəmanı kimi məlumdur.  Əfsanədə onun qartal 

qanadı üstündə göyə qalxmağı  təsvir edilmişdir. Kişdən sonra 

Uruk  şəhər-dövlətinin yüksəlişi başlandı. Uruk sülaləsi Kiş 

sülaləsi ilə yanaşı mövcud olmuşdur. Birinci Uruk sülaləsinin 

görkəmli hökmdarları En-Merkar, Luqalbanda və Gilqameş idi. 

En-Merkar  şərqdə Aratta ölkəsi ilə münaqişəyə girmiş  və son 

məqamda iqtisadi əlaqə yaratmışdı. Aratta Urmiyyə gölü hövzəsi 

(Cənubi Azərbaycan)  ərazisinə verilən ad idi. Arattadan Uruka 

qızıl, gümüş, inşaat daşı, lacivərd (lazurit) və başqa qiymətli 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 107

daşlar gətirilirdi.  

Kiş dövlətinin onuncu hökmdarı Aka ilə Uruk hökmdarı 

Gilqameş arasında hakimiyyət uğrunda  ədavət gedirdi. Bu 

mübarizə «Gilqameş  və Aka» poemasında geniş  əks olunur. O 

zaman Uruk şəhərinin ətrafına qala divarları çəkilmişdi. Məbəd və 

yaşayış evləri olan hissəni qoşa divar əhatə edirdi. 9.5 km uzanan 

divar, torpaq və bağ sahələrini də qalanın içərisinə almışdılar. 

Qalanın şimal və cənubunda 3.5 m enində darvazalar qoyulmuşdu. 

Qala divarlarının üzərində 800 yarımdairəvi müdafiə bürcü 

tikilmişdi. Qala divarının eni 5 metrə bərabər idi.  

Ur sülaləsi.  Şumerdə siyasi ağalıq (hegemonluq) uğrunda 

mübarizəyə I Ur sülaləsinin hökmdarları da qoşulmuşdular. Ur 

şəhərinin birinci hökmdarı Messanepada «Kiş şəhər-dövlətini zəbt 

edib Akanı taxtdan saldı. Bundan sonra Mesanepada «Kiş 

hökmdarı» rütbəsini qəbul etdi. Onun varisi dövründə Uruk 

hökmdarı  Şumerdə  ağalıq uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Kiş 

yenə məğlub oldu, hegemonluq Gilqameşin əlinə keçdi. Gilqameş 

dövrünün görkəmli hökmdarlarından biri olmuşdur.  Şumerlər 

onun  şərəfinə dastan da yaratmışdılar. Bu əsər «Gilqameş 

haqqında dastan» adı ilə məlumdur. Burada Gilqameş yarı insan, 

yarı allah kimi təsvir edilmişdir. Dastanda Uruk şəhəri qala 

divarının Gilqameş tərəfindən çəkilməsi göstərilir. 

I Ur sülaləsi Şumer tarixində nisbətən uzun müddət qabaqcıl 

rol oynamışdır. E.ə. III minilliyin ortalarında Ur şəhəri zəngin 

ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Arxeoloji qazıntılar 

zamanı Urda qiymətli əşyalarla dolu «hökmdar sərdabələri» aşkar 

edilmişdir. 1800 qəbir içərisində Ur hökmdarı Meskalamduq və 

hökmdar arvadı  Şubadın (və  ya  Puabi)  sərdabələri tapılmışdı. 

«Hökmdar siyahısında» və başqa mənbələrdə bu hökmdarın adı 

çəkilmir, lakin dairəvi qızıl möhür üzərində «Meskalamduq, 

hökmdar» sözləri yazılmışdı. Sərdabə  əşyaları arasında qızıl 

dəbilqə, simli musiqi alətlərindən on birsimli arfa, lira, Şubadın 

qızıl tacşəkilli başlığı, qızıl və gümüş qədəh, kasa və başqa qablar, 

xəncər, nizə, qiymətli metal və daşlardan hazırlanmış heyvan 

fiqurları  və s. aşkar edilmişdi. Liranın yuxarı hissəsinə 

lacivərddən düzəldilmiş  qızıl öküz başı birləşdirilmişdi. Qızıl 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 108

əşyaların hazırlanması o dövrün zərgərlərinin yüksək 

peşəkarlığına nümunədir. Qəbirlərin birində lacivərd,  əqiq və 

sədəflə  bəzədilmiş iyirmi santimetr uzunluğunda lövhə  aşkar 

edilmişdi. Lövhə üzərində iyirmi bəzəkli dördbucaq şəkli vardı. 

Dördbucaqlar üzərində yeddi növ rəsm həkk olunmuşdu. Lövhə 

ilə yanaşı dairəvi oyun daşları da tapılmışdır. Bunlar hamısı 

müasir damanın qədim nümunəsi kimi qəbul edilə bilər. 

Ur qəbiristanlığı avadanlığı  şumerlərin həyat və  məişəti ilə tanış 

olmağa imkan yaradır.  Şubadın sərdabəsində onun 25 

müşayiətçisinin cənazəsi vardı. Digər hökmdar Abarginin 

sərdabəsində 60 cənazə  aşkar edilmişdi. Bunlar qadın və 

döyüşçülərdən ibarət olmuşdur. Döyüşçülərin hər birinin əlində 

nizə, başında isə tunc dəbilqə vardı. Qadın skeletləri yanında  ən 

qiymətli bəzək  əşyaları  səpələnmişdi. I Ur sülaləsinin 

nümayəndələri müxtəlif rütbələr, o cümlədən «Kainatın 

hökmdarı» rütbəsini daşıyırdılar. 

Laqaş  şəhər-dövləti. Laqaş erkən sülalələr dövrünün son 

mərhələsində (e.ə. XXV-XXIV əsrlər) yüksəlməyə başlamışdı. 

E.ə. III minilliyin ortalarında Laqaş iqtisadi və siyasi çiçəklənmə 

dövrünə  qədəm qoymuşdu. Laqaş sülaləsinin banisi Urnanşe idi. 

O, Laqaş dövlətinin qüdrətinin  əsasını qoydu. Barelyeflərin 

(qabarıq nəqş  rəsmi) birində Urnanşenin məbəd tikintisində 

iştirakı  təsvir edilmişdir. Urnanşe öz ailəsi ilə birlikdə  təntənəli 

mərasimin ön cərgəsində gedir. Onun arxasınca oğullarına 

nisbətən daha iri təsvir edilmiş  qızı addımlayırdı. Bu, şumer 

qadınının ictimai həyatda tutduğu yüksək mövqe ilə izah oluna 

bilər. Məbəd tikintisi, kanal çəkilməsi, taxıl quyularının qazılması, 

su yollarının geniş istifadə edilməsi və s. Urnanşenin adı ilə 

bağlıdır. 

Əvvəllər məbəd təsərrüfatı  və  məbəd  əmlakı hökmdarın 

səlahiyyəti altına keçmişdi, kahinlərin məbəd təsərrüfatı  gəliri 

üzərində hüququ məhdudlaşdırılmışdı. Yeni hökmdar 

Uruinimgina məbəd torpaqlarını  və  gəlirini kahinlərin 

sərəncamına qaytardı.  Əvvəllər vergi toplayanlar özbaşınalıq 

edirdilər,  əhalidən xeyli müxtəlif vergilər toplayırdılar. Yeni 

hökmdar məbəd torpaqlarını, gəmiləri və sahilləri («limanları») 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 109

vergi toplayanlardan təmizlədi.  Əvvəllər kahinlər dini 

mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün əhalidən cürbəcür vergi 

toplayırdılar: mərhumu dəfn etmək üçün onun ailəsindən 7 bardaq 

pivə, 420 kökə, bir paltar, bir çəpiş  və s. vergi alırdılar. 

Uruinimgina dini mərasim vergisini qaydaya saldı  və verginin 

miqdarını xeyli azaltdı. O, məmurların, kahinlərin, varlıların 

əhaliyə və yoxsullara qarşı özbaşına hərəkətlərini məhdudlaşdırdı. 

Hökmdar «yoxsul ananın» bağına girib məhsulu vergi əvəzinə 

özbaşına götürməyi qadağan etdi. İslahatda yoxsul və kimsəsizləri 

müdafiə edən ifadə  işlədilmişdi: «Güclü, qul və yetimləri qoy 

incitməsin». Bu ifadə sonrakı qanun külliyyatlarında da təkrar 

olunurdu.  

Umma  şəhər-dövlətinin yüksəlişi. Tədricən Umma şəhər-

dövləti güclənirdi. Umma sərhəd torpaqları üstündə Laqaş ilə 

uzun müddət ədavət aparmışdı. Umma hökmdarı Luqalzaqqesinin 

hakimiyyəti illərində (25 il hakimiyyətdə olmuşdur) Şumeri siyasi 

cəhətdən birləşdirmək cəhdi göstərildi. Luqalzaqqesi ilk növbədə 

Uruk  şəhərini özünə tabe etdi. Bundan sonra o, Laqaşı tutdu və 

Uruinimginanı hakimiyyətdən saldı, məbədləri qarət etdi. 

Mənbələr məlumat verirlər ki, Laqaşın süqut etməsində 

«Hökmdar Uruinimginanın heç bir təqsiri yoxdur». Sənədi tərtib 

edən  şəxs bununla Uruinimginanın islahatlarına bəraət 

qazandırırdı. Laqaş dövlətinin məhv olması Luqaizaqqesinin 

günahı kimi qələmə verilirdi. Mənbə qeyd edirdi ki, ölkənin məhv 

olmasında «Luqalzaqqesi, Umma hökmdarı  təqsirkardır. Qoy 

onun himayədarı ilahə Nidaba onu öz günahını daşımağa düçar 

etsin». 

Luqalzaqqesi Uruk şəhərini paytaxta çevirdi. O öz 

hakimiyyətini digər  Şumer  şəhərlərinə yaydı. Ur, Larsa, Nippur, 

Kiş tutuldu. Artıq bütün Şumer Luqalzaqqesinin hakimiyyəti 

altına keçdi. Cənubda o, «Aşağı dənizə» (Fars körfəzi) kimi gəlib 

çatdı.  Şimalda «Gün çıxandan gün batana» qədər olan ərazini 

(yəqin ki, şimalda Zaqroş dağları zonasından Aralıq dənizinə kimi 

uzanan ərazi nəzərdə tutulur) zəbt etdi. Bununla da Dəclə və Fərat 

çayları vasitəsilə «Yuxarı dənizə» yol açıldı. 

Akkad dövləti 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 110

Akkad dövlətinin banisi Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) 

dövrünün görkəmli dövlət xadimi və sərkərdəsi olmuşdur. Sarqon 

(akkadca  Şarrumken) tərcümədə «həqiqi, qanuni hökmdar» 

deməkdir. Ehtimal edirlər ki, o, hakimiyyəti zorla ələ keçirmişdi. 

Sarqon mənşəyi etibarilə  aşağı sosial təbəqələrə  mənsub 

olmuşdur. Hələ qədimdə onun adı ilə bağlı əfsanələr yaranmışdı. 

Əfsanəyə görə o, Kiş hökmdarının sarayında nökər kimi 

işləmişdir. Nisbətən dəqiq məlumat Sarqonun öz yazısında  əks 

olunmuşdur: həmin mənbə qeyd edir ki, Sarqonun anası  rəiyyət 

təbəqəsindən idi. Sarqon atasını görməmiş,  əmisi isə dağ sakini 

olmuşdur. Anası onu gizli doğmuş, qamışdan hörülmüş  səbətə 

qoyub çaya atmışdır. Səbət suçu Akkinin bağına axmış, o, uşağı 

götürüb öz övladı kimi saxlamış  və ona bağban peşəsini 

öyrətmişdi.  İlahə  İştar nəvaziş göstərərək hakimiyyəti ona 

tapşırmışdı. Öz mənşəyi və hakimiyyətə  gəlməsi barədə Sarqon 

belə məlumat vermişdir. 

Akkadlı Sarqonun fəaliyyəti. Hakimiyyətə gəldikdən sonra Sarqon 

Akkad  şəhərini (Dəclə  və  Fərat çayları arasında) saldırdı  və onu 

paytaxt etdi. Akkad dövlətinin adı bu şəhərin adından 

götürülmüşdür. Sarqon dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra 

tədbirlər həyata keçirmişdi. Mərkəzləşmiş vahid Şumer və Akkad 

dövləti bərqərar olduqdan sonra o, yeni kanallar çəkdirdi, 

Şumerdə ümumi suvarma sistemi yaratdı. Bütün dövlət üçün 

vahid ölçü və çəki sistemi müəyyənləşdirdi. Bunun nəticəsində su 

və quru ticarəti genişləndi, ölkədə əmtəə-pul münasibətləri inkişaf 

etdi. Ölkənin hərbi qüdrətini qaldırmaq üçün o, daimi ordu 

yaratdı. Ordunun yenidən təşkili bir sıra uğurlu müharibələrin 

aparılmasına imkan verdi. 

Akkadlı Sarqon nəinki bütün İkiçayarasını vahid dövlət 

şəklində birləşdirdi, eyni zamanda Ön Asiyanın yeganə 

hegemonuna çevrildi. 

Sarqonun nəvəsi Naram-Suenin (e.ə. 2236-2200-cü illər) 

hakimiyyəti illərində Akkad dövləti yenidən əvvəlki qüdrətə sahib 

oldu. Naram-Suen özünü «Akkadın allahı» adlandıran ilk 

hökmdar idi. O, işğalçılıq siyasətini davam etdirməyə başladı. 

Naram-Suen Akkad siyasi təsir dairəsindən çıxmış bir sıra ölkələri 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 111

özünə tabe etdi... O, Subartunu və qərbdə «Sidr meşələrinə» qədər 

ərazini zəbt etdi və onlardan xərac aldı. Naram-Suen Dəclə 

çayının  şərqində yerləşən Arman vilayətini, Fərat çayının 

qərbindəki Ebla və Aman (şimali Suriya) ölkələrini Akkad siyasi 

təsir dairəsinə saldı. «Yuxarı  dənizə» (Urmiyyə gölü) kimi ərazi 

tutuldu. 

Qudeanın (e.ə. 2133-2117) canişinliyi dövründə Laqaş daha 

da inkişaf tapır və bütün Şumeri idarə edirdi. Qudea Ur-Babanın 

yeznəsi kimi hakimiyyətə sahib olmuşdu.  Şumer canişinləri Ur 

şəhərindən tutmuş Nippura qədər onun hakimiyyətinə tabe idi. 

Qudea öz növbəsində kutilərin canişini hesab edilirdi. Kutilərin 

canişini olmasına baxmayaraq Qudea müstəqil siyasət yürütmək 

səlahiyyətinə malik idi. Mənbələr Qudeanı «xeyirxah və  ədalətli 

çoban», yaxud ensi adlandırırdı. O, luqal rütbəsini işlətmirdi. 

Qudea işğalçılıq müharibələri aparmırdı, ölkənin daxilində əmin-

amanlığı  və dini həyatı  təmin etməyə çalışırdı. Mənbələrin 

məlumatına görə, Qudeanın sayəsində «həlləm-qəlləm danışan 

təhlükəli qadın cadugərləri  şəhərdən çıxarıldı, heç kəs qayışla 

döyülmürdü, heç kəsi qamçılamırdılar, ana öz oğlunu döymürdü... 

Laqaş daxilində mülki iddiası olan adam heç kəsi and içməyə 

gətirmirdi, sələmçi azad adamın evinə girmirdi... Yeddi gün 

(məbədin açılmasına həsr edilmiş günlər) arpa üyüdülmədi, kəniz 

xanımla bərabərləşirdi, qul ağası ilə yanaşı addımladı... O, 

məbəddən rəqabəti uzaqlaşdırdı... varlı yetimi incitmədi, güclü dul 

qadını incitmədi...», «ağa döyüləsi qulun başına qapaz vurmadı, 

xanım günah işlətmiş  kənizə sillə vurmadı...» Bu mətndə 

Qudeanın siyasi tədbirləri əks olunmamışdır. Belə mətnlər təbliğat 

naminə tərtib olunurdu. Ola bilsin ki, məbəd açılışı zamanı yeddi 

gün  ərzində müvafiq ayinə uyğun olaraq qul və  ağalar məbəddə 

sosial baxımdan «bərabərləşirdilər». Qədim sənədlər göstərir ki, 

qullar istismar olunurdular, ağaları ilə eyni hüquqa malik 

deyildilər. Digər tərəfdən, Qudeanın canişinliyi dövründə Laqaşda 

və ümumiyyətlə,  Şumerdə müəyyən  əmin-amanlıq yaradılmışdı. 

Bunu təkcə Qudeanın adı ilə bağlamaq düzgün deyildir. Yəqin ki, 

məhz kutilərin hakimiyyəti  Şumerdə  əmin-amanlıq və dinc 

yaşayış şəraitini təmin etmişdi.