Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu il tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 122

hesab edilirdi. O, allahlar şurasının üzvləri Nuskunu və Enkini 

özünə ən yaxın köməkçi təyin etmişdi. Nusku odu və qızmar istini 

təmsil edirdi. Enki su və müdriklik allahı hesab olunurdu. Səma 

allahı An, habelə Enlil və Enki şumer panteonunda allahların ali 

üçlüyünü təşkil edirdilər. Onların xidmətində kiçik allahlar 

dayanırdılar. Bunlar Anennak və  İqiqi adlanırdılar. «Anunnak» 

Anu allahının adından  əmələ  gəlmişdir. Anunnaklar Anunun 

törəməsi kimi yer üzünün ruhları olmaqla allahların tapşırıqlarını 

yerinə yetirirmişlər.  İqiqilər göy üzünün ruhları idilər və eyni 

vəzifəni icra edirdilər. 

Şumer panteonunda hava allahı Enlil mühüm yer tuturdu. O, 

allahların atası, göy və yerin hökmdarı, bütün dünyanın hökmdarı 

adlandırılırdı. Göyün yerdən ayrılması onun əməli kimi qələmə 

verilirdi.  Əsatir bu əməli belə  şərh etmişdi: «Allahlar ailəsi 

getdikcə çoxalırdı. Bir nəslin ardınca o birisi gəlirdi. Allah və 

ilahələr böyüyür, nikah bağlayır, uşaq doğurdular. Onlar göyün 

atası Anın və Yerin anası Kinin darısqal ağuşunda sıxılırdılar və 

sərbəstliyə can atırdılar. Onlar böyük qardaşları Enlildən kömək 

diləyirdilər. Enlil günlə yox, saatla böyüyür, daha da zorbalaşır və 

ipə-sapa yatmırdı. Enlil böyük bir əməli həyata keçirməyə cəsarət 

etdi. O, mis bıçaqla göy qübbəsinin qırağını kəsdi. Səma allahı An 

zarıya-zarıya yer ilahəsi, arvadı Kidən qopdu. Dünyəvi böyük 

yastı lövhə onun qıraqlarını  əhatə edən ibtidai okeanın səthində 

qaldı, dünyanın  əzəmətli yarımkürə örtüyü havada asılı qaldı». 

İbtidai təfəkkür dünyanın  əmələ  gəlməsini qeyri-təbii qüvvələrin 

əməli ilə bağlayırdı. 

Eyni zamanda şumerlər insan cəmiyyətində mövcud olan 

nikahı, doğum-görümü və  həyat tərzini allahlara da şamil 

edirdilər. 

Ninhursaq (yaxud Ninmah, Nintu) Şumer panteonuna yer 

səthi, məhəbbət və  məhsuldarlıq ilahəsi kimi daxil olmuşdu. 

Nanna (yaxud Nannar) ay allahı, Utu - günəş allahı,  İnanna - 

məhsuldarlıq və  məhəbbət ilahəsi, onun əri Dumuzi (Tövratda 

Tammuz) çoban allahı, Nerqal - yeraltı dünyanın allahı, onun 

arvadı Ereşkiqal - yeraltı dünyanın ilahə hökmdarı, Ninurta - 

cənub küləyi və müharibə allahı, Martu - köçərilər allahı  və 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 123

sairələrin adları  şumer  əsatirlərində  çəkilmişdir. Bunlar ümum 

şumer allahları  cərgəsinə daxil idilər. Bundan başqa  şumer 

şəhərlərinin ayrıca himayəçi allah və ilahələri vardı. Laqaş 

şəhərinin himayəçi ilahəsi Ninqirsu olmuşdu. Enlil, arvadı Ninlil 

və oğlu Ninurta Nippur şəhərinin havadarları hesab olunurdular. 

Şumerlər yeraltı, axirət dünyası haqqında təsəvvürlər 

yaratmışdılar. O «geniş ölkə», yaxud «geriyə yol olmayan ölkə» 

adlanırdı.  Şumerlərə görə, axirət dünyası zülmət idi, orada insan 

bədəni torpağa dönür, onun başını qurd-böcək çeynəyir, o, daima 

susuz və yeməksiz qalır. Bunlar olmasın deyə qurban kəsilməli 

idi. Buranın hökmdarı ilahə Ereşkiqal idi, onun əri isə müharibə 

allahı Nerqal idi. Müxtəlif ruhlar, o cümlədən taun allahı İrra öz 

növbəsində onlara xidmət edirdilər.  

Akkadlar, amorilər, aramilər, haldeylər və başqa qədim 

xalqlar  şumer dininin bir çox əlamətlərini mənimsəmişdilər. 

Adətən, sami tayfaları himayəçi allahı Bel, «ağa» adlandırırdılar. 

İcmanın ilahəsi isə  İştar adını daşıyırdı.  Şumer və Akkad allah 

anlayışları qovuşan zaman, akkadlar Enlilə Bel deyirdilər, sonralar 

bu adı Babil allahı Marduka şamil etmişdilər. Tədricən  şumer 

ilahə adları An akkadlıların Anu, Nammu-Tiamat, Ki-Kinqu, 

Enki-Ea, Utu-Şamaş, Nannar-Sin, İşkur-Adad,  İnanna-İştar,  İrra-

Namtar, Neunuqal-Nerqal ilə  əvəz edilmişdi. Tədricən Babil 

panteonunda ali allah yerini Marduk, Assur panteonunda isə Aşşur 

tutmuşdu. 

İkiçayarası  əhalisi qədim totem təsəvvürlərini, yəni 

heyvanlara sitayişi saxlamışdı. Allahları da müxtəlif heyvan 

görkəmində təsvir edirdilər. Allah Ea bəzən balıq quyruqlu, yaxud 

tısbağa şəklində təsvir olunurdu. Marduk əfsanəvi əjdaha, qrifon, 

təbabət ilahəsi Qula - it, himayəçi xeyirxah ruhlardan Şedu və 

Lamassu qanadlı öküz, yaxud insan başlı  şir kimi təsəvvür 

olunurdu. Misirdə olduğu kimi, şumer allahları da ibadətləri ilə 

bağlı olan heyvanların üstündə təsvir edilirdilər. 

Qədim  İkiçayarası xalqları  qədim ovsun formalarını 

saxlamışdılar. Guya ovsun vasitəsilə adamı  xəstəlikdən, 

bədbəxtlikdən xilas etmək olarmış. Müxtəlif falabaxma növləri 

mövcud idi. Heyvan içalatı, xüsusilə ciyərlə fal açırdılar. Müasir 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 124

falabaxanlar da bəzən uyğun üsullara əl atırlar.  

Qədim İkiçayarasının mühüm dini mərkəzləri məbədlər idi. 

Məbədin xeyli xidmətçisi, qul və azad icmalardan ibarət işçi 

qüvvəsi, kahin və kahinəsi vardı. Məbədlər böyük torpaq 

sahələrinə malik idilər. Burada sənətkarlıq emalatxanaları 

işləyirdi. Məbəd iqtisadi cəhətdən qüdrətli təşkilat idi. Məbəd 

müstəqil qaydada ticarət və  sələmçilikdə  məşğul olurdu. 

İkiçayarası  məbəd təsərrüfatı hökmdarın qayğısı sayəsində 

əhalinin nəzir-qurbanı hesabına əlavə qazanca sahib olurdu. Eyni 

zamanda məbəd təhsil mərkəzi olmaqla elmi biliklərin 

yayılmasına imkan yaradırdı. Məbədlər müxtəlif bayram şənlikləri 

təşkil edirdi. Burada yeni il bayramı xüsusi təntənə ilə keçirilirdi. 

Yeni il əkin işlərinin başlanması dövrünə, bahar aylarına düşürdü. 

Müasir bahar bayramları qədim əkinçilərin yazda keçirdikləri yeni 

il  şənlikləri ilə tarixi köklərlə bağlıdır. Bayram ziyafəti allah 

Marduka həsr edilirdi. Adətə uyğun olaraq bayram şənliyi 

hökmdarın və kahinənin nikahı ilə başa çatırdı. Yay və  qış 

gündönümü zamanı (22 iyun və 22 dekabr) ölən və dirilən allah 

Dumuzinin şərəfinə də bayram ziyafəti keçirilirdi. 

İkiçayarası  əfsanələri  şifahi xalq yaradıcılığı  məhsulu 

olmaqla  şumerlər və akkadlar tərəfindən yazıya köçürülmüşdür. 

Şumer və Akkad əsatirlərində dünyanın və insanın yaranması 

əfsanəsi, bununla əlaqədar allahların əməlləri əks olunmuşdur. 

Əfsanələrdən biri dünyanın yaradılmasını ali allah Enlilin 

əməli kimi şərh etmişdir. Guya o, biri-birinə bitişik yaşayan  ər-

arvad An və Ki allahlarını ayırmış, bununla da Göyü və Yeri 

yaratmışdır. Sonra o, Nippur şəhərini inşa etmiş və allahları orada 

məskunlaşdırmışdı. Müdrik Enki torpaqları suvarmış, hər yerdə ot 

və  ağaclar göyərmişdi. Lakin dünyada nə heyvan, nə  də insan 

varmış. Allahlar yoxsul həyat sürürmüşlər, çörəyin dadını belə 

bilmirmişlər. Belə halda allahlar ilahi Laharı  və  Aşnanı gildən 

yoğurub yaradırlar. Lahar qoyun-quzu saxlayırmış, Aşnan isə taxıl 

becərərmiş. Enki Aşnan üçün toxa icad etmiş, o da yeri şumlayıb, 

arpa və buğda əkərmiş. Sonra isə Enki xış düzəltmişdi. Aşnan ilk 

məhsuldan allahlar üçün kökələr bişirirmiş. Lahar isə allahları 

süd, ət və yunla təmin edirmiş. Lakin buna baxmayaraq göydə və 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 125

yer altında allahların sayı getdikcə artırmış, ərzaq isə çatışmırmış. 

Allahlar nə süddən, nə  də çörəkdən doyunca yeyə bilmirmişlər. 

Allahlar müdrik Enkiyə müraciət edirlər ki, vəziyyətdən çıxmaq 

üçün tədbir görsün. İlahə Nammu ona deyir: «Allahlardan zəif və 

onlar üçün səbirlə  işləyən insanları yarat!». Enki ulu ana 

Nammunun çağırışına qulaq asıb işə başlayır. Enki böyük ana 

Ninhursaqdan xahiş edir ki, dulusçular gil hazırladıqca, o 

yaradacağı məxluqa allahın görkəmini versin. Gil hazır olduqdan 

sonra Ninmah birinci insanı yoğurdu, alınmadı, ikincisini yapdı, 

bu da alınmadı. Bunlar ilk sonsuz kişi və qadın imişlər. Belə halda 

Enki özü gildən allahlara oxşar güclü və  ağıllı kişi və qadın 

yaratdı. Lakin onlara əbədi həyat vermədi.  İnsanlar qurban 

kəsməklə allahları yeməklə təmin etməli və daim onların itaətində 

durmalı idilər.  İnsanların müstəqil hərəkətini, arzularını  və 

etirazını allahlar ram edirdilər. 

Əfsanə sinfi cəmiyyətdə formalaşmışdı.  İnsan cəmiyyətinə 

xas olan qaydalar əsatirlərdə də əks olunurdu. 

Babil rəvayətinə görə, dünyanı  və insanları allah Marduk 

xəlq etmişdir. Sonsuz Kainat okeanında bədheybət  əjdahalara 

qarşı mübarizədə, guya allahlar aciz imişlər. Onlara bədheybət 

dəniz ilahəsi Tiamat başçılıq edirmiş. Allahların heç biri cürət 

edib Tiamata qarşı  çıxa bilmirdi. Tiamat isə allahların qurduğu 

qanun-qaydaları  məhv edir, dünyada qarmaqarışıqlıq yaradırdı. 

Kiçik allah cərgəsində olan Marduk Tiamata qarşı çıxmağa razılıq 

verdi.  Əvəzində allahlar ona ali hakimiyyət vəd edirlər. Marduk 

Tiamata qalib gəlir. Onu parçalayır, bir hissəsindən göyü, digər 

hissəsindən yeri yaradır, planet və ulduzları yerbəyer edir, Sin 

(«Ay») və  Şamaş («Şəms, Günəş») arasında gecə  və gündüzü 

bölüşdürür. O, sonra yer üzündə bitki və heyvanları yayır. 

Tiamatın sərkərdəsi (digər rəvayətə görə  əri) Kinqunu öldürüb, 

onun qanını gilə qatır, bundan insan düzəldir, lakin onların həyat 

müddətini məhdudlaşdırır. 

Dünyanın və insanların yaranma əfsanəsi, demək olar ki, 

cüzi dəyişikliklə  əvvəl Tövratda, sonra isə Quranda əks 

olunmuşdur. 

Qədim İkiçayarasının ideologiyasında ölən və dirilən təbiətə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 126

ibadət mühüm yer tuturdu. Təbiətdə mövsümlərin dəyişilməsi dini 

təsəvvürlər əsasında izah olunurdu. Bu, İnanna (akkadlarda - İştar) 

və Dumuzi əfsanəsində öz əksini tapmışdı.  Əfsanənin  Şumer 

variantına görə, məhəbbət ilahəsi  İnanna ilahi mənşəli çoban 

Dumuziyə  ərə gedir. Sonra o, ölüləri diriltmək üçün axirət 

dünyasına yollanır. Burada onun bacısı Ereşkiqal hökmranlıq 

edirmiş.  İnanna o dünyaya yola düşməzdən  əvvəl köməkçisi 

Ninşubura müəyyən göstərişlər verir. O, axirət dünyasının yeddi 

qapısını keçməli olur. Hər qapı ağzında onun paltarını soyundurur 

və  bəzək  əşyalarını  əlindən alırdılar. Sonuncu qapıdan o, çılpaq 

halda yeraltı aləmə qədəm qoyanda Ereşkiqal və anunnaklarla üz-

üzə  gəlir. Onların dəhşətli və  zəhmli baxışı  İnannanı öldürür. 

Ninşubur görür ki, üç gün, üç gecə keçdi, lakin İnanna qayıtmadı. 

İnannanın tapşırığını yadına salır, allahlardan onu diriltmək üçün 

kömək diləyir. Enlil və Nanna imtina edirlər, yalnnız Enki ona 

köməklik əlini uzadır. O, vücudlar yaradır, onlara «dirilik yemi» 

və «dirilik suyu» verib o dünyaya göndərir. Bu vücudlar İnannanı 

dirildirlər. Lakin axirət dünyasının qayda-qanununa görə, oraya 

gedən işıqlı dünyaya qayıda bilməzdi, işıqlı dünyaya qayıtmaq 

istəyən adam özünə əvəz verməli idi. İnanna da bu qaydaya riayət 

etməli idi. Bu şərtlə  İnanna zalım iblislərin müşayiəti ilə  işıqlı 

dünyaya qayıdır. Çox gəzdikdən sonra İnanna Uruk şəhərinin 

Kullab məhəlləsinə  gəlib çatır. Bu şəhərin hökmdarı onun əri 

Dumuzi imiş. İnanna görür ki, Dumuzi arvadının taleyinə ağlamaq 

əvəzinə şadlanır, gününü eyş-işrətlə keçirir. İnanna ona öldürücü 

nəzər salır və  ərini amansız iblislərə  təhvil verir. Dumuzi 

qorxusundan ağappaq olur, dərdini bacısı Geştinannaya danışır. 

Geştinanna ona gizlənməyi məsləhət görür. İblislər Geştinannanı 

tutub, ona əzab-əziyyət verirlər və ondan Dumuzinin yerini xəbər 

alırlar. Bacısını ölümdən xilas etmək üçün Dumuzi üzə  çıxır. 

İblislər onun əl-qolunu bağlayıb, o dünyaya aparmaq istəyirlər. 

Dumuzi arvadının qardaşı Utudan onu ceyran görkəminə 

salmasını xahiş edir. Ceyran görkəminə düşmüş Dumuzi qaçıb bir 

müddət gizlənə bilir. İblislər onu tapırlar və döyə-döyə öldürürlər. 

Lakin bitki ilahəsi Geştinanna qardaşının daima o dünyada 

yaşamasına razı olmur. İlin yarısını qardaşının yerinə o dünyada 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 127

yaşayır, Dumuzi isə bir müddət işıqlı dünyaya keçir. Dumuzi yer 

üzünə çıxanda təbiət canlanırmış, bitki və ağaclar göyərirmiş, isti 

günlər başlanırmış. 

Bu  əfsanənin Babil variantı hadisələrin gedişi ilə  fərqlənir. 

Burada Dumuzi İştarın həm  əri, həm də qardaşı kimi qələmə 

verilmişdir. 

Dumuzi ov zamanı  həlak olur. İştar onu qaytarmaq üçün 

axirət dünyasına, yəni «gedər-gəlməz» dünyaya düşür. Yeraltı 

hökmdar qadın Ereşkiqal onun gəlişindən qəzəblənir və keşikçiyə 

tapşırır ki, yeraltı qanunlar İştara da tətbiq edilsin. İştar axirət 

dünyasına daxil olur. Ereşkiqal onun üstünə 60 dərd-bəla 

göndərir. Yer üzündə  həyat sönükləşir, laqeydlik yaranır, sevgi-

məhəbbət yoxa çıxır, doğum kəsilir, körpə səsi eşidilmir. Allahlar 

İştarın azad olması üçün tədbir görürlər. Onlar yer üzündə insan 

nəslinin, heyvan və quşların məhv olacağından qorxurlar. Səma 

allahları Ereşkiqalın yeraltı padşahlığına qasid göndərirlər.  İlahə 

allahların tələbini yerinə yetirməyə  məcbur olur. İştar  əlində bir 

qab dirilik suyu axirət dünyasını  tərk edir. O, dirilik suyunu 

Dumuzinin meyiti üstünə tökür və onu həyata qaytarır. Dumuzin 

dirilməsi ilə təbiət yenidən canlanır.  

Şumer  əfsanələrinə görə, allahlar insanların sayının, 

qüdrətinin, müdrikliyi və  fəallığının artmasını görərək qorxuya 

düşmüş və yer üzündə onların sayını azaltmaq qərarına gəlmişlər. 

Əfsanəvi rəvayətdə bu haqda deyilir: «Lap çoxdan, yüz illər əvvəl, 

yer üzündə yekdillik mövcud idi. Nə ilan vardı, nə  əqrəb, nə 

qorxunc şir vardı, nə acgöz qurd, nə tamahkar kaftar vardı, nə də 

vəhşi it. İnsanlar hamısı bir dildə danışırdı və bir-biri ilə həmrəy 

yaşayırdılar. Qorxu və paxıllıq yox idi. Heç kəs hakimiyyət və 

var-dövlət yolunda rəqabət aparmırdı. Böyük Şumer, ilahi 

qanunlar ölkəsi və qonşu ölkələr “sülh və  həmrəylik  şəraitində 

yaşayır, heç bir rəqabət aparmırdılar”. Müdriklik allahı Enki 

birdən öz uçurum aləmindən baş qaldırdı, adamlara baxdı  və 

gördü ki, onlar xeyli çoxalmışlar, hədsiz güclənmişlər, son dərəcə 

də  məharətli və  fəal olmuşlar.  Ən müdrik allah dəhşətə  gəldi və 

Enlilə dedi: «Ehtiyatlı ol, qardaşım. Sənə tabe olan insanların sayı 

çoxalır, onlar qüdrətli bahadırlara çevrilirlər. Onlar fəndgir və fəal 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 128

olurlar,  şəhər və istehkamlar yaradırlar. Qorx ki, onlar bizə tay 

olmasınlar... Onların sayını azaltmaq lazımdır, onları qorxutmaq 

lazımdır ki, özlərini allahlara tay saymasınlar... Vəhşi heyvanları 

yaradaq ki, onlar insanları  məhv etsin və sayını azaltsınlar. Yer 

kürəsinə bürkü və  çəyirtkə göndərək ki, aclıq başlansın və 

adamların sayı azalsın. Zalım  İrranı (taun, vəba allahını) onların 

üstünə qaldıraq, qoy o, insanları 60 dərd-bəla ilə  qırsın. Onda 

adamların sayı azalar və onları barmaqla saymaq mümkün olar. 

Adamların bir-biri ilə arasını vuraq, qoy qardaş qardaşı, qonşu 

qonşunu qırsın, qoy tayfa tayfaya, xalq xalqa qarşı dursun. Onda 

adamların sayı azalar, itaətdə olar və bizim qarşımızda qorxudan 

əsərlər». Enlil Enkinin məsləhətinə uyğun hərəkət etdi. «Onlar 

hətta xalqları ayırdılar və hər xalq öz dilində danışmağa başladı». 

İnsanların sayı azaldıqdan sonra qırğın dayandırıldı.  

Əfsanədə insan cəmiyyətində baş verən hadisələrə, 

adamların qarşılıqlı münasibətlərində mövcud olan naqis cəhətlərə 

dini don geyindirilmişdi. 

İnsan nəslinin kökünü kəsmək məqsədilə allahların törətdiyi 

«Ümumdünya daşqını»  əfsanəsi qədim  Şumer və Akkad 

əsatirlərində  əks olunmuşdur. Sonrakı dini kitablarda (Tövrat, 

Quran) da «Ümumdünya daşqını» allahın qəzəbindən doğan əməl 

kimi şərh edilmişdir. Bu dini müddəa da İkiçayarası əfsanələrinin 

təsiri altında meydana gəlmişdi. 

«Ümumdünya daşqını» əfsanəsi hadisələrin gedişini Anu və 

Enlil başda olmaqla allahlar şurasının qərarından başlayır. Qeyd 

edək ki, şumer rəvayətini  əks edən kitabə  zədələnmişdir, buna 

görə çatışmayan hissələr Akkad rəvayəti  əsasında bərpa 

olunmuşdur. Allahlar bu qərarı adamlara xəbər verməyəcəklərinə 

and içirlər. Anu və Enlil qəfildən su selini törətmək niyyətində 

imişlər. Lakin bəzi allahlar insan nəslini məhv etmək qərarından 

narazı imişlər. Belə allahlardan biri, yəqin ki, Enki (akkadlarda 

Ea) bu qərarı gizli surətdə insanlara çatdırmaq niyyətinə düşür. O, 

allahlardan qorxan və dindar Ziusudra adlı bir hakimin evinə 

yaxınlaşır və allahların gizli niyyətini evin divarlarına söyləyir. 

Ziusudra divar arxasında ilahi sözləri eşidir, baş verəcək 

daşqından agah olur. Əfsanənin Akkad nüsxəsində deyilir ki, Ea 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 129

Utnapiştimə yox, evin divarlarına müraciət etdi, çünki o, andı 

pozmaq istəmirdi. O, demişdi: «Ey daxma, qamış divar, eşit və 

yadda saxla. Qoy Şuruppak sakini Utnapiştim, Ubartutu oğlu gəmi 

düzəltsin və canını xilas etsin». Ertəsi gün Ziusudra şəhər əhalisini 

toplayır və böyük bir gəmi düzəltmələrini  əmr edir, lakin öz 

məqsədini adamlara açmır. Gəmi suya salındıqdan sonra, Ziusudra 

gəmiyə quş  və heyvan nümunələrini, öz ailəsini yerləşdirir. 

Müəyyən edilən gün daşqın başlayır, su uca dağların zirvəsini belə 

tutur. Yeddi gün, yeddi gecə daşqın tüğyan edir. Tufandan sonra 

Utnapiştim gəminin qapısını açır və  hər yanı suya qərq olmuş 

görür. Utnapiştim göyərçini havaya buraxır, lakin quş quru yer 

tapmayıb geri qayıdır. Nəhayət, ancaq qarğa qayıtmır. Gəmi Nisir 

dağının zirvəsinə yaxınlaşır və oraya yan alır. Ziusudra (yaxud 

Utnapiştim) qurbangah düzəldib allahların şərəfinə mədh söyləyir. 

Allahlar qurbangahın  ətrafına toplaşırdılar. Enlil təəccüblənir ki, 

kimlərsə canını daşqından salamat qurtarmışdır. Enki (Ea) onu 

sakitləşdirib deyir: «İnsanların hamısını  qırmaq olmaz. Onların 

sayını  həmişə azaltmaq olar, ən güclü və  ən məğrurlarını 

cəzalandırmaq olar. Onda yerdə qalanlar qorxar və dinmədən bizə 

xidmət edər». Anu və Enlil daşqından xilas olmuş Ziusudraya və 

onun arvadına allah həyatı», yəni əbədi həyat bəxş edirlər və ona 

Dilmun ölkəsində məskən verirlər. 

«Ümumdünya daşqını»  əfsanəsi müəyyən hadisənin  əksi 

kimi, təbii hadisənin  əksi kimi meydana gəlmişdi. Ola bilsin ki, 

qədim  İkiçayarasında Dəclə  və  Fərat çaylarının aşıb-daşması 

faciəli daşqına səbəb olmuşdu. Xilas olmuş adamlar bu daşqını 

allahların əməli ilə bağlamışdılar. İngilis arxeoloqu Leonard Vulli 

Ur  şəhərinin qazıntıları zamanı üst və alt mədəni təbəqə 2.5 m 

qalınlığında çay daşları və torpaq çöküntüləri etmişdi. Bu lay bəzi 

düşərgələrdə 3.5 m-ə çatırdı. Qazıntılar aşkar etdi ki, Ubeyd 

dövründə  Cənubi  İkiçayarasında böyük insan tələfatı ilə 

nəticələnən fəlakətli daşqın baş vermişdi. Belə ehtimal edirlər ki, 

daşqın haqqında  əfsanəni ubayidlər yaratmış, onlardan isə 

şumerlər mənimsəmişlər. 

Şumer  əsatirləri  əsasən sinfi cəmiyyətə xas olan hadisələri 

əks etmiş, allahların ali hakimiyyət uğrunda mübarizəsini, məhsul 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 130

bolluğu yaratmaq tədbirlərini, adi həyati məsələlərinə 

münasibətlərini  şərh etmişdir. Allahlar, xüsusilə Enki və Enlil 

əfsanələrin qəhrəmanı kimi çıxış edirlər. Onlar həm kainatın və 

planetin təbii qaydaya salınmasına (dünyanın yaradılması, ulduz 

və planetlərin düzülməsi və s.), yer üzündə (İkiçayarasında) əmin-

amanlığın bərqərar olmasına, insanların məskunlaşdırılmasına,  

insanlar arasında ilahi qüvvələrə sitayiş  və qurbankəsmənin 

müəyyənləşdirilməsinə, hətta  əmək alətlərinin icadına qayğı ilə 

yanaşırdılar. Allahlar həm də istədikləri vaxt əhalini qırğına 

verirdilər. Eyni zamanda əfsanələr ilahi qüvvələrin qüdrətini 

təbliğ edərək,  əhalini daima qorxu altında qalmağa, itaətkar 

olmağa, allahların iradəsini sözsüz yerinə yetirməyə çağırırdılar. 

Əsatirlər həqiqi həyat hadisələrini dini donda izah edirdilər. 

Qədim şumerlər dünya və həyat qaydalarını dini boyasız təsəvvür 

etmirdilər.  İkiçayarası  əfsanələri Ön Asiya xalqlarının dini 

təsəvvürlərinə güclü təsir göstərmişdi. 

İkiçayarasında meydana gəlmiş  ən qədim yazı növü 

piktoqrafiya (şəkil yazı) olmuşdu. Bu yazı sistemi şəkli və  şərti 

işarələrdən ibarət idi. Şəkil yazı vasitəsilə bütöv fikri ifadə etmək 

mümkün deyildi, çünki işarələr bu və ya digər əşyanı, heyvanı və 

insanı  təsvir edirdi. Piktoqrafik yazı üsulu dilin qrammatik 

formalarını bildirmirdi. Piktoqrafiya vasitəsilə sadə  əməliyyat 

tələb edən təsərrüfat sənədləri tərtib olunurdu. Belə  sənədlərdə 

idxal və ixrac olunan malların, davarın və s. hesabı aparılırdı. 

Daha geniş  və mürəkkəb məzmunlu ifadələri  şəkli işarələrlə 

yazmaq mümkün deyildi. Mətn  şəkli işarələrə  əsasən oxunurdu. 

Əgər mədaxil hesablanırdısa, onda mətndə əşyanın, rəqəmlərin və 

anbarın işarələri yazılırdı. Adətən mətnin sonunda təsərrüfata 

daxil olmuş malların yekun rəqəmi göstərilirdi. «Ulduz», «ev», 

«at», «sünbül» (arpa), «en», «ayaq» və  mənaları bunlara oxşar 

rəsmlər ilə göstərirdilər. «Su» mənası dalğavarı cizgilərlə 

bildirilirdi. Piktoqrafik yazılar hələ tam oxunulmayıb. Bir çox 

şəkli işarələrin mənası başa düşülmür. Əsasən rəqəm bildirən şəkli 

işarələri nisbətən asanlıqla mənalandırmaq mümkün olmuşdur. 

Piktoqrafik yazı növü təsərrüfat hesablamaları aparmaq 

üçün ilk vaxtlar müsbət rol oynayır. Lakin təsərrüfatın getdikcə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 131

inkişafı dilin qrammatik və fonetik cəhətlərini  əks edən geniş 

ifadəli yazı növünə  tələbatı artırdı.  Şumerlər tədricən yeni yazı 

növü ixtira etdilər. Buna mixi yazılar adı verilmişdi.  İraq 

ərazisində  aşkar edilmiş belə  mətnləri yerli əhali «mismarı 

yazılar» adlandırırdı. Bu yazının işarələri mıxvarı, yaxud mismar 

şəkilli idi. Mismarı oxşar işarələrin biri-birinə calaşdırılması ilə 

müxtəlif hecalı  və fonetik mənalar yaradırdılar. Gil kitabələr 

üzərində  şəkli işarələrin sürətlə yazılması onların görünüşünü 

dəyişdirdi. Adətən mətn ucu iti qamış  və daş  qələmlə gil 

kitabələrə yazılırdı,  əslində  həkk olunurdu. Həkk olunmanın 

gedişində  şəkli işarələr tədricən pazvarı, mismara oxşar görkəm 

alırdı.  İşarənin  əvvəlki  şəkli forması itirdi. Nəticədə  işarələrin 

görkəminə görə, mixi, yaxud mismari adlandırılan yeni yazı növü 

meydana gəlmişdi. E.ə. təqribə III minilliyin ortalarında  şumer 

yazısı artıq mixi (mismarı) yazı sisteminə çevrilmişdi. Bu yazı 

növünün yaradılması şumerlərin əldə etdiyi böyük nailiyyətlərdən 

biri hesab edilər bilər. 

Mixi (mismarı) yazı növü 600-dən çox işarəyə malik idi. 

Demək olar ki, işarələrin əksəriyyətinin bir neçə, bəzən ona qədər 

oxunuşu vardı. Məsələn, «ayaq» mənasını daşıyan işarənin du, 

qin, qub, qup, ra, tum, yaxud «dağ» mənasını daşıyan işarənin kur, 

mat, şad, qin, şat, nad, lad, lat kimi hecalı oxunuşları vardı. Eyni 

bir mixi işarənin çoxmənalı olması uzun müddət və bəzən indi də 

qədim mətnlərin dəqiq oxunulması işində əngəl törədirdi. Davamı 

müasir dillərdə təmsil olunmuş və mixi işarələrlə yazılmış qədim 

yazılar (akkad sami dili, het hind-Avropa dili, qədim fars dili) 

müəyyən müşküllüyə baxmayaraq oxunuldu və başa düşüldü. 

Lakin  şumer və müasir dillərdə davamı (qohumluğu) olmayan, 

yaxud müəyyən edilməyən başqa dillərin mixi yazı növü əsasında 

oxunulub dərk edilməsi bir çox hallarda şərti xüsusiyyət daşıyır. 

Şumer mətnlərində  işlənmiş mixi işarələrin bir çoxu başqa 

mənada da oxuna bilər. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar qədim 

mixi yazılı dillərin müasir dillərlə qohumluğunu bildirən yeni 

mühakimələr ortaya çıxarır. 

Tədricən mixi işarələr təkmilləşir, bəzən də sayı azalırdı. 

Mixi yazı növü akkadlar və qonşu qədim xalqlar tərəfindən