F. M. Şİrzadov tribotexniKİ avadanliq və vasiTƏLƏR

Bərk kompozisiya materiallarının
ovuntu 
şəklində istehsalı çox-çox baha başa gəldiyindən 
onların tətbiqi iqtisadi baxımdan məhdudlaşır. Belə 
materiallardan son zamanlar iqtisadi baxımdan daha 
səmərəli olan alternativ texnologiyaların tətbiqi ilə, 
məsələn, isti presləməklə mürəkkəb bərk fazaya malik 
çatsız yarımfabrikat və hissələr alınır. 
Şəkil 1.6. Abraziv çaxmaqdaşına qarşı 
müxtəlif 
materialların yeyilməyədavamlılığı.
Qaynaq
ərintiləri 
MMC 
Xrom
çuqunları 
Martensit 
çuqunları 
Alət
poladları 
Mikrobərklik 
Yey
ilm
əy
ə 
mü
qa
vimət
 
10 
30 
50 
70 
10
7
10
6
10
5
10
4
Kobud bərk fazanın %-lə miqdarı 

---

21 
Bərk ərintilər
əsasən abraziv yeyilməyə qarşı 
müqaviməti artırmaq üçün tətbiq olunur və bir çox 
hallarda 
bu 
materiallardan 
korroziyaya qarşı 
davamlılıq da tələb olunur. Bərk fazalarda bərklik 
abrazivin bərkliyindən çox olub, bu fazadan ibarət 
çıxıntıların kontur cisimin (qarşı cütün) səthini 
mikrokəsmələri 
kənar 
abraziv 
hissəciklərlə 
müqayisədə daha da böyükdür .
Şək. 1.6.- dan göründüyü kimi materialın 
tərkibində olan kobud bərk fazanın artması ilə 
yeyilməyə müqavimət artacaqdır.
Növbəti cədvəllərdə müxtəlif fiziki-kimyəvi 
xüsusiyyətlərə malik bərk ərintilərin tribotexniki sınaq 
nəticələri təqdim olunmuşdur.
Cədvəl 1.3. Dəmir əsaslı bərk ərintinin yeyilməsi: 
1) Dow-
Corning LFW-1-sınaqları; quru sürtünmə; qarşı cüt polad 
SAE4620; n=2000dövr/dəq. 2) Rezin disk-qum-abraziv sınağı, 
qum ASF50/70, F
N
=133N, s=1,44∙10
6
mm. 
Ərinti 
Tərkibi 
Nominal bərklik 
Sıxlıq 
q/sm
3 
Sürüşmə 
yeyilmə 
əmsalı 
K
1) 
Kəsilmə 
yeyilmə 
əmsalı 
K
2) 
HV 
HRC 
Perlit poladları 
Fe-2Cr-1Mn-0,2C 
Fe-3,5Cr-2Mn-0,2C 
Fe-1,7Cr-1,8Mn-0,1C 
318 
446 
372 
32 
45 
38 
7,86 
7,26 
7,6 
6,6∙10
-5 
6,9∙10
-5 
9,9∙10
-5 
5,6∙10
-4 
5,8∙10
-4 
1,1∙10
-3
Austenit poladları 
Fe-14Mn-2Ni-2,5Cr-0,6C 
-
Emal olunmayıb 
-
Soyuq bərkitmə 
Fe-15Cr-15Mn-1,5Ni-0,2C 
-
Emal olunmayıb 
-
Soyuq bərkitmə 
188 
458 
230 
485 
(RB88) 
46 
18 
48 
7,86 
7,84 
2,8∙10
-5 
2,2∙10
-5
5,1∙10
-4 
8,2∙10
-4 
Martensit 
poladları 
Fe-5,4Cr-3Mn-0,4C 
Fe-12Cr-2Mn-0,3C 
544 
577 
52 
54 
7,6 
7,69 
9,8∙10
-5 
6,7∙10
-5
9,3∙10
-4 
1,1∙10
-3
Yüksək legirli 
poladlar 
Fe-16Cr-4C 
Fe-26Cr-2,5C 
Fe-26Cr-4,6C 
Fe-29Cr-3C-3Ni 
Fe-30Cr-4,6C 
Fe-36Cr-5,7C 
595 
544 
633 
697 
560 
633 
55 
52 
57 
60 
53 
57 
7,61 
7,72 
7,17 
7,56 
7,33 
7,69 
7,9∙10
-5 
1,3∙10
-5
1,0∙10
-5
1,8∙10
-5
5,3∙10
-5
2,4∙10
-5
2,5∙10
-4
8,8∙10
-4
2,4∙10
-4
2,6∙10
-4
2,6∙10
-4
2,4∙10
-4

---

22 
Cədvəl 1.4. Nikel bazalı bərk ərintinin yeyilməsi: 
1) Mil-
həlqə-sistemi, quru, 1 dövr; 2) Dow-Corning LFW-1-sınaqları; 
quru, qarşı cüt polad SAE 4620; n=80 dövr/dəq. 3) Rezin disk-
qum-abraziv sınağı, ASF qum, F
N
=136 N, n=2000 dövr. 
Ərinti (nominal tərkib) 
Nominal bərklik 
Adhe
ziv 
köç
ür
məni
n 
ba
şlanma
sında 
yüklənmə
1)
N/mm
2
Sür
üş
mədə
ye
yil
mə 
əms
alı
K
2)
M
ikr
okə
smədə
ye
yil
mə 
əms
alı
K
3)
(
plaz
ma 
qövs
püs
kür
tm
ə 
ör
tükl
ər
i)
HV 
HRC 
Tərkibində bor olan ərintilər: 
Ni-14Cr-4Si-3,4B-0,75C 
Ni-12Cr-3,5Si-2,5B-0,45C 
633 
530 
57 
51 
>497 
124 
6∙10
-6
4∙10
-6
0,3∙10
-3
0,3∙10
-3
Tərkibində karbid olan ərintilər: 
Ni-16,5Cr-17Mo-0,12C 
(Ni+Co)-27Cr-23Fe-10(W+Mo-2,7C) 
Ni-10Co-26Cr-32Fe-3-3Mo-1,1C 
Ni-17Cr-17Mo-4W-0,4C 
200 
405 
315 
315 
HRB95 
41 
32 
32 
124 
248 
124 
124 
2∙10
-6
1∙10
-6
1∙10
-6
2∙10
-6
1,1∙10
-3
0,6∙10
-3
1,1∙10
-3
1,1∙10
-3
Laves-fazalı-ərinti: 
Ni-32Mo-15Cr-3Si 
470 
45 
248 
5∙10
-6 
1,2∙10
-3
 
Cədvəl 1.5. Kobalt əsaslı bərk ərintinin yeyilməsi: 
1) Mil-
həlqə-sistemi, yağsız, 1 dövr; 2) Dow-Corning LFN-1-sınaq 
maşını; quru, qarşı cüt polad SAE 4620; n=80 dövr/dəq, 
N=2000 dövr. 3) Rezin disk-qum-abraziv sınağı, ASF-qum, 
diskin diametri 229mm, F
N
=136N, n=2000 dövr. 
Ərintinin nominal tərkibi 
Nominal 
bərklik 
Adhe
ziv 
köç
ür
məni
n 
ba
şlanma
sında 
yüklənmə
1)
N/mm
2
Sürüşmədə yeyilmə 
əmsalı K
2) 
M
ikr
okə
smədə
ye
yil
mə 
əms
alı
K
3)
(
plaz
ma 
qövs
püs
kür
tm
ə 
ör
tükl
ər
i)
HV 
HR
C
0-68,2daN 
81,18 
daN 
Tərkibində 
karbid 
olan 
ərintilər: 
Co-27Cr-5Mo-0,5C 
Co-28Cr-4W-1,1C 
Co-29Cr-8W-1,35C 
Co-30Cr-12W-2,5C 
Co-32Cr-17W-2,5C 
255 
424 
471 
577 
653 
24 
42 
47 
54 
58 
497 
497 
497 
497 
497 
6,6∙10
-5
6,6∙10
-5
6,6∙10
-5
1,1∙10
-5
1,1∙10
-5
3,3∙10
-4
3,7∙10
-4
5,6∙10
-4
1,1∙10
-5
1,1∙10
-5
0,9∙10
-3
1,2∙10
-3
1,4∙10
-3
0,9∙10
-3
Laves-fazalı-ərintilər : 
Co-28Mo-8Cr-2Si(T-400) 
Co-28Mo-17Cr-3Si(T-800) 
580 
653 
55 
58 
497 
497 
3,3∙10
-5
3,3∙10
-5
3,3∙10
-5
3,3∙10
-5 
2,2∙10
-3
0,9∙10
-3

---

23 
Mis ərintisi 
tribotexnikada əsasən yağ şəraitində 
işləyən sürüşmə sürtünməsi halında tətbiq olunur. 
Misin əsas legirləyici elementləri sürmə, sink, 
alüminium, qurğuşun, nikel, berillium, manqan, 
silisium və fosfordur. Misin tribotexniki xüsusiyyətləri 
isə əsasən onun mikrostrukturundan asılıdır.
Alüminium
ərintisi də mis kimi tribotexnikada 
əsasən yağ şəraitində işləyən sürüşmə sürtünməsi 
halında tətbiq olunur. Bunun səbəbi quru sürtünmə 
zamanı bu materiallarda güclü adheziya yeyilməsinin 
baş verməsidir. Alüminium və maqnezium yüngül 
olduqlarından əsasən uçan aparatlarda tətbiq olunur və 
bu materiallarda baş verən kiçik amplitudlu titrəyişlər 
(5-50mkm) onların yorulmasına və materialda 
mikroçatların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Bu gün 
bərk metallar
adı altında bərk kompozisiya 
materialları başa düşülür ki, bunlar da ovuntu 
metallurgiyası 
yolu 
ilə 
metal-keramik 
bərk 
materiallardan (əsasən karbidlərdən belə ki, WC, TiC, 
TaC, NbC və s.) və dəmir qrupunun yumşaq 
birləşdiricilərindən hazırlanır.
Keramik materiallar 
kimi alüminium oksid, sirkon 
oksid, silisium karbid və silisium nitrid matriksli 
materiallar başa düşülür. Bura həmçinin, Al
2
O
3
-ZrO
2
, 
SiC-TiC, 
Si
3
N
4
-TiN 
və 
ya 
ZrO
2
ilə 
möhkəmləndirilmiş Al
2
O
3
kompozitləri daxildirlər. 
Kermik materialların, tribotexnik baxımdan gərgin 
vəziyyətdə olan detallarda tətbiqinin böyük potensialı 
vardır ki, buna səbəb: 

---

24 
-
kovalent və ion rabitəsi hesabına adheziyalı 
yeyilməyə qarşı davamlılıq; 
-
yüksək bərkliyi temperaturun artması ilə tədrici 
azalır və abraziv yeyilməyə qarşı davamlıdır; 
-
korroziyaya davamlı olub, bununla da tribokimyəvi 
reaksiyalara az meyllidir; 
-
sıxlığının aşağı olması ilə kütləsi və ətalət 
qüvvələrinin səthdə yaratdığı gərginlik azdır. 
Kermaik materialların əsas mənfi cəhəti onların 
elastikliyinin aşağı olmasıdır. Bu materialların tətbiq 
sahəsi əsasən açıq tribosistemlərdir, məsələn: 
-
fırlanan balta (alətdə); 
-
pardaq dairəsi (alətdə); 
-
presləmə matriksi (presləmədə); 
-
plastik örtükçəkmə vinti və gövdəsi (plastik 
əritmədə); 
-
ucluqlar və ekranlar; 
-
kağız istehsal edən maşınlarında örtük kimi və s. 
Bağlı tribosistemlərdə isə aşağıdakı detallarda 
tətbiq olunur:
-
sürüşmə sürtünməsi kamerasında qoruyucu kipkəc; 
-
qarışdırıcılarda kipləşdirici şayba; 
-
sürüşmə yastığı; 
-
yüksək dövrlər sayinda val yatağı; 
-
klapan istiqamətləndiricisində; 
-
yumruqcuq cütündə; 
-
porşen həlqəsi/silindr; 
-
sürgüqolu/porşen barmağı; 
-
porşen və s. 

---

25