Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

(Osmanli Tiirkgesi)
ning turk tili 
(Tiirkge, Turk Dili)
deb o ‘zgartirilishi 
va arab yozuvidan turk tilining tovush tarkibiga t o i a mos keluvchi 
yangi tu rk y o zu v i (lotin alfaviti)ga o ‘tilishi edi. Til islohatining asosiy 
ilmiy va tashkiliy m arkazi b o ig a n Turkiya til tashkiloti 
(Turk DU
K um m u)
turk tili leksikasini ajnabiv unsurlardan tozalab, yangi turk 
leksikasi va atam ashunosligini barpo qilishdan iborat edi.
Yangi turk leksikasi, yozuvda keng q o ila n ib kelayotgan 
arxaizm larning o'rnini egallashi va yangi tushunchalam i ifodalash 
uchun vosita b o iis h i kerak edi. Shu tarzda turk tili leksikasi va 
atam ashunosligini qayta yaratish, tilni begona unsurlardan tozalash 
(dzle$me)
y o i i bilan um um m illiy adabiy til m e’yorlarini ishlab 
chiqishga kirishildi. Bunda turk tili va qardosh turkiy tillam ing ichki 
zahiralaridan keng k o ia m d a foydalanildi. Birinchi navbatda, XIII 
asrdan keyingi turk yozm a adabiy yodgorliklaridagi genetik turkiy 
leksika asos olindi. Agar bu jarayonni uchga b o iad ig a n b o isa k , 
bulardan birinchisi, neologizm lar sifatida olingan faol arxaik leksika- 
ning bir qismi zam onaviy turk adabiy tilining !ug‘at tarkibiga kiritildi 
va ular arabcha, forscha so ‘zlarning m uqobillari sifatida tildan o 'rin
oldi. M asalan: 
konuk
(ar. misafir) 'rnehm on'. 
ta m k (
ar. §ahit) 'guvoh, 
shohid'. 
oran
(ar. nispet) ’nisbat’, 
kez
(ar. defa) 'kez. m arta’, 
sonug
(ar. netice) ‘n atija’ va h. Ikkinchisi, turk tilining lahja va shevalariga 
xos qator so‘zlar lug 'at tarkibiga kiritildi. M asalan: 
gomge
‘y og‘och 
qoshiq; kichik cho‘m ich’, 
divlek
‘pishmagan qovun’, 
gekel
‘kichik 
om och’ va h. Uchinchisi, s o 'z yaratishning samarali usuli - so f turkiy 
affikslar yordam ida va boshqa y o ila r bilan yangi leksik birliklar 
yuzaga keltirildi. M asalan: 
gdzluk
‘k o 'zoy n ak ’, 
ogretmen
‘o'q itu v ch i’, 
bakan
‘v a z ir’, 
yu zyil
‘asr, yuz y ii’. 
cinayasa
‘konstitutsiya’ kabi.
Turk tili leksikasi, grammatikasi va uslubshunosligini qayta qu- 
rish borasida olib borilgan tadbirlar natijasida adabiy til va og'zaki 
nutq m e’yorlari orasida m avjud b o ig a n jiddiy farqlar barham topdi. 
Leksika tubdan boyidi, tilning ijtimoiy vazifasi kengaydi.
10

---

Bugungi kunga kelib hozirgi zam on turk adabiy tili to ‘la 
shakllandi va hozirda turk tilining uslubiy va atam ashunoslik 
tizim lari m e’yorlashtirilm oqda. Lekin shuncha samarali ishlar olib 
borilayotganiga qaramay, tilning b a ’zi vazifadosh uslublarida, 
ayniqsa, professional uslublarda - tibbiyot, huquqshunoslik, harbiy va 
ilm -fanning boshqa sohalarida hozirgi zamon turk tiliga xos s o 'z va 
atamalar, baynalm inal atam alar bilan parallel shaklda ju d a k o 'p arxaik 
arabcha-forscha so ‘z va atam alarning ham q o ilanilayotgani m a iu m .
Sanab o'tilg an dalil va xususlarning hisobga olinishi hozirgi z a ­
m on turk tilidagi so 'z turkum larini o ‘rganishda m uhim aham iyat kasb 
etadi.
S o 'z boyligi 
(Kelim e Dagarcigi)
H ar til o'zining asosiy so 'z boyligiga ega. Vaqt o'tishi bilan 
bu boylik yangi so'zlarning yasalishi va boshqa tillardan s o 'z
o'zlashtirilishi y o i i bilan yanada boyiydi. Til tirik organizm kabi 
vaqt taqozosi bilan o 'z ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda 
ham da so 'z yasash, boshqa tillardan so 'z o'zlashtirish y o i i bilan o 'z
zahirasini boyitib borar ekan, b a ’zi so 'zlar eskirib, iste’m oldan chiqib 
boradi. Shu nuqtai nazardan, so 'z boyligi o'zgarib va yangilanib 
boruvchi m a’ilaviy xazina hisoblanadi.
Q ad im g i tu rk iy til 
(Eski Turkge).
B a ’zi tillarning asosiy so 'z
xazinasi qadim dan turli m anbalar evaziga shakllanib, yashab kelgan 
(fransuz, ingliz tillari). B a’zi tillarda esa bunday holat kam uchraydi, 
y a ’ni til o 'z sofligini saqlab qolgan b o ia d i (turkiy tillar, nem is tili). Bu 
tillarning gram m atikasida uchraydigan farqliliklar xalqlarning tarixda 
boshdan kecbirgan til hodisalari bilan b o g iiq .
Xunlardan kelib chiqqan xalqlar Yevropa va Osiyo q ira la ri 
bo'y lab yoyilib ketganliklari uchun ham turkiy (xun) tillarga boshqa 
tillar o 'z ta ’sirini o'tkazgan. Turklar islom dinini qabul qilm aslaridan 
oldin Xitoy va Hind-Evropa tillaridan so'zlar o'zlashtirganlar. Shar­
qiy turkcha ta ’sirida ko 'p g in a din va davlat boshqaruviga oid b a ’zi 
atam alar eski o 'g 'u z tiliga o'tgan. Bular: sanskritchadan o 'zlash g an
bal
(asal, bol), yunonchadan o'zlashgan 
be:
(bo'z, latta), xitovchadan 
o'zlashgan 
inci
(inju). forschadan o'zlashgan 
$eker
(shakar), 
bag
(bog'), 
кати
(jamiyat), so'g'dch ad an o'zlashgan 
kagit
(qo g 'o z) va h.
11

---

Sharqiy turkcha xitoy tili ta ’sirida qolgan b o'lsa, g 'arbiy turkcha 
qadimdan g ‘arb tillaridan so'zlar o'zlashtirgan, XI asrda o ‘g 4uz 
turkchasi m a’lum darajada fors tili ta ’siriga uchragan. O 'sha davrda 
ikki lahja orasidagi b a ’zi so 'zlar hind-yevropa tillaridan o 'g 'u zch ag a 
kirib qolgan bo'lishi mumkin: 
bal / a n ya gi
(bol / ari yog1 i), 
pa m u k /
yu n
(paxta / jun), 
aftabi / kum gan
(qum g'on. oftoba) kabi.
0 ‘r ta tu rk c h a
(Orta Tiirkge).
Turklar forslar bilan yaqin 
aloqada b o 'lgan holda m usulm onlikni qabul qilgan va keyinehalik 
Eronda o 'z davlatlarini barpo etganlar. Shu bois islom diniga oid b a ’zi 
tushunchalar forscha so'zlar orqali o ’rganilgan. Bunday so'zlardan 
ba’zilari turk tilida hozirgacha saqlanib qolgan: 
aptesi
(tahorat), 
nam az
(namoz), 
orug
(ro'za), 
peygainber
(payg'am bar), 
giinah
(gunoh) kabi. 
Arab tilining turk tiliga ta ’siri keyinehalik yanada ortgan.
Turk tili dunyoning m adaniyat tillari hisoblangan yunon va 
italyan tillari bilan ham yaqin m unosabatda bo' Igan. Faqat ular boshqa 
alfavitga asoslangani uchun so 'z o'zlashishi o g 'zaki y o i bilan am alga 
oshgan: 
tem el
(tamal, asos), 
takoz
(y og'och pona), 
fir m
(duxovka, 
tandir), 
kaptan
(kapitan, sardor), 
gtimriik
(bojxona) kabi.
Y angi tu rk c h a
(Yeni Tiirkge).
Turklar X IX asrning boshlarida 
g 'arbg a ochila boshlagan. Shunda fransuz tili orqali g'arbcha 
tushuncha va atam alar to 'g 'rid a n -to 'g 'ri turkchaga kirib kelgan. 
O 'sh a davm ing adab.y tili sanalgan usmonli tili bir asr davom ida bu 
so'zlarga yangi arab :ha ekvivalentlar topib so 'z oqim ining oldini 
to 'sish g a urindi, biroc /am o naviy m illiy til sifatiga ega bo'lm agan 
usm onli tili imperiya 1 ban bir vaqtda inqirozga yuz tutdi. Shundan 
keyin zam onaviy tilnii g butun so 'z boyligini o 'z m anbalari asosida 
shakllantirishni d a ’vo с ilgan Yangi turkcha m aydonga kelgan.
S o ‘z la rn in g t u z il «hi