Nutq madaniyati va uni shakllantiruvchi asosiy sifatlar

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784 
www.oriens.uz 
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 
3(1), Jan., 2023 
421 
safarbar qilishni ko’zda tutadi. Ya’ni notiqlik san’atida tinglovchilarni ma’lum 
maqsadga jalb qilish asosiy o’rin tutadi. Shu sababli ham professor V.D. Kudryavsev 
notiqlik nutqiga shunday izoh beradi: “Har qanday og’zaki nutq notiqlik nutqi bo’lib, 
u nimanidir tushuntirish va isbotlashnigina emas, balki tinglovchilar tushunchasiga 
ta’sir etishini ham maqsad qilib oladi” [4].
4. San’atkor notiq nutqi asosan ko’pchilik tinglovchiga, keng auditoriyaga 
moljallangan bo’ladi. Notiqni birdan ortiq shaxslar tinglaydi. Nutq madaniyati mana 
shunday tinglovchilardan tashqari kishilar orasida odatiy suhbatlarni, yakka kishiga 
qaratilgan nutqlarni ham o’z ichiga qamraydi. 
Shuning uchun biz B. Sharipov tomonidan berilgan ta’rifni eng muvaffaqiyatli 
deb hisoblaymiz: “Nutq madaniyati shunday tanlov va tilni shunday tashkil etish, 
muloqotning muayyan vaziyatida til me’yorlari va muloqot etikasiga rioya qilgan 
holda shuni bildiradi, belgilangan kommunikativ vazifalarga erishishda eng katta 
samarani berishi mumkin” [5]. 
"Nutq madaniyati" toifasining mazmuni haqidagi aqlli bayonotni Brokxauz va 
Efronning kichik ensiklopedik lug’atida topish mumkin: "nutq madaniyati - bu 
nutqning rivojlanish darajasi, til yoki dialekt me’yorlarini bilish darajasi, bu 
me’yorlardan oqilona chetga chiqish qobiliyati bilan izohlanadi" [1]. 
Eng umumiy ifodada til me’yori deganda so’zlar, iboralar va sintaktik 
konstruksiyalarning umume’tirof etilgan va qonuniylashtirilgan qo’llanilishi 
tushuniladi. Norm ma’lum bir jamiyatda nutq madaniyatini yaxshilashga qaratilgan 
ob’ektiv tendentsiyalarni aks ettiradi. Adabiy tilning to`g`riligi, aniqligi, ravshanligi, 
izchilligi, ifodaliligi, boyligi, maqsadga muvofiqligi va dolzarbligi til me`yori bilan 
belgilanadi. 
Til me’yorlari tilda o’zini namoyon qiladigan va nutq amaliyoti bilan qo’llab-
quvvatlanadigan muntazam jarayon va hodisalarni aks ettiradi. Til normasining 
manbalarini aniqlashda zamonaviy o’zbek tilining rivojlanish tendentsiyalari hisobga 
olinadi: adabiy nutqni demokratlashtirish, og’zaki nutqning yozma nutqqa ta’siri, 
nutq modellarini birlashtirish, nutqni saqlash istagi semantik ravshanlikni anglatadi. 
Afsuski, ta’kidlash kerakki, zamonaviy umumta’lim maktabi bitiruvchilarining 
boshlang’ich 
savodxonlik 
darajasi 
juda 
past. 
Mavjud 
sharoitda 
barcha 
mutaxassisliklar talabalarining me’yoriy yozish ko’nikmalarini mustahkamlash 
maqsadida “Orfografiya va punktuatsiya amaliyoti” fanini o’quv rejalarining davlat 
ta’lim standarti komponentiga kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 
Badiiy asarlar tilning barcha uslublari va funktsional turlarining elementlarini 
o’z ichiga oladi, ular murakkab ko’p bosqichli talqinni talab qiladi va boshqa til 
funktsiyalaridan tashqari, estetik va kommunikativ funktsiyani ham bajaradi. 

---