1. Diniy e’tiqodning shakllanishida shaxs
va jamiyat o‘zaro munosabatlari.
Dinni ijti
moiy hodisa sifatida o‘rganadigan dinshunos
likning sohasi – din sotsiologiyasi deb ata
ladi. U dinshunoslikning alohida sohasi
sifatida Yevropada XIX asrning oxiri XX asr
ning boshlarida vujudga keldi. Bu fanning
alohida qonunlarini sotsiologlardan Ogyust
Kont (1798–1857) va Gerbert Spenser (1820–
1903) o‘z asarlarida ishlab chiqdilar. Din sot
siologiyasining yirik asoschilari Maks Veber
va Emil Dyurkgeym (1858–1917) hisobla
nadilar.
Dinni faqat ruhiy hodisa, diniy tuyg‘ular, tushunchalar, tasav
vurlar barchasi insonning ichidangina kelib chiqadigan narsa
deb qarash xatodir. Inson o‘zini o‘rab turgan muhit, jamiyat bi
lan bevosita bog‘liqdir. Inson tug‘ilishidan boshlab jamiyat bilan
Gerbert Spenser
77
bog‘liq holda ulg‘ayadi. Jamiyatdagi mav
jud qarashlar, odatlar, moddiy va ruhiy boy
liklarni o‘zlashtira boshlaydi.
Diniy tafakkurning shaxsiy yoki ijtimoiy
ildizlari muammosini hal qilish bilan din
ning kelib chiqishi muammosini hal qilish
mumkin bo‘ladi. E. Taylor kabi evolutsion
yo‘nalishdagi pozitivistlarning chiqargan
xulosasiga ko‘ra, dinning kelib chiqishini
«faylasuflik qilgan yovvoyi odam»ga taqay
dilar. U o‘zo‘ziga borliq, o‘zini o‘rab turgan
olamning paydo bo‘lishi va o‘zi kuzatgan hodisalarning haqiqa
ti haqida savol bergan. Unda fikrlash yuqori darajada bo‘lma
gan. Shundan so‘ng bu insonda ruhlar, Xudolar, farishtalar haqi
da tasavvurlar paydo bo‘lgan.
Dinning kelib chiqishi haqida yana bir
nazariya mavjud: «Birinchi yolg‘onchi bi
rinchi nodonni uchratganda» din paydo
bo‘ldi. Bunda din yomon niyatli kishilar
ning o‘ylab topgan narsasi bo‘lib chiqadi.
Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy
asosga ega emas.
Faylasuflik qilgan yovvoyi odam konsep
siyasi bo‘yicha ibtidoiy odam yolg‘iz holdagi
chuqur fikr yurituvchi bo‘lgan. U o‘z oldi
ga ulkan savollarni qo‘ygan. Bu savollar uning kundalik hayotida
kerak emas edi. Shuni ham unutmaslik kerakki, ibtidoiy odam
ning fikr yuritishi uning kundalik ishlab chiqarish faoliyati bilan
bog‘liq bo‘lgan. Bu faoliyatning tabiati, shartsharoitlari birgina
odamga tegishli bo‘lib qolmay, barchaga barobar, ijtimoiy grup
pa, qabila, urug‘, xalqqa tegishli edi.
Dinning kelib chiqishi bir odam boshqalarni aldashi natijasi
da kelib chiqqan, degan fikr ham tanqidga uchragan. Boshqa
fikrga ko‘ra, din – jamiyatdagi kishilarning baravariga o‘zo‘zini
Emil
Dyurkgeym
Ogyust Kont
78
aldashi natijasida kelib chiqqan. Shuning
uchun ham bu fikr egalari «din ijtimoiy
hodisadir», degan xulosaga keladilar.
Din insoniyat jamiyati hayotida salmoqli
o‘rin tutib keladi. Xususan, uning ma’navi
yat sohasidagi o‘rni kattadir. Tarixda din
niqobi ostidagi bid’at va xurofotlar jamiyat
taraqqiyotini ortga tortib kelgan. Din ta
raqqiyotning har bir bosqichida o‘ziga xos
o‘rinni egallagan.
Din ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun ham
u jamiyat hayotida jiddiy rol o‘ynamasli
gi mumkin emas edi. Diniy mafkura har
doim ham inson axloqi va jamiyat taraq
qiyotiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmay
di. Sinflar, ijtimoiy guruhlar, shu jumladan
alohida shaxslar o‘zlarini mavjud real vazi
yat, muayyan shartsharoit talab qilganidek
tutadilar. Agarda real sinfiy, gruppaviy va
shaxsiy manfaatlar mavjud mafkuraga zid bo‘lsa, bu mafkura
amalda qo‘llanma bo‘lishdan to‘xtaydi va faqatgina aqidalarda
hamda amaliyotga tatbiq etilmaydigan hikmatli so‘zlar va nasi
hatlarda qoladi. Juda ko‘p hollarda alohida shaxslar va ijtimoiy
guruhlar bir diniymafkuraviy ko‘rsatmani zo‘r berib targ‘ib qil
gan holda, o‘zlari unga butunlay zid bo‘lgan tamoyillar asosida
yashaydilar.
Ko‘pincha diniy aqidalarni noto‘g‘ri talqin etish hollarini
ko‘rishimiz mumkin. Bu esa omma nazarida dinni taraqqiyotga
qarshi qilib ko‘rsatishga olib keladi. Masalan, taqdirga ishonish
aqidasini noto‘g‘ri talqin etilishi natijasida dinga e’tiqod qiluvchi
lar orasida voqelikka nisbatan e’tiborsizlik, sovuqqonlik, danga
salik illatlarini keltirib chiqarish mumkin.
Mafkura faqat diniy tarzda bo‘lgan qadimgi davrda har qan
day qarashlar, qaramaqarshi kuchlar turli diniy shakllarni olar
Maks Veber
Eduard Taylor
79
edi. O‘rta asrlarda G‘arbiy
Yevropadagi Xudosizlik ta’li
motlari ortodoksalkatolik
ta’limotiga asoslangan hukm
ron feodal tuzumiga qarshi
muayyan ijtimoiy harakatlar
ning ideologiyasi edi. Tarixda
o‘tgan diniy tuzumlarda huku
mat dinning tinchlantiruvchi,
mavjud holatga ko‘niktiruv
chilik xususiyatidan foyda
langan. Ammo progressiv ijti
moiyinqilobiy harakatlar ham
diniy shaklda va diniy shiorlar
ostida o‘tgan. Dinning faqat
gina siyosiy ta’siri bo‘lmay,
uning ta’siri ijtimoiy, shaxsiy
turmushda ham mavjud.
Kapitalistik dunyoda diniy mafkuraning mavqesi siyosiy da
rajada ko‘riladi. Bunga misol qilib sudda Bibliya bilan qa
sam ichishni, ba’zi bir mansablarni, masalan, AQSH prezidenti
mansabini egallashda Bibliya bilan qasam ichishni ko‘rsatishimiz
mumkin. Kapitalistik mamlakatlarda din doimo siyosiy faoliyat
da ishtirok etadi. Ba’zida u yoki bu partiyaning din bilan aloqa
si uning nomida yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Gohida partiyaning
diniy mafkuraga bog‘liqligi uning nomida yaqqol ko‘rinib tura
di: Italiyadagi xristiandemokratik partiya, Germaniyadagi xris
tiandemokratik ittifoq. Bir necha sharq davlatlarining nomidan
ularning islomga munosabatini bilish mumkin. Isroil esa davlat
tuzumida anchagina o‘rinni ravvinatga ajratgan bo‘lsada, u ya
hudiy davlati deb nomlanmaydi.
Diniy nom bilan atalgan ko‘pgina partiyalarning aso
siy
maqsadlari diniy emasligi ularning faoliyati davomida ko‘ri nib
qoladi. Bunda cherkov bunday partiyalar faoliyatini qo‘llaydi
Turli e’tiqod va marosimlar orqali din
insonlarni bir maqsad atrofida birlashtirib
jamoa bo‘lib yashashini ta’minlaydi
80
emas, balki ularga qarshilik ko‘rsatib, iloji bo‘lsa, ularni amaldan
to‘xtatadi.
Hozirgi davrdagi diniy yig‘ilish va konferensiyalarda dunyoda
gi asosiy masalalarni hal qilishga qaratilgan yo‘nalishlarni aytib
o‘tish lozim. Tinchlik g‘oyalari ilgari surilib, zulm istibdod qora
lanmoqda.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, din ijtimoiy hayot
da hal qiluvchi, asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan vazifani bajaradi.
E. Dyurkheymning fikricha, din ijtimoiy hayotning ramziy aks
etishidir. U insoniyat tarixining ilk davridan boshlab inson bilan
birga bo‘lib keldi va insoniyat yer yuzida mavjud ekan, din ham
doimiy mavjuddir.
Din jamiyat hayotida muhim rol o‘ynagani uchun ham jami
yat taraqqiyoti dinga qarshi kurashish bilan emas, balki din
ni o‘rganish, u bilan «kelishish» yo‘li bilangina amalga oshishi
mumkin. Din bizning o‘tmishimizdir. O‘tmishsiz kelajak yo‘q.
Shuning uchun ham dinni o‘rganmay turib kelajakda namunaviy
jamiyat qurish mumkin bo‘lmaydi. Ijtimoiy fanlar qatorida dinni
alohida soha sifatida o‘rganish lozim.
Dostları ilə paylaş: |