‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.7. X arajatlar va m ahsulot ishlab chiqarish tannarxi tahlili
Zamonaviy iqtisodiy nazanyada xarajatlar tushunchasi korxona fao- 
liyatining buxgalteriya hisob-kitoblarida aks etadigan xarajatlar tushun- 
chasidan farq qiluvchi ba’zi bir jihatlarga ega. Chunki buxgalteriya hi- 
sob-kitoblarida xarajatlar mazkur fanning usullari, tamoyillari va rasmiy 
belgilangan talablari asosida shakllantiriladi.
Buxgalteriya hisobining xalqaro va milliy standartlarida xo‘jalik 
yurituvchi subyektlar xarajatlari tushunchasi - aktivlardan foydalanish 
yoki ulaming chiqib ketishi, foydani kamaytiruvchi zararlar yoki maj- 
buriyatlami qamrab oladi deb ifodalanadi Bundan m a’lum bo‘lmoqdaki, 
x o ‘jalik subyektlarining xarajatlari o‘z mazmuni, yuzaga chiqish shakli 
v a boshqa belgilari bo‘yicha bir necha turdan iborat bo‘ladi. Ulami 
alohida o‘rganish xo‘jalik faoliyati moliyaviy natijalarini to‘g ‘n aniq- 
lash, m ablagiarni maqsadga muvofiq sarflash, ulami boshqarish, nazo- 
rat qilish. tahlil etish, bu boradagi hisob ishlanni ilmiy tashkil etish ham- 
da soddalashtirish uchun zarur.
Xo‘jalik subyektlari faoliyatidagi xarajatlar to ‘g ‘risida iqtisodiy 
m a ’lumotlarni obyektiv shakllantirish masalasi — buxgalteriya hisobi va 
uning usullari orqali amalga oshiriladi.
Iqtisodiy tahlilda ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilishning turli 
usullari mavjud. Xarajatlami zararsizlik nuqtasi yoki zararsizlikni ta’- 
minlovchi mahsulot hajmi bo‘yicha tahlil qilish ham keng tarqalgan 
yondashuvlardan biridir.
Ushbu tartibda xarajatlami o‘zgarmas, o‘zgaruvchan hamda diskert 
tartibdagi turlari bo‘yicha o‘rganish mumkin. Yoki eng maqbul foyda 
hajmini ta’minlaydigan xarajat miqdorim belgilash kabilar tahlil ishla- 
rid a samarali qo‘llaniladi.
Moliyaviy natijalami shakllantiruvchi xarajatlar tarkibi tahlili ham 
o ‘z.iga xos ahamiyatga ega. Unda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish 
tarmarxi, davr xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar kabilar ham bu 
boradagi o‘rganiladigan masalalardir.
Ishlab chiqarish tartibidagi sarflami o‘zida umumlashtirib aks ettir- 
g an mahsulot tannarxi ham xarajatlar tahlilida markaziy jihat egallaydi. 
Amaldagi tartibga mufofiq milliy hisob tizimimizda xarajatlar quyidagi 
elementlardan tashkil topadi:

---

- bevositava bilvosita tavsifdagi moddiy xarajatlar;
- bevosita va bilvosita tavsifdagi ish haqi xarajatlari ham da unga 
b o g iiq ijtimoiy ajratmalar;
- bevosita va bilvosita tavsifdagi asosiy vositalar hamda nomoddiy 
aktivlar amortizatsiyasi;
- bevosita va bilvosita tavsifdagi boshqa xarajatlar.
Mahsulot tannarxini tahlil etishdan asosiy maqsad uni pasaytirish 
yuzasidan korxonada mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlami aniqlash va 
foydaru oshirish masalasida xarajatlami to‘g ‘ri va o‘nnli boshqarishning 
shartlarini belgilashdan iborat.
Bunda bevosita ishlab chiqarish xarajatlari va ulaming o ‘zgarish 
sabablariga ahamiyat beriladi.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan barcha xarajat- 
laming o ‘zgarish sabablarini m e’yorlar va baholar ta ’siri asosida tadqiq 
etish mumkin.
Mahsulot tannarxini tahlil etishda muhim iqtisodiy samaradorlik 
ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Bularga quyidagilami kiritish mumkin, 
y a ’ni a) bir so‘mlik mahsulotga to ‘g ‘ri keladigan:
- material xarajatlar;
- ish haqi va ijtimoiy ajratmalar;
- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- boshqa xarajatlar;
b) mahsulotning jam i xarajat sig‘imi:
- o'zgaruvchan xarajatlar;
- o‘zgarmas;
- diskert xarajatlar.
Bir so‘mlik mahsulotga to‘g ‘ri keladigan xarajat ko‘rsatkichlari 
quyidagi bog‘lanishlar bo‘vicha aniqlanadi.