Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.8.3. “Risk qrupu”na aid edilən uşaqlarla aparılacaq psixokorreksiya işi
- Hiperaktiv uşaqlarla iş
- Doğuşun kəskin keçmə si
- Utancaq v ə qorxaq uşaqlarla iş
|
f ə rdil əşdirmə psinsipi inkişafetdirici -korreksiya proqram- larının yerinə yetirilm ə sind ə ayrı - ayrı uşaqlara və ya onların qrupları ilə işin xüsusiyyə tl ə rini ə ks etdirir. F ə rdil əşdirmə uşaqların fə rdi əqli xüsusiyyə tl ərini, korreksiyaedici proqrama daxil edilmiş nə z ə ri bilikl ə rin m ə nims ə nilm ə si tempini, m əşqetdirici tapşırıqların yerinə yetirilm əsi sürə tini özündə ehtiva edir. T ə lim ə qabilliyi aşağı sə viyy ə d ə olan uşaqlar üçün daha ətraflı izah, daha çox məşqetdirici çalışmalar, keçilmiş materiallara d ə f ə l ə rl ə qayıdış tə l ə b olunur. 1.8.3. “Risk qrupu”na aid edilən uşaqlarla aparılacaq psixokorreksiya işi Uşaqlarda müşahidə olunan davranış pozğunluqları sırasında aqressivlik, coşqunluq, hiperaktivlik, utancaqlıq və qorxaqlıq kimi simptomlar mühüm tə sir ə malikdir. Aqressiv davranış m ə kt ə b ə q ə d ə r v ə yeniyetm ə yaşlı uşaqların davranışında müşahidə olunan ən geniş yayılmış davranış qüsurlarından biridir. Bel ə davranışın ə sas motivini ist ə y ə daha tez v ə s ə m ə r əli üsulla çatmaq niyyə ti t əşkil edir. Aqressiya v ə aqressivlik n ə z ə ri planda kifay ə t q ə d ə r d ə rind ə n öyrənilmiş bir hadisə dir. M ə kt ə b ə q ə d ər müə ssis ə l ə rd ə v ə m ə kt ə bl ə rd ə işlə y ən praktik psixoloq üçün belə davranışın üç ə sas c ə h ə tini bilm ə k z ə ruridir: 1. aqressiya (aqressivlik) n ə dir; 276 2. onun t əzahürünün mümükün sə b ə bl əri hansılardır; 3. onu nec ə korreksiya etm ə k olar. Uşaqlarla işlə y ən savadlı psixoloq hər şeydə n ə vv əl ―aqressiya‖ və ―aqressivlik‖ anlayışlarını fə rql ə ndirm ə yi bac armalıdır. Aqressiya c ə miyy ə td ə insanların mövcudluğu və birg əyaşayışını tə min ed ə n norma v ə qaydalara zidd, motivl əşmiş destruktiv davranışdır. Onun əsasında canlı və cansız obyektlə r ə hücum etmə kl ə ziyan vurmaq, adamlara fiziki v ə m ə n ə vi x ə sar ə t yetirm ə k, onlarda psixoloji diskomfortun yaranmasına sə b ə bkar olmaq durur. Aqressivlik aqressiyaya hazırlıqla müşayə t olunan psixoloji v ə ziyy ətdir. Uşaq və yeniyetm ə l ə rd ə bel ə davranışın yaranması bir sıra amill ə rl ə bağlıdır: uşağın ailə d ə t ə rbiy ə üslubu ( hiper v ə ya hipo himay ə ); uşağa zorakılıq sə hn ə l ərinin nümayiş etdirilmə si v ə ya buna şə raitin yaradılması; ail ə d ə qeyri-sabit sosial-iqtisadi v ə ziyy ə t; insanın özünün sinir sistemi tipindən asılı olan fərdi xüsusiyyə tl ə ri (davranışda impulsivlik, f ə al l ə ngim ənin aşağı sə viyy ə d ə olması); ail ə nin sosial-m ə d əni statusunun aşağı olması və s. İnamla qeyd etmək olar ki, uşaqda aqressiv davranışın yaranmasında ail ə mühitinin və t ə rbiy ənin mühüm rolu vardır. Uşaqla münasibə tl ə rd ə emosionallığın xarakteri v ə s ə viyy ə sinin, t ə qdir edil ə n, b ə y ə nil ən davranış formalarının aqressiv davranışın yaranmasında təsiri heç də az deyildir. Psixoloq konkret olaraq h ər hansı uşaqda müşahidə olunan aqressivliyin s ə b ə bl ə rini v ə motivl ərini ilk növbə d ə müə yy ə n eym ə yi ba carmalıdır. Aqressivlik fiziki v ə psixi c ə h ə td ən şə rtl ənmiş olur. Hə l ə körpə lik v ə erk ən uşaqlıq dövründə uşaqlarda müxtə lif s ə b ə bl ə rl ə şə rtl ənmiş (fiziki diskomfort, əxlaq qaydalarını bilmə m ək, özünə n ə zar ət funksiyalarının formalaşmaması və s.) aqressiv reaksiyalara rast g ə lm ək mümkündür. 277 Uşağın aqressivliyini heç də h əmişə birm ənalı olaraq mə nfi qiym ə tl ə ndirm ə k doğru deyildir. Çünki o, uşaq üçün hə l ə lik fiziki v ə sosial baxımdan özünümüdafiə funksiyasını yerinə yetirir. Psixoloqların qeyd etdiyi kimi, çox vaxt uşaqlarda gözlə nilm ə z aqressiv reaksiyalar yaş böhranları dövründə meydana g əlir. Əgər aqressiv davranış qeyd olunan s ə b ə bl ə bağlıdırsa və konkret uşaq üçün tipik deyildirsə , dem ə li, uşağın tipik çə tinlikl ə ri v ə probleml əri vardır və o, ətrafdakıların kömə yin ə ehtiyac hiss edir. Uşağın aqressiv davranışına sə b ə b olan amill ə rd ə n biri d ə onun h əmyaşıdları qrupunda öz statusu ilə daxil ən razı olmaması, xüsusə n liderliy ə can atmasıdır. Ətrafdakıların uşağa müxtə lif yarlıqlar yapışdırması, on u lağ, istehza obyektinə çevirmə si v ə ziyy ə ti g ə rginl əşdirə n amill ə rd ə ndir. Uşağın valideynlə r v ə ya dig ər yaşlılar tə r ə find ə n t ə bii t ə l əbatlarının, ist ə kl ə rinin m əhdudlaşdırılması onda belə halları yaradanlara qarşı açıq qiyam şə klind ə aqressiv t əzahürlə r ə s ə b ə b olur. Uşaqlarla iş aparan psixoloq ilk növbə d ə onlarda aqressivliyin s ə b ə bl ərini müə yy ə n etm ək üçün müə yy ə n diaqnostik metodikalardan (oyunda uşağın müşahidə edilm əsi, ―Rene Jilya‖ testi, ―Rozentsbeyq‖ testi, ―Nağıl‖ testi, ―Əl‖ testi və s) istifad ə etm əli, daha sonra korreksiya işi aparmalıdır. Uşaqlarda aqressivliyin korreksiyası paralel olaraq onu ə hat ə ed ə n yaşlılar, valideynlər, müə llim v ə t ə rbiy əçilə rl ə d ə aparılmalıdır. Aşkar edilmiş s ə b ə bd ən asılı olaraq psixoloqun yaşlılara aşağıdakı m ə sl ə h ə tl ə ri verm ə si z ə ruridir: uşağa qarşı neqativ ustanovkanın pozitiv olaraq dəyişdirilmə si; uşaqla qarşılıqlı münasibə tl ərin üslubunun dəyişdirilmə si v ə yaxşılaşdırılması; müə llim v ə t ə rbiy əçilərin ünsiyyət bacarıqlarını inkişaf etdirilmə kl ə onların uşaqla davranış repertuarının genişlə ndirilm ə si; 278 ətrafdakıların uşağa qarşı ümumi münasibət strategiyasının d əyişdirilmə si. Aqressiv uşaqlarla psixokorreksiya işinin qarşısında aşağıdakı v ə zif ə l ə r durur: başqa adamın və ziyy ətini anlamaq bacarığının inkiş af etdirilm ə si; öz emosiyalarını sosial cə h ə td ə n q ə bul edil ə n h ə dd ə idar ə etm ə k v ə t ə qdim etm ək bacarıqlarının inkişaf etdirilmə si; g ə rginliyin z ə ifl ə dilm əsi üsullarının öyrə dilm ə si; ünsiyyə t v ərdişlərinin inkişaf etdirilmə si. Rus psixoloqu Q.A.Şirokova uşaqlarda aqressivliyin neytrallaşdırılması yolu il ə korreksiyası üçün bir sıra metodlar tə klif edir: balıncla savaşmaq; fiziki cüc tə l ə b ed ə n h ə r ə k ə tl ə r etm ə k; kağız cırmaq; döymə k ist ədiyin adamın şəklini çəkib ona ―zə rb ə‖ endirmə k; psixogimnastika; kollektivd ə öz davranışını tə nzim etm ə k v ərdişlərinin inkişafına yönəlmiş oyun və etüdlə r; izoterapiya elementl ə rind ə n istifad ə edilm ə si ( gil v ə su il ə oynamaq); aqressiv uşaqlara güc xarakterli (pə hl ə van, c ə ngav ə r) rollar verm ə kl ə tamaşalar hazırlatmaq və s. Hiperaktiv uşaqlarla iş Hiperaktivlik (hiperaktivlikl ə diqq ətin çatışmazlığə sindromu) impulsivliyi v ə dalğınlığı normal olmayan uşaqlar üçün sə ciyy ə vi olmayan t əzahürlə rd ə n biridir. Bel ə uşaqlar bir qayda olaraq hər hansı bir obyekt üzə rind ə öz diqq ə tl ə rini az v ə ya çox müddə t c ə ml əşdirməyi bacarmır, qarşıya qoyulan v ə zif ə ni yerin ə yetir ə bilmir, onun icrasında ehtiyatsızlığıa yol verirlər. Onların iş üzə rind ə m ə hsuldar f ə aliyy əti olduqca aşağı olur, tez - tez dalğınlığıa 279 qapılırlar. Hiperaktiv uşaqların ə qli f ə aliyy əti dövri olması ilə s ə ciyy ə l ə nir: onlar 5-15 d ə qiq ə m əhsuldar işləyir, bundan sonra onların beyni 3 -7 d ə qiq ə , ―istirahət edir‖, sonrakı iş üçün zəruri olan enerjini toplayır. Belə uşaqlarda dalğınlıq və diqq ətin pozulması sə b ə bsi z baş verir. Onların belə , qeyri-adi davranışını heç də axmaqlığın, tə rslik v ə ya t ə rbiy ə sizliyin n ə tic ə si kimi qiym ə tl ə ndirm ək doğru deyildir. Bu, onların psixikasının spesifik fizioloji xüsusiyyə tl əri (beyinin müə yy ən strukturlarında pozğunluqlar, irs iyy ə t, hamil ə lik v ə doğuş patologiyası, həyatın ilk illə rind ə infeksiya v ə intoksasiya) h əmçinin psixososial amillə rl ə bağlıdır. Uşaqlarda hiperaktivliyi doğuran mümükün sə b ə bl ə r ə aşağıdakılar aid edilir: 1. Perenatal patologiya (toksikozlar, anada xroniki x ə st ə likl ə rin k ə skinl əşmə si, infeksion x ə st ə likl ər, qarın sahə sind ə x ə sar ə tl ə r, böyük dozada alkoqol və nikotin q ə bulu, rezus-faktorun immunoloji uyğunsuzluğu, hamilə likd ə n azad olma c ə hdl ə ri v ə s.); 2. Doğuşun kəskin keçmə si (doğuşun vaxtından ə vv ə l v ə ya gec olması, doğuşun stimullaşdırılması (inyeksiyalar), dölün düzgün olmayan v ə ziyy ə ti, daxili qanaxma); 3. Psixososial (ail ə d ə t ə rbiy ə üslubu). Hiperaktiv uşaqlar dünyaya gə ldikl əri ilk günlə rd ən yaşlıların qayğısına daha çox möhtac olurlar. Onlar pis yatır, xarici qıcıqlandırıcılara (işıq, sə s, temperatur, iy) qarşı hə dsiz d ə r ə c ə d ə h əssaslığı, yüksə k ə z ə l ə tonusuna malik olmaları ilə seçilirlə r. Orta m ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə (4- 5 yaş) onlar oxunan v ə ya söylə nil ən nağılı axıradə k dinl ə y ə bilmir, h ə r h ansı işi sona çatdırmağı bacarmırlar. Hiperaktivl ərin maraqları hədsiz yüksək olsa da, davamlı deyil, hə r hansı bir şeyin mahiyyə tin ə varmaq t əşəbbüslə ri n ə z ə r ə çarpmır. Belə uşaqların hə r ə k ə tl əri gizli, qaydasız, oyunları sə s- küylü olur. Onlar heç vaxt öz ə m ə ll ə rinin n ə tic ə l əri haqda düşünmür, doğma adamlarının belə 280 v ə ziyy ə tl ə rin ə etinasız olurlar. Eqoizm, nümayişkaranə lik v ə t ə l əbklarlıq onların ucbatından daim ailə d ə münaqişə l ərin yaranmasına gətirib çıxarır, aqressivliyin inkişafına sə b ə b olur. Hiperaktivlik sindromu yeniyetm ə yaşı dövründə bel ə uşaqlarda asosial davranışın (hüquqpozma, alkoqolizm, narkotik asıllıq) inkişafına sə b ə b ola bil ər. Hiperaktiv uşaqlar yaşlıların t ə l ə bl ə rin ə m ə h əl qoymur, onlara müqavimət göstə rirl ə r. Bel ə uşaqlarla korrek siya işinin təşkilində onların aşağıdakı bacarıqlarının inkişaf etdirilmə si diqq ə t m ə rk ə zind ə olmalıdır: diqq ətin konsentrasiyasının inkişaf etdirilmə si; başlanmış işin sona çatdırılması bacarıqlarının inkişaf etdirilmə si; öz hə r ə k ə tl ə rin ə n ə zar ə t etm ə k bacarıqlarının fiormalaşdırılması; ə z ə l ə g ərginliyinin aradan qaldırılması; emosional g ə rginliyi n ə zar ə td ə saxlamaq v ə t ə nzim etm ə k bacarıqlarının inkişaf etdirilmə si; yaşlılar və h əmyaşıdlarla qarşılıqlı münasibə tl ərin repertuarının genişlə ndirilm ə si. Psixoloq yaşlılarla, hər şeydə n ə vv ə l valideynl ə rl ə iş zamanı onlara öz uşaqları ilə qarşılıqlı münasibə tl ərinin üslubunun dəyişdirilmə si z ə rur ə ti bar ə d ə x ə b ərdarlıq etmə lidir. Valideynl ə r ə bildirilm ə lidir ki, hiperaktiv uşaqlarla tə rbiy ə işində intizam-c ə za t ə dbirl əri, qadağanlar faydasızdır. Belə uşaqlara eyni vaxtda bir neçə iş tapşırmaq olmaz, çünki onlar belə tapşırıqları yadda saxlamağı bacarmırlar. Valideynlə r bel ə uşaqlarına verdiklə ri h ə r bir tapşırığın icrası üzə rind ə n ə zar ə t etm ə li, daha sonra ba şqa tapşırıq verm ə lidir. Utancaq v ə qorxaq uşaqlarla iş Psixoloqun uşaqlara yardımının sə m ə r əliliyi qarşıya çıxan bu və ya dig ə r problemin s ə b ə bl ərinin düzgün müə yy ə n edilm ə sind ən asılıdır. Uşaq haqqında anamnezin, y əni ilkin informasiyanın toplanması zamanı psixoloq 281 uşağın normal yaşamasına və inkişafına ə ng əl törə d ə n amill ərin müə yy ə n edilm ə sin ə xüsusilə h əssaslıq göstə rm ə lidir. Bel ə s ə b ə bl ər sırasında utancaqlıq və qapalılığın t əsiri olduqca böyükdür. Bu cür problemlə ri olan uşaqlar daim hə y ə canl ı görünür, həyatlarında baş verə n d əyişikliklə r ə çə tinlikl ə alışır, yeni şə raitd ə v ə yad adamların ə hat ə sind ə qorxu hissi keçirirlə r. Utancaq uşaq qrupda və ya sinifd ə o q ə d ə r d ə n ə z ə r ə çarpmır, fə al h əmyaşıdlarının tə sirin ə asanlıqla düşür, onlardan qorxur. Bir çox valideynlə r yanlış olaraq utancaqlığı uşağın yaxşı tə rbiy ə olnumasının ə lam ə ti hesab edir, onun daxili h ə y ə can v ə qorxusunun, diskomfortunun s ə b ə bl ə rini anlamırlar. Psixoloji tə dqiqatlar n ə tic ə sind ə müə yy ən edilmişdir ki, qorxu hissi uşağın yalnız emosional deyil, hə m d ə intellektual al əminin inkişafını blokadaya alır. Belə uşaqlarda özünüqiymə tl ə ndirm ə nin s ə viyy ə si qeyri- adekvat olur. Utancaq uşaqlar böyüdükdən sonra da şə xsi h ə yatda v ə peşə kar f ə aliyy ə td ə işgüzar ə laq ə l ər yaratmaqda çətinlik çəkir, ünsiyyə td ə n qaçırlar. Psixoloqların fiktincə, utancaq uşaqlara daha çox avtoritar valideynl ə ri olan ail ə l ə rd ə rast g əlinir. Qadağanlar, danlaq və c əza lap kiçik yaşlarından uşaqlarda uyğunsuzluq kompleksinin inkişafına yol açır. N ə tic ə d ə uşaq hər addımda müstə qil h ə r ə k ə t etm ə kd ə n qorxur, onda t əşəbbüskarlıq inkişafdan qalır. O, sə hv ed ə r ək danlanacağından və ya c ə za alacağından qorxur. Bu isə uşaqda ―fə aliyy ə td ən qaçma‖ simptomunun yaranmasına sə b əb olur. Yaşlıların uşağın bacarıqsız, fə rsiz v ə qabiliyy ə tsiz olması haqqındakı rə yi onda d ərin sarsıntı yaradır, psixoloji müdafiə mexanizml ərinin formalaşmasına ə ng əl törə dir. Utancaq uşaqlara daha çox ünsiyyə t dair ə si m ə hdud olan t əkuşaqlı ail ə l ə rd ə v ə ana il ə uşağın birgə yaşadığı natamam ail ə l ə rd ə rast g ə linir. Yegan ə uşağını itirmə kd ən qorxan analar onları daim nə zar ə td ə saxlayır, h əmyaşıdları ilə ünsiyyə td ə n m ə hrum edirl ə r. 282 Qorxu utancaqlığın simptom komplekslə rin ə aid edil ə n ə lam ə tl ə rd ə n biridir. Qorxunun mexanizmi ondan ibar ə tdir ki, uşaq daim problem və münaqişə l ərin yaranmasına bais olmaqdan ehtiyatlanır, xoşagə lm ə z hallara qarşı gözlə m ə mövqeyində olur. Utancaq uşaqlarla iş zamanı psixoloq aşağıdakı istiqamə tl ə r ə üstün diqq ə t yetirm ə lidir: pozitiv özünüdə rketm ənin inkişaf e tdirilm ə si; uşaqda özünə v ə öz qüvvə sin ə inamın yüksə ldilm ə si; başqalarına qarşı inam hissinin inkişaf etdirilmə si; qorxunun korreksiya edilm ə si; b ə d ə n g ərginliyinin aşağı salınması; öz emosiyalarını ifadə etm ək bacarıqlarının inkişafı; kollektiv iş vərdiş l ərinin inkişaf etdirilmə si; özünə n ə zar ə t v ərdişlərinin formalaşdırılması; Uşaqlarda utancaqlığın sə b ə bl ərinin diaqnostikasında psixoloq aşağı - dakı metodikalardan istifadə ed ə bil ə r: 1. ―Ailə r əsmi‖ testi; 2. Qorxunun diaqnostikası metodikası (Amen testinin modifikasiyası); 3. P. Beyker v ə M.Alvordun ―Uşaqda hə y əcanlılığın müə yy ə n edilm əsi kriteriyaları‖ sorğusu; Utancaq uşaqlarla iş zamanı əsas çə tinlik onlarla ə laq ənin, etibarlı münasibə tl ərin yaradılmasında özünü göstə rir. Bu zaman t ə l ə sm ə k lazım deyildir. Psixoloq çalışmalıdır ki, uşaq ona alışsın, qarşılıqlı ünsiyyə t ə qoşulmaqda təşəbbüs göstərsin. Bundan sonra psixoloqun iş otağında uşaqla fərdi iş aparmaq olar. Kiçik yaşlı uşaqlarla Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|