Modulidan o’quv-metodik majmua

 
 
2-ilova.
 2. Zamonaviy ta’lim vositalarining turlari va tavsifi. 
Ta’lim — tarbiya jarayonini sifati va samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan 
ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’limlanganligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Ta’lim jarayonini amalga oshirishda yordam beruvchi vositalarga ta’lim 
vositalari deyiladi. 
Ta’lim vositalari 3 ga bo‘linadi:
Real ta’lim vositalari, texnik vositalar va chop etilgan o‘quv materiallari. 
Real ta’lim vositalariga o‘qitishda qo‘llaniladigan barcha real yordamchi 
vositalar: mashinalar, traktorlar, jihozlar, dastgohlar, tayyor mahsulotlar va 
hokazolar kiradi. Texnik vositalariga, proektor, kino apparat, o‘quv televideniesi, 
videomagnitafon, kompyuter, videofilmlar, multimedia va hokazolar kiradi. 

---

154 
Bundan tashqari sinf doskasi, doska — stend, doska — bloknot, kodoskoplar ham 
texnik vositalarga kiradi. CHop etilgan o‘quv materiallarlarga chop etilgan 
o‘tkazilgan barcha o‘quv va ko‘rgazmali materiallar kiradi.
YUqoridagi ta’lim vositalari o‘qituvchi uchun, o‘quvchi uchun, hamda dars 
o‘tkazish uchun alohida variantlarini to‘g‘ri tanlash muhim ahamiyatga ega. 
1.O‘qituvchi uchun vositalar: o‘quv predmetini o‘qitish metodikasi bo‘yicha 
qo‘llanmalar, shaxsiy metodika, murakkab masalalar bo‘yicha metodik 
tavsiyalar, o‘qituvchi tomonidan tayyorlangan metodik ishlanmalar, mantiqiy 
struktura. 
2.O‘quvchi uchun vosita darslik, o‘quv qo‘llanma yoki o‘qituvchining 
ma’ruza matnlar jadvallar yo‘l-yo‘riq xaritalar,topshiriq kartochkalar va 
hokazolar. 
Z. Dars o‘tkazish uchun plakatlar, diagrammalar, modellar, maketlar 
etalonlar, namoyish qilish jihozlari laboratoriya amaliy ishlarni o‘tkazish uchun 
jihozlar, audiovizual vositalar, diafilm, videoyozuvlar, diopoztivlar. 
Tanlab olingan metod, shakl va vositalar bir-birini to‘ldirishi ya’ni 
uyg‘unlashuvi kerak. 
CHop etilgan o‘quv materiallarlarga ta’lim oluvchilarga mustaqil ishlashga 
va ularning faollashuviga ko‘maklashadi. Ularga: tarqatma materiallar, ishchi 
varaqalari, nazorat (test) varaqalari, matnlar, o‘quv qo‘llanmalari va shu kabilar 
kiradi. 
Sinf doskasi — o‘quv materialini vizual namoyish qilishning an’anaviy va 
qulay vositasidir. Undan o‘quv materialining asosiy tayanch nuqtalarini 
belgilashda, yoki biror narsani tez yozish lozim bo‘lganda foydalanish juda 
qulaydir. Bundan tashqari sinf doskasi ta’lim muassasasining har bir o‘quv 
xonasida mavjuddir. 
Kamchiligi: yangi materialni tushuntirish uchun doskada yozilganlarni 
o‘chirishga to‘g‘ri keladi va avval yozilganlarni qayta ko‘rsatish imkoni 
bo‘lmaydi. Bundan tashqari o‘qituvchi doskaga yozayotganda tahsil oluvchilarga 
nisbatan teskari holatda bo‘ladi va uni eshitish qiyin bo‘ladi. 
Doska-stend mashg‘ulotlarda o‘quv munozaralari, aqliy hujum, guruh ishlari 
va boshqa muhokamalar natijalarini hujjatlashtirishda foydalaniladigan 
o‘qitishning texnika vositasidir. Bunda stendga o‘sha kattalikdagi qog‘oz 
qo‘yiladi va unga turli rangdagi hamda shakldagi kartochkalar yopishtiriladi. 
Mashg‘ulot vaqtida stendda mazkur kartochkalar yordamida sxemalar, 
tuzilmalar, sharhlar va shu kabilarni tuzish mumkin. 
Doska-stendning afzalligi shundaki, unda kartochkalar (sxemalar, 
tuzilmalar, sharhlar va h.k.) joylashuvini xohlagan vaqtda o‘zgartirish imkoniyati 
mavjud. SHuningdek doska-stend bilan ishlaganda qisqa vaqt ichida barcha 

---

155 
ta’lim oluvchilarning fikr-mulohazalari va g‘oyalarini qamrab olish va qayd etish 
imkoniga ega bo‘linadi. 
Doska-bloknot - bu varaqlanadigan qog‘ozli doska bo‘lib, unga marker bilan 
yoziladi. U turli muhokamalar yakunlari va natijalarni yaqqol namoyish etishda 
hamda eng muhim axborotlarni qayd etishda qo‘llaniladi. Uning afzalligi 
shundaki, xohlagan vaqtda oldingi yozilgan materiallarga qaytish mumkin va 
hatto o‘quv xonasiga osib qo‘yish ham mumkin. 
Kodoskop (grafoproektor) — shaffof plyonkadagi tasvir (slaydlar) ni 
ekranga proeksiyalash uchun qo‘llaniladigan jihoz hisoblanadi. Undan ma’ruza 
vaqtida materiallarni namoyish qilish uchun, shuningdek guruh ishlari 
taqdimotida yordamchi vosita sifatida foydalaniladi. Kodoskop foydalanish 
uchun qulay, moslashuvchan vosita bo‘lib, bir marta tayyorlangan plenkadan 
ko‘p marta foydalanish mumkin, bundan tashqari doska bo‘lmagan hollarda 
asosiy tushunchalar, g‘oyalar va natijalarni o‘qituvchi plyonkaga flomaster 
yordamida to‘ppadan-to‘g‘ri yozib ko‘rsatishi ham mumkin. 
YUqorida sanab o‘tilgan ta’lim vositalaridan samarali foydalanish uchun 
o‘qituvchi qaysi vositani qachon qo‘llashini mashg‘ulot maqsadi va mazmunidan 
kelib chiqqan holda belgilab olishi muhimdir. 
Tarqatma materiallar — ta’lim oluvchilar uchun o‘rganilayotgan mavzuga 
oid asosiy ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan, hajmi uncha katta bo‘lmagan (1 — 2 
varaq) yozma o‘quv materiali hisoblanadi. Mazkur materiallar mashg‘ulotni 
qiziqarli qilish imkonini berib, ko‘p hollarda ta’lim oluvchilar uchun mustaqil 
ravishda o‘qib chiqib muhokama qilish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Tarqatma 
materiallarni tayyorlash va qo‘llashda quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim: 
ta’lim oluvchilarga haddan tashqari ko‘p tarqatma materiallar bermang; 
sarlavhalarni bosh harflar bilan yozing, bir mashg‘ulot uchun ikkita tarqatma 
material zarur bo‘lsa, ularga kod-nom berib ularni ajratishni osonlashtiring; matn 
shrifti 12 dan kichik bo‘lmasligi kerak; bir betda 80 tadan ko‘p belgi (harf, qavs, 
undov belgisi va h.k.) ishlatmang ; matnlar tushunarli, qisqa va oddiy bo‘lishi 
varaq dizayni e’tiborni o‘ziga tortishi kerak. 
Ishchi varaqalar - guruhlarda, juft bo‘lib va individual mashqlar bajarishda 
qo‘llaniladi. Ular turli jadvallar shaklida bo‘lib, ta’lim oluvchilar tomonidan 
to‘ldirish talab qilinadi. 
Nazorat varaqalari - mashg‘ulot yakunida ta’lim 
oluvchilarning 
o‘zlashtirgan bilimlarini tekshirishda qo‘llanilib, ular test savollari, masalalar va 
shu kabi shakllarda bo‘lishi mumkin. 
Matnlar - dars mavzusi bo‘yicha mashg‘ulotga tayyorgarlik ko‘rishda, 
mashg‘ulot davomida, shuningdek bilimlarni mustahkamlashda foydalanish 
uchun ta’lim oluvchilarga taqdim etiladi.