Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

so ‘z yasalishi (kelime yapim i).
Turk tili 
(TurkD ili, Turkge)
TurkiyaR espublikasining daviattili 
b o iib , bugungi kunda70 m illiondan ortiq kishi ushbu tilda so'zlashadi.
Turkiy tillar oilasiga m ansub hozirgi zam on turk tili 
(Cagda$
Turkge)
o 'g 'u z lahjasining o 'g 'u z -sa lju q kichik guruhiga m ansub 
bo'lib, unga xos asosiy genetik va tipologik xususiyatlar, leksikada
- asosiy so 'z zahirasining m ushtarakligi, fonetikada - turkiy tillarga 
xos singarm onizm qonuni, m orfologiyada - so 'z yasalishi, o'zgarishi, 
so 'z oxiriga qo'shim cha qo'shib yangi shakl va so 'zlar yasalishi 
va sintaksisda - so 'z birikmalari va gap b o iak larin in g joylashish 
tartibida nam oyon b o ia d i. Sanab o'tilgan um um iy xususiyatlar bilan 
bir qatorda hozirgi turk tili boshqa turkiy tillardan, jum ladan, o 'g 'u z
guruhiga m ansub tillardan ajralib turuvchi b a’zi farqli xususiyatlarga 
ham ega.
Hozirgi turk tili X - XI asrlarda O 'rta Osiyodan O n a d o iu
yarim oroliga ko'chgan va XII asrda Saljuqiylar davlati, XIV asrning 
boshlaridan Usm oniylar im periyasini barpo etgan o'g 'u z-salju q qa- 
bilalari tilining k o 'p asrlik taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan.
Turk tili o'zining butun tarixi davomida turli tizim dagi tillar, 
xususan, flektiv arab tili va analitik tillardan biri b o ig a n fors tili, XVIII 
asrdan boshlab esa, Yevropa tillarining jiddiy ta ’siriga uchragan. Sanab 
o 'tilgan tillar, xususan, arab va fors tillari bilan o'zaro m unosabatlar
8

---

natijasida, xususan, devon adabiyoti orqali turk tiliga ju d a k o ’p 
arabcha va forscha so 'z va atam alar o ‘zlashib qolgan. Bu so‘zlarning 
salmoqli qismi hozirgi kungacha turk tilida saqlanib qolgan. M asalan, 
turkcha 
gdz 'ко ‘z
' so ‘zi - arabcha 
‘ayn ’
- forscha 
‘chashm ’
dir; yoki 
turkcha 
ok (beyaz) 'oq
’so'zi - arabcha 
‘beyctz
turkcha 
su ‘suv ’
so ‘zi
- forscha 
‘ob ’
dir.
Turk tili leksikasining shakllanishiga Saljuqiy va Usm oniy 
turklari K ichik Osiyoni istilo qilgan davrda ular tomonidan 
assim ilatsiya qilingan xalqlarning tillari ham jiddiy ta ’sir ko'rsatgan. 
Jumladan, o ‘tm ishda yirik jahon sivilizatsiyalaridan biri sanalgan 
Vizantiya imperiyasining tili - yunon tilini alohida ta ’kidlash joiz. 
Turk tiliga yunon tilidan o ‘zlashgan so‘zlarni K ichik Osiyo va O 'rta 
Yer dengizi m intaqalarining toponim lari, shuningdek, XI - XV 
asrlar yunon m adaniyati, dehqonchilik, dengizchilik. baliqchilik va 
boshqa sohalari bilan b o g iiq atam alar tashkil etgan 
(lodos ‘ja nubdan
esuvchi kuchli sham oT, korfez ‘k o 'r fa z ’, f ir m ‘p ech ’
va h.). B a ’zi 
so'zlar slavyan tillaridan o ‘zlashgan:
p u llu k ‘p lu g \ masa
‘л/о/ ’(rumin 
tilidan),
palaska ‘portupeya, qilich osiladigan k a m a r '
(venger tilidan). 
Ilk o ‘zlashm alardan bir qismini arman, kurd, italyan va o 'rta asrlarda 
turldar bilan yaqin m unosabatda b o 'lg an boshqa xalqlarning tillaridan 
o'zlashgan so'zlar tashkil etadi.
O 'zlashish 
natijasida 
yuzaga 
kelgan 
so'zlar 
talaffuz 
gilinayotganda turk tilining fonetik qoidalari (turkiy singarmonizm 
qonuni) ko'pincha buziladi. Turkchaga xos b o im a g a n unli va 
undosh tovushlar ketm a-ketligi va shunga o'x sh ash fonetik hodisalar 
kuzatiladi. M orfologik nuqtai nazardan, arab va fors tillarining ta ’siri 
b a ’zi o'zlashgan gram m atik kategoriyalarda (bogiov chilar, old 
qo'shim chalar, fe ’l-masdarlar, sifatdoshlar) nam oyon b o ia d i.
Turk tilining shakllanishi tarixiga nazar tashlanganda, tilga 
tashqaridan ta ’sir, asosan, XX asrning 20 - yillarigacha b o 'lgan davrda 
kuzatilgan. Bu davrgacha juda k o 'p sinovlar, turli islohatlarni boshdan 
kechirgan turk tiii o 'sh a davrda jam iyatda am alga oshirilgan islohatlar 
orasida m uhim o 'rin olgan «Til inqilobi» (Dil Devrim i) natijasida yangi 
davrga qadam qo'ydi. Bu inqilobning asosiy m aqsadi turk tilining 
lug‘at zahirasini qavta tiklash. gram m atik va uslubiy m e ’yorlar, imlo
9

---

qoidalarini tartibga solishdan iborat edi. Yangi ijtimoiy m unosabatlar 
adabiy tilning elitar m azm uniga barham berish, yozuv m e'yorlarini 
demokratlashtirish va og'zaki nutqqa yaqinlashtirishni taqozo etar edi.
Til islohatining yana bir muhim m aqsadi usmoniy turkchasi