M tojiyev, I. Nigmatov

Birinchi yordam: 
toza havo, kislorod ingalatsiyasini ta’minlash, 
ko‘zni, burunni yuvish, tomoqni 2 foizli sodali eritma bilan chayish, 
bo‘yinni issiq qilish, issiq sodali, yog‘li, asalli yoki borjomli sut ichish 
tavsiya etiladi.
Himoyalanish: 
«V» va «М» markali filtrlovchi sanoat gazniqoblari, 
izolirlovchi fuqarolar va bolalar gazniqoblaridan foydalaniladi. Bulardan
137

---

7-jadval
B a’zi b ir kuchli ta ’sir etuvcbi za h arli m oddalarning (K TZM ) fizik-kimyoviy 
va za h arli xususiyatlari
Zaharli xususiyati
K
T
Z
M
Zich-
ligi
g/sm 3
Qaynash
tempera-
turasi, °C
Zahar-
lash
kon-
senra-
tsiyasi,
mg/l
Ta’sir
vaqti
0 ‘ldirish
konsentra-
tsiyasi,
mg/l
Ta’sir
vaqti
Degazatsiya-
lovchi
moddalar
Ammiak
0,68
- 3 3 , 4
0,2
6 s
7
30
daq.
Suv
Xlor
1,56
- 3 4 , 6
0,01
1 s
0,1-0,2
1 s
S o ‘ndirilgan
ohak
Fosgen
1,42
8,2
0,05
10 daq
0,4-0,5
10 min Ishqoriy mod­
dalar va suv
Oltingu-
gurt (IV)
oksid
1,46
- 10
0,4-0,5
50
daq.
1,4-1,7
50
daq.
So‘ndirilgan
ohak, ammi­
ak! i suv
Is gazi
-
- 190
0,22
2,5 s
3,4 -5 ,7
30
daq.
-
Uglerod
(IV)
sulfid
1,26
46
2 ,5 -1 ,6
1,5 s
10
1,5 s
Natriy sulfid
Fosfor
(III)
xiorid
1,53
74,8
0,08
-0 ,0 1 5
30
daq.
0,5 -1 ,0
30
daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Vodorod
florid
0,98
19,4
0,4
10
daq.
1,5
5 daq.
Ishqorlar,
ammiakli suv
Sinil
kislota
0,7
25,6
0 ,0 2 -
0,04
30
daq.
0 ,1 -0 ,2
15 saq. Ishqorlar, am­
miakli suv
138

---

tashqari, sanoatda ishlatiladigan moddalardan: fosfor (III) xlorid, sinil 
kislotasi va boshqalaming xususiyatlari 1-jadvalda keltirilgan. Yuqorida 
aytilgan tez ta’sir etuvchi zaharli moddalar ishlatiladigan korxonalarda 
avariya sodir bo‘lganda shu yerdagi va korxona atrofida yashovchi xalq 
zaharlanishi mumkin. Albatta, zaharlanish darajasi: uning dozasiga, odam- 
laming zaharli moddadan uzoq-yaqinligiga, bug‘lanish darajasiga, shamol 
tezligiga va boshqa omillarga bog‘liq.
Agar shunday avariya favqulodda sodir bo‘lsa, albatta, birinchi nav- 
batda, o ‘z vaqtida va sifatli ofat o‘chog‘ini belgilash lozim, Bu vazifani 
fuqaro muhofazasi xizmat tizimlarining - razvedka qismlari bajaradilar. 
Ular avariya joyini, zaharli modda turini, zaharli modda dozasini va shi- 
kastlangan hududdan qanday qilib odamlami zaharlamasdan olib chiqib 
ketish y o‘llarini belgilab beradilar.
Shikastlanish o‘chog‘i aniq o‘rganilgandan keyingina avariya sodir 
bo‘lgan joydagi va unga yaqin atrofda yashovchi aholi ogoh etiladi. Buni 
eshitgan fuqarolar nafas organlarini saqlovchi (gazniqoblar) va terini 
himoya qiluvchi kiyimlami (plash, yopg‘ich) kiyib, darhol zaharlangan 
hududdan xavfsiz hududga chiqib ketadilar. Zaharlangan hududdan uzoq- 
roqdagi fuqarolar esa yashash uylarining eshik, romlarini mahkam ber- 
kitib, ulaming germetikligini oshirib, isitgich jihozlarini, gaz, chiroq va 
boshqalami o‘chirib, o‘z uylarida saqlanishlari mumkin. Albatta, bu bilan 
ulami kimyoviy zaharlanishdan to‘liq qutqarib bo‘lmaydi. Agar zaharli 
moddaning miqdori juda ko‘p tashqariga chiqib ketgan bo‘lsa, zararlan- 
gan o ‘choq atrofidagi hamma yashovchi odamlami tartib va osoyshtalik 
bilan tezda xavfsiz joylarga ko‘chirish zarur. Avariya sodir bo‘lgan joylar­
da xizmat qiluvchi fuqarolaming hammasini evakuatsiya qilib boim aydi. 
Ulaming m a’lum qismi shu yerda qolib, zaharli moddadan saqlovchi 
vositalami kiyib, tashqariga KTZMning chiqishini to ‘xtatish choralarini 
ko‘radilar (bunda j o ‘mrakni burash, KTZMni bir joydan ikkinchi joyga 
haydash, texnologik jarayonni to‘xtatish, KTZM solingan idishni tuzatish, 
texnologik jarayonni va boshqa sababchi omillami to ‘xtatish ishlari ba- 
jariladi). Avariya to‘xtatilgandan keyin, m a’lum bir vaqt mobaynida (za- 
harlovchi moddaning tabiatiga qarab) avariya o ‘chog‘ida xizmat qilgan va 
zaharlangan hududda qolgan odamlar tibbiy ko ‘rikdan o ‘tkaziladi. Agar 
KTZM nafas yoTiga ketgan boTsa, ularga dori-darmon beriladi, teriga 
tekkan bo‘lsa, suv bilan ko‘p marta yuviladi, so‘ngra zaharlangan joylar, 
uning atroflari va ishlab chiqarishda ishlatiladigan jihozlar, uskunalar,
139

---

inshootning o'zi degazatsiya qilinadi. Degazatsiya sifatida zaharlovchi 
moddani neytrallaydigan (ya’ni ta’sir kuchini kamaytiruvchi) modda- 
lar ishlatiladi. Mana shunday avariyalarga misollar keltiramiz: 1988-yil 
Yaroslavl viloyatida Volga daryosi bo‘yida temiryo‘l poyezdining 7 ta 
vagoni izdan chiqib ketib, katta avariya yuz bergan. Bunda 3 ta idishda 
zaharli kimyoviy modda bo'lib, uning m a’lum qismi atmosferaga chiqib 
ketgandi. 1988-yilda «Красная Роза» ishlab chiqarish birlashmasida, ava­
riya sodir bo‘lib, havoga zaharli gazning chiqishi (S 0 2) aniqlanganligini, 
1966-yil Gorkiy shahridagi kimyo zavodida 27 t Cl, gazi havoga tar- 
qalganligi natijasida 6000 kishi evakuatsiya qilinib, 1500 kishi har xil 
dozada zaharlanganligini eslatib o‘tish mumkin. 1984-yili Hindistonda 
Amerikaning «Yunion Korbayt» kompaniyasiga qarashli Bxopal kimyo 
zavodida gaz quvuridan 40 tonna o‘tkir zaharlovchi moddaning atrof 
muhitga tarqalishi oqibatida katta talafot ro‘y bergan. Bu halokat 2000 
kishining hayotiga zomin bo‘lgan, bunda 80000 nafar fuqaro zaharla- 
nib, salomatligiga jiddiy zarar yetkazgan. 2003-yilda Xitoyning Chxu- 
andonbey gaz konida katta portlash yuz bergan. Portlash oqibatida 190 
kishi qurbon bo‘lgan hamda havoga ko‘p miqdordagi tabiiy gaz birik- 
malari va vodorodsulfit gazi tarqalishi natijasida ko‘plab odamlarning 
zaharlanishiga va oMimiga sabab bo‘lgan. 1990-yilda Qoraqalpog‘iston 
Respublikasining «Yoshlik» stansiyasidan o’tib borayotgan kuchli ta ’sir 
etuvchi zaharli modda (95 tonna) yuklangan sisterna nazorat qilinmas- 
ligi oqibatida y o‘l-yo‘lakay tomchilab borgan. Bu holatni o ‘z vaqtida 
sezgan «Yoshlik» stansiyasi xodimlari darhol tegishli choralami ko‘rib, 
baxtsizlikning oldi olindi. Agar sisternadagi suyuqlik shu yerga to'liq 
oqib ketganda nafaqat stansiyadagi va uning atrofidagi aholini, balki 13 
km olisda yashovsi aholini ham zaharlagan bo‘lardi. Shunga o ‘xshash 
ko‘plab misollarni keltirish mumkin. Inson uchun xavfli bo‘lgan zaharli 
moddalar bilan ishlaydigan korxonalarning ham soni 0 ‘zbekistonda yil- 
dan yilga ko‘payib bormoqda. Bular « 0 ‘zbekkimyosanoat» uyushmasi- 
ga qarashli korxonalar bo‘lib, ular Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Ol- 
maliq, Chirchiq, Navoiy, Angren va boshqa shaharlarda (S 0 2, NH3, Cl2, 
H N 0 3, H2S 0 4, CH3COOH va boshqa zaharli moddalar) joylashgan. Bu 
korxonadan tashqari kimyoviy, zaharli moddalar bilan ishlaydigan bosh­
qa korxonalar ham mavjud. Jumladan: « 0 ‘zgo‘shtsut», « 0 ‘zbeksavdo», 
« 0 ‘zqishloqxo‘jalik» mahsulotlari uyushmalari, Bekobod metallurgiya 
korxonasi, M ikond zavodi, Toshkent lok-bo‘yoq zavodi, To‘qimachilik
140

---

korxonalari, Suv tozalash inshootlari va boshqalar. Hozirgi kunda respub- 
likamizdagi 300 dan ortiq ishlab chiqarish korxonalarida inson uchun za­
harli moddalar ishlatiladi (