Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Boshqacha aytganda, o‘z ijodi bilan shaxs jamiyatning hayotbaxsh
quvvatiga aylanadi. Aksincha, ijodiy nofaol kishilarda ijtimoiy voqe likni parchalovchi, vayronkor kuchlar to‘plana boradi. Yuqoridagi fikrlar, shuningdek, tariqatlar kishi ijodiy qobili yatini uyg‘otuvchi eksperimental ta’lim maktablari bo‘lgani ha qidagi xulosaga ham olib keladi. Shu ma’noda yuksak ijodiy qo biliyat kishida tug‘ma bo‘ladi, degan fikrlar, bizningcha uncha to‘g‘ri emas. To‘g‘ri, talantning yuzaga chiqishida naslning ham roli bor. Lekin hozirgi tadqiqotlarda katta talant egalarining farzandlarida bu qobiliyat namoyon bo‘lmagan va, aksincha, bun day qobiliyat egalari bo‘lmagan otaonalardan katta talant egalari yetishgan hollar ko‘p uchrashi aniqlangan. Bu esa ijodkorlik qo biliyati aslida hammada mavjud, lekin bu qobiliyat ko‘p hollarda ochilmasdan qolib ketadi, tasavvuf psixologik texnologiyalari esa talantning ochilishiga ijobiy ta’sir ko‘rsata oladi, degan xulosalar ga olib keladi. Albatta, bu masala yuzaki qaraganda oson ko‘rinadi, asli da uni yechish juda murakkab jarayonlar bilan bog‘liq va katta, keng ko‘lamli bilimlarni taqozo etadi. Lekin hozirgi davr ilmiy bilimlari, shu jumladan, psixologiya, genetika, antropologiya va 201 b. ilm sohalarida erishilgan yutuqlar hamda ma’naviy taraqqiyot ning endigi ehtiyojlari ushbu muammo ustida ham ishlarning tez lashuvi zaruratiga olib kelishi muqarrar. Lekin bu o‘rinda hozir gi davr fanida, xususan, genetikada amalga oshirilayotgan ba’zi ishlar (masalan, klonlashtirish tajribalari, nanotexnologiyalarning qo‘llanilishi, transplantologiya va b. ishlar) ko‘ngilsiz, noinson parvar yo‘ldan ketayotganini, ushbu muammoning yechilishida biryoqlamalik, ayniqsa tasavvufda ko‘zda tutilgan yuksak axloqiy mezonlar saqlangan holda inson tabiiy taraqqiyoti yo‘lidan emas, balki bu yo‘ldan mutlaqo teskari tomonga og‘ishdan iborat sun’iy transformatsiyalash ishlarining rivojlanishi oqibatlari juda yomon bo‘lishini ham ko‘rsatmoqda. Endi inson transformatsiyasining tasavvufdagi beshinchi bos qichi tafsiriga qaytaylik. Bu bosqichda inson o‘z diqqatini faqat Xudoga (o‘z mohiyatida (o‘zligida) jo bo‘lgan butun Borliq Mohi yatiga) qaratish imkonini qo‘lga kiritadi. Zero, endi uning diqqa tini boshqa tashqi intilish va ehtiroslarga tortadigan rajas guna ham, nofaol, intilishsiz, qotib qolishga olib keladigan tamas gu na ham bartaraf etilgan bo‘ladi. Shuning uchun kishi bu bosqich dagi o‘z intilishida Xudodan boshqa hamma narsani tark eta ola di. Bu bosqichda u o‘z boshiga tushgan hamma narsadan rozi bo‘lish, eng og‘ir damlarida ham o‘z taqdiridan nolimaslik, Xu doga bo‘lgan intilishini, mehrini kuchaytirish, xullas o‘zining bu tun borlig‘ini, inonixtiyorini Xudoga topshirib qo‘yish (nafsi ri zoiya) darajasiga yetadi. Ya’ni bu bosqichga inson qalbi Xudoga bo‘lgan chin, ya’ni beta’ma muhabbat (ishq) uchun ochila ola di. Ayni shu bosqichda inson avliyolik martabasiga yetishi ham ta’kidlanadi. Shuning uchun ham tariqat ishq yo‘li deb ham ataladi. Shu bosqichdan boshlab kishini g‘ayb olami bilan bog‘lovchi ilhom keladi, deb hisoblanadi. Bunda shu vaqtgacha insonda yashirin (uyqu holatida) mavjud bo‘lgan buyuk iste’dod eshigi ochiladi. Bu qobiliyat kishida uni bog‘lab, o‘rab olgan po‘stlaridan, pardala ridan xalos bo‘lishi natijasida uyg‘onadi. Ayni shu bosqichga (ha 202 qiqiy ishqqa) yeta olgan inson yagona sirli ezoterik bilim kaliti ga ham ega bo‘ladi. Lekin yuqorida ko‘rganimizday, bu darajaga yetib kelish katta riyozatni talab qiladi. Beshinchi pardadan ham qutulgach, inson butun borliqni, un dagi barcha jonzotlar va insonlarni o‘zining jondoshlari, bir bu tunning uzviy bo‘laklari ekanini tuyish va bilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun u faqat o‘zining tubanlikdan xalos bo‘lgani bilan qanoatlana olmaydi, balki boshqalarga ham yor damga shoshilish uchun kuchli ehtiyoj sezadi. (Bu tuyg‘u tasav vufda «nafsi mardiya», ya’ni mard kishilar ruhiyati ma’nosini anglatadi.) Bundan ko‘rinadiki, ushbu bosqichdagi kishining mehru mu habbati (ishqi) faqat namoyon bo‘lmagan mohiyatga (Xudogagi na) emas, balki namoyon bo‘lgan borliqqa, tashqi olamga ham yo‘naladi. Shu ma’noda ushbu bosqichda so‘fiy hattoki, bosh qa insonni sevganida ham uning husnida Xudoning namoyon bo‘lishinigina sevadi, deyish unchalik aniq fikr emas. Zero, bun da gap muhabbatning faqat ruhiyligida (vujud bunda ishtirok et masligida) emas, balki asosan ishqning pokligida, beta’maligi dadir. Beshinchi bosqich kamolot yo‘lidagi inson oxirgi qobig‘idan, ya’ni dunyoviy o‘zligidan ham butkul voz kechishi (fano), ya’ni oltinchi bosqich uchun asos bo‘ladi. Shundagina u o‘zining ilohiy ligini, ya’ni oxirgi, tub «Men»i ilohiy ekanini anglaydi (Barka mol nafs bosqichi). Zero uning fano oqibatida yetishgan «Men»i Haqning o‘zidir va shu tariqa u o‘z qalbi tubida Haq bilan uchra shadi (tutashadi, birlashadi). Shayx Mansur Xaloj ayni shu bos qichda «An alHaq» degan edi. Zero, hech qanday mubolag‘asiz Xudo osmonlarda emas, balki o‘z qalbimizda, dilimizdadir va, aksincha, bizning qalbimiz, dilimiz Xudodadir va Xudodandir (dil baYor). «O‘zini bilgan Xudoni biladi» degan hadis ayni shu ma’noni bildiradi. Qizig‘i shundaki, qadimgi yunon tilidagi entu ziazm va intuitsiya tushunchalari ham ayni shu ma’noni, en the os, ya’ni «Xudo qalbda», degan ma’noni bildiradi. 203 Shunday qilib, qalbimizda gi eng musaffo «Men» (Xudo) bizning abadiy asosimiz, mo hiyatimiz, substansiyamizdir. Shunga ko‘ra ezoterik ta’limot lar Iloh substansiyasini faqat o‘zi kabi ilohiy substansiya orqaligi na bilish mumkin degan fikr larni hamisha oldinga surgan. Ilohiy substansiya esa eng to za, nomoddiy Musaffolik, eng oliy bilim – Haq va eng yuk sak Ezgulik tuyg‘usi (Muhab bat)dir. Shuning uchun inson o‘zligini, o‘z haqiqiy menini bilishni istasa, bu o‘zlikni (mohiyat dagi «Men»ni) yashirib tergan moddiy pardalardan qutulishi ke rak. Lekin, kishining o‘zini moddiy dunyo bilan bog‘lovchi par dalardan qutulishi uning bu dunyodan voz kechishi degani emas. So‘fizm, umuman, boshqa ezoterik ta’limotlar taraqqiyotining avvalgi, quyi bosqichlarida, hatto buddizm dinida ham ayni shu kabi g‘oya ustuvor bo‘lgani kuzatiladi. Lekin, naqshbandiya tari qati misolida biz ezoterik ta’limot evolutsiyasida ham evolutsion yuksalish sodir bo‘lganini ko‘ramiz. Buni biz aynan bizning madaniyatimizda amalga oshganini faxr bilan ayta olamiz. «Butun dunyoga ma’lum va mashhur bo‘lgan buyuk alloma va azizavliyolarimiz orasida Abdulxo liq G‘ijduvoniy va Bahouddin Naqshbandning muborak siymo si alohida ajralib turadi, – deydi bu haqida prezidentimiz ham. – Otabobolarimiz ulug‘ avliyo Bahouddin Naqshbandga chin dildan ixlos qo‘yib, uni «Bahouddini Balogardon» deb ta’rif lab kelishida teran ma’no bor. Uning «Diling Ollohda, qo‘ling mehnatda bo‘lsin» degan hayotbaxsh hikmati dinimizning oliy janob ma’nomohiyatini yorqin ifodalab, xuddiki shu bugun ay tilgandek jaranglaydi». Tasavvufda murid haqqa etish yo‘lida bosib o‘tishi lozim bo‘lgan bosqichlar 204 Hozirgi davr falsafasi ana shu teran ma’noni anglab yeti shi zarur. Chunki yettinchi bosqichga yetgan inson komillik bosqichi ga erishar ekan, bu bosqichda u o‘zida nafaqat namoyon Mohiyatni (Haqni), balki namoyon bo‘lgan borliqni ham (pan teizm), bu namoyon bo‘lgan borliqda o‘zining jilovlab olingan vu judiy mayl lari va o‘z individual menining (birlik, alohidalik, yak kalikning) mag‘zi bo‘lgan sof «menini» (o‘zligini) ham, dunyo viy Umu miyatni, Vahdatni ham birday gavdalantirish darajasiga yeti shadi. (U bir vaqtning o‘zida ham birlik, ham ko‘plikni, ham mohiyatni, ham hodisani birlashtira oladi.) Buni tushunish esa, bizningcha, «dil baYoru, dast bakor» hikmatining ma’nosini tushunishga yordam bera oladi. Yuqoridagi xulosalarimiz nafaqat islom dinining, balki bar cha dinlarning ezoterik mazmuni bilan uyg‘un. Lekin insoni yat tarixiy evolutsiyasi nuqtayi nazaridan qaralsa, eng oxirgi din islom dini bo‘lgani uchun va uning eng mag‘zi, tub ildizi islom metafizikasi, ya’ni so‘fizm ta’limoti bo‘lgani uchun va aynan un da «dil baYoru, dast bakor» g‘oyasi va uning amaliyoti yuksak rivojlantirilgani uchun inson va insoniyat madaniyatining keyin gi taraqqiyoti aynan shu ta’limotni onglash va uning ko‘rsatma lariga amal qilish bo‘lishi kerak degan xulosa kelib chiqadi. Shu ma’noda naqshbandiya tariqati misolida eng yuksak insoniy evo lutsiya ideali, Alisher Navoiyning «Lison uttayr» asari, Forobiy ning «Fozillar shahri» misolida eng yuksak ijtimoiy ideali ayni o‘zbek millati madaniyatida shakllantirilgan deb iftixor bilan ay ta olamiz. Ayni paytda shuni ham «aytish lozimki, xalqimiz ma’navi yatini yuksaltirishda milliy urfodatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo‘lgan mehroqibat, insonni ulug‘lash, tinch va oso yishta hayot, do‘stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar»ning ham ahamiya ti katta. Bu qadriyatlarning shakllanishida esa dinning aqidaviy qat lamining ham beqiyos hissasi bor. |