M tojiyev, I. Nigmatov

Zilzilaning kuchini babolash. 
Insoniyat o ‘zining butun tarixiy ta- 
raqqiyoti mobayinida ko‘p yer silkinishlarni boshidan kechirgan, uning 
ayanchli oqibatlarining guvohi bo‘lgan. 0 ‘tgan XX asrda eng kuchli yer 
silkinishlar quyidagi joylarda kuzatilgan:
1920-yilda Xitoyda - 180 ming;
1923-yilda Yaponiyada - 100 ming;
1948-yiida Ashxabadda - 110 ming;
1960-yilda Marokashda - 12 ming;
1968-yilda Eronda - 12 ming;
1970-yilda Pemda - 66 ming;
1988-yilda Armanistonda - 25 ming;
1990-yilda Tayvanda - (o‘lganlar soni aniq emas) va
1999-yilda Turkiyada - 18 ming odam o ‘fgan.
Kuchli yer silkinishlari 0 ‘zbekiston hududlarida ham kuzatilgan. 
Jumladan, 1902-yilda 8-9 ball bilan Andijonda, 1946-yilda Namanganda 
(Chotqol zilziiasi), 1868 va 1966-yillarda 7-8 ball bilan Toshkentda, 
Gazlida 8-10 ball bilan va boshqa joylarda. Bizning asrimizda esa:
2001-yilda Hindistonda 7,9 ball kuch bilan yer silkinishi oqibatida 30 
mingdan ortiq odam nobud bo‘lgan va yuz mingdan ortiq insonlar, 
boshpanasiz qolgan, 2003-yil Eronning Kerman viloyati Barm shahrida 
6,5 Magnitude kuch bilan yer silkinib, 50 mingdan ortiq odam o'lgan, 
50 mingdan ortiq odam jarohatlangan va shahardagi uylarning 90 foizdan 
ortig‘i butunicha vayron bo‘lgan. M a’lumotlarga ko‘ra Eronda 1990-yildan 
to shu kungacha 950 martadan ortiq zilzila sodir bo‘lib, buning oqibatida 
117 mingdan ortiq odam halok bo‘lib, 140 mingdan ortig‘i turli darajali 
jarohat olgan.
2004-yil Marokko 
yer silkinishida 12 ming, 2008-yil Xitoyning 
«Sechuan» zilzilasida 62 mingdan ortiq odam o‘lgan hamda 200 mingdan 
ortig'i og‘ir jarohatlangan va 5 mln. dan ortiq insonlar qonsiz qolishgan.
Markaziy Osiyo davlatlarining katta yer maydoni yuqori seysmofaollik 
xususiyatiga ega. Shundan 0 ‘zbekiston hududining 80% yeri ham yer 
silkinishiga moyil hisoblanib, u yerlarda 20 mln. dan ortiq odamlar 
yashaydi. 0 ‘zbekiston seysmologlarining ma’lumotlariga ko‘ra, kuchli yer
103

---

silkinishlari quydagi hududlarda kuzatilishi mumkin: Janubiy Farg‘ona, 
Sharqiy Farg‘ona, Pskom-Korjantaus, Janubiy Tyan-Shan. Aynan shu 
hududlarda o ‘tgan asrlarda xavfli yer silkinishlari kuzatilgan. Jumladan; 
1209-yiI - Xorazm, 1620-yil - Farg‘ona, 1902-yil - Andijon, 1976 va 
1984-yillarda - Gazli va hokazo. Yuqori buzish kuchiga ega bo‘lgan yer 
silkinishlari: 818-yil - Buxoro, 838-yil - Farg‘ona, 1208-yil - Xorazm, 
1602,1797, 1798 va 1820-yillar - Farg‘ona, 1946-yil - Chotqol, 1976 va 
1984-yillar - Gazli va 1966-yil - Toshkentda bo'lgan.
Kuchli yer silkinishida yuqorida aytilganidek, yeming yaxlitligi buzilib, 
yoriqlar, buloqlar hosil bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda ko'piriklar, yo'llar, 
inshoot va qurilmalaming sochilishi yoki buzilishi yuz beradi. Masalan, 
1908-yil Kalifomiya (AQSH)dagi zilzilada uzunligi 450 km ga cho‘zilgan 
yoriqlar paydo bo‘lgan. 1957-yil 4-dekabrdagi Gobbiy (Mongoliya) 
zilzilasida esa uzunligi 260 km bo‘lgan yoriq paydo bo‘lib, yoriqning 
ikki tarafida kengligi 10 m. gacha yeming cho‘kishi yuz bergan. Xuddi 
shunga o ‘xshash holat 1948-yildagi Ashxabod zilzilasida ham kuzatilgan. 
Uzoq tarixiy saboq, ya’ni yer silkinishi kishilaming ruhiy holatiga b o ig an
ta’siri, imorat va inshootlaming buzilishi, vayron qilinishi, yer yuzasida 
vujudga kelgan o ‘zgarishlar (yer sathida yoriqlar va buloqlaming paydo 
bo ‘lishi) yuz bergan hodisalaming kuchini baholashga o‘rgatgan. Natijada 
nisbiy baholash shkalasi paydo bo'lgan.
Zilzila kuchi ikki xil o ‘lchov birligida o ‘lchanadi.
1. Ballarda. 
2. Magnitudada.
Dunyoning juda k o ‘p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli 
Xalqaro o ‘lchov birligida o ‘Ichanadi. Ball - yer yuzasining tebranma 
harakat darajasini ko‘rsatadi. Silkinish kuchini ballarda o'lchashda 
«seysm ograf»lardan foydalanib, tog‘ jin si zarrachalarining tebranma 
harakat tezligi topiladi. Ya’ni yozib olingan «seysmogrammalar» 
orqali zarrachalarning tebranish amplitudasi aniqlanadi va shu asosda 
seysm ik to ‘lqin tezlanishini quyidagi form ula orqali hisoblab chiqarish 
mumkin.
Bunda: