See discussions, stats, and author profiles for this publication at

Nazorat va muhokama uchun savollar
1.
Xufyona iqtisodiyot tushunchasiga ta‘rif bering. 
2.
Xufyona iqtisodiyot ko‗lamlarining ortib borishiga turtki 
bo‗luvchi asosiy omillarni sanab bering. 
3.
Xufyona iqtisodiyot ko‗lamlarini qisqartirish yo‗llari 
nimada deb o‗ylaysiz? 
4.
Hisobga olinmaydigan iqtisodiyot tushunchasi nimani 
anglatadi? 
5.
Transaksiya xarajatlari va ularni pasaytirish yo‗llari 
nimalardan iborat? 
6.
«Iqtisodiyotni 
kriminallashuvi» 
tushunchasining 
mohiyatiga aniqlik kiriting. 
7.
Xufyona iqtisodiyot mamlakatga qanday ijtimoiy-iqtisodiy 
oqibatlarni olib keladi? 
8.
Xufyona 
iqtisodiyot 
mamlakatning 
makroiqtisodiy 
siyosati samaradorligiga va uning iqtisodiy xavfsizligiga qanday 
salbiy ta‘sir etadi? 
9.
Xufyona 
iqtisodiyotning 
tuzilmasi 
va 
uning 
O‗zbekistondagi ko‗lamlari qanday? 
10.
Xufyona iqtisodiyotga va korrupsiyaga qarshi kurash 
usullarini aytib bering. 
11.
O‗zbekistonda 
xufyona 
iqtisodiyot 
faoliyatining 
tarqalish omillari va salbiy oqibatlari qanday? 
12.
Xufyona iqtisodiyotga davlat tomonidan ta‘sir etish 
usullarini so‗zlab bering? 

---

497 
XVII BOB. O‗ZBEKISTONDA KORRUPSIYAGA QARSHI 
KURASHNING ME‘YORIY-HUQUQIY ASOSLARI 
17.1-§. Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari va iqtisodiy 
oqibatlari 
―Korrupsiya‖ lotincha (sorruptcio) so‗zidan olingan bo‗lib, 
buzilish degan ma‘noni anglatadi. Korrupsiya faqat bir ko‗rinishda 
namoyon bo‗ladigan hodisa bo‗lmay, u jamiyat hayotining turli 
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatlarini qamrab oladi. O‗z 
tabiatiga ko‗ra turlicha bo‗lgan yuzaga kelish va qayta tiklanish 
mexanizmlari bilan tavsiflanadi.
Korrupsiya hodisasini tadqiq qilgan barcha tadqiqotchi 
hamda siyosatchilar uning axloqsizlik ekanligi va har qanday 
mamlakatning iqtisodiy va demokratik taraqqiyotiga ziyon 
yetkazishini tan oladilar. Ijtimoiy-iqtisodiy fanlarda ushbu hodisa 
jamiyat va iqtisodiyot institutlari tizimidan tashqaridagi ―ma‘naviy 
jinoyat‖ sifatida o‗rganiladi. Uning tabiati, funksiyalari, jamiyat 
va iqtisodiyotga yetkazadigan zararlari to‗g‗risidagi fikrlar bilan 
cheklanib qolinmoqda. 
Korrupsiya ommaviy imkoniyatlardan shaxsiy manfaatlar 
yo‗lida foydalanishni anglatadi. Hozirgi davr xalqaro me‘yoriy 
hujjatlarida 
korrupsiyaning 
turlicha 
talqinlari 
keltirilgan. 
BMTning korrupsiyaga qarshi xalqaro kurash to‗g‗risidagi 
hujjatlarida, 
korrupsiya 
shaxsiy 
manfaat 
uchun 
davlat 
hokimiyatini suiiste‘mol qilish, deb ta‘rif beriladi.
O‗zbekiston 
Respublikasining 
―Korrupsiyaga 
qarshi 
kurashish to‗g‗risida‖gi Qonunining 3-moddasida ‖Shaxsning o‗z 
mansab yoki xizmat mavqYIdan shaxsiy manfaatlarini yoxud 
o‗zga shaxslarning manfaatlarini ko‗zlab moddiy yoki nomoddiy 
naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi 

---

498 
shuningdek, bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etishi
1
-
deb, ta‘rif beriladi. 
Korrupsiya – ijtimoiy fenomen, jamiyat va ijtimoiy 
munosabatlar natijasi, ijtimoiy va xo‗jalik faoliyatini boshqarish 
funksiyasining o‗ziga xosligidan kelib chiqib vujudga keladi va 
mavjud bo‗ladi, ya‘ni aynan shunday holatda mansabdor shaxsda 
jamiyat va davlat manfaatlarini emas, balki o‗z shaxsiy g‗araz 
niyatidan kelib chiqib resurslarni tasarruf etish va qarorlar qabul 
qilish imkoniyati vujudga keladi. Demak, korrupsiya murakkab 
ijtimoiy-siyosiy hodisa bo‗lib, uning ko‗rinishi, shakli o‗zgarishi 
bilan hajmi qisqarmaydi. Hozirgi vaqtda korrupsiya milliy 
xavfsizlikka tahdid solayotgan asosiy xavf bo‗lib, iqtisodiyot 
rivojlanishiga 
asosiy 
to‗siq, 
davlat 
tomonidan 
amalga 
oshirilayotgan harakatlarga qaramay ijtimoiy barqarorlikning 
saqlanishi va chuqurlashuviga ta‘sir qiluvchi omildir. 
Korrupsiya iqtisodiy qonunlarning erkin harakatlanishini 
cheklaydi, xalqaro hamjamiyat oldida mamlakat nufuzini 
tushiradi. Haqqoniy va ijtimoiy yo‗naltirilgan biznes bozordan 
siqib chiqariladi, chunki korrupsiya bunday biznesni norentabel 
qilib qo‗yadi. Korrupsiya o‗ta moslashuvchan xususiyatga ega 
bo‗lib, shaklini o‗zgartirib takomillashib, ijtimoiy huquqiy 
tizimdagi bo‗shliqlar, kamchiliklardan ustalik bilan foydalanadi. 
Korrupsiya davlat va jamiyat hayotida quyidagi salbiy oqibatlarni 
keltirib chiqaradi. 
Birinchidan, insoniyat hayotida hal qiluvchi ahamiyat kasb 
etadigan 
– demokratiya va demokratik institutlarning 
mustahkamlanishiga salbiy ta‘sir qiladi, ya‘ni ularga jiddiy putur 
yetkazadi. 
1
O'zbekiston Respublikasining ―Korrupsiyaga qarshi kurashish to‗g‗risida‖gi qonuni. www.lex.uz 

---

499 
Ikkinchidan, jamiyat taraqqiyoti uchun eng muhim omil – 
tinchlik, osoyishtalik, adolat, qonun ustuvorligi kabi ijtimoiy-
huquqiy qadriyatlarning buzilishiga olib keladi. 
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarining buzilishi, 
sog‗lom raqobatning bozordan siqib chiqarilishi, yashirin 
iqtisodning paydo bo‗lishi va rivojlanishiga zamin yaratadi. 
To‗rtinchidan, 
jamiyatda 
nosog‗lom 
ijtimoiy-ma‘naviy 
muhitning shakllanishiga sabab bo‗lib, demokratik davlatning eng 
muhim huquqiy tamoyillarining buzilishiga olib keladi. 
Korrupsiya tushunchasi poraxo‗rlik tushunchasidan kengroq 
ma‘noni anglatadi. Ushbu tushuncha poraxo‗rlikni (biror-bir 
shaxsning kasbi taqozo qiladigan majburiyatidan chekinganligi 
uchun mukofot berish) va nepotizm (shaxsiy munosabatlar asosida 
homiylik qilish) hamda shaxsiy manfaatlar uchun foydalanish 
maqsadida jamoat mablag‗larini noqonuniy o‗zlashtirishni 
anglatadi. Korrupsiyaga o‗zi yoki shaxsiy munosabatlar yo‗lga 
qo‗yilgan boshqa shaxslar uchun qandaydir ustunliklarga ega 
bo‗lish maqsadida tomonlarning mustaqillik tamoyillariga atayin 
rioya qilmaslik. Bunday ta‘rif korrupsiya xufyona iqtisodiyotning 
bir ko‗rinishi sifatida namoyon bo‗ladi, degan fikrni tasdiqlaydi. 
Korrupsiya – xavfsizlikka tahdid soluvchi hodisa va xufyona 
iqtisodiyotning ko‗rinishidir. Shuning uchun korrupsiyani 
iqtisodiy hodisa sifatida talqin etishda deyarli bahs-munozaralar 
yo‗q. Uning davlat amaldorlarining poraxo‗rlik faoliyatidan 
iboratliligi va jamiyatga katta zarar yetkazadi. Poraxo‗rlikni uch 
subyektli munosabatlar: pora oluvchilar, pora beruvchilar va ular 
o‗rtasidagi vositachilar kiradi. Pora oluvchilar davlat amaldorlari 
bo‗lsa, uni beruvchilar amaldorlar marhamatiga muhtojlardir. 
Vositachilik vazifasini esa ayrim shaxslar va yashirin tashkilotlar 
amalga oshiradilar. 

---

500 
Korrupsiyaning iqtisodiy mohiyati va huquqiy baholanishida 
farqlar mavjud bo‗lib, iqtisodiy jihatdan, bu erkin bozor qonun-
qoidalariga mos kelmaganidan yashirincha yuz beradi. Bu 
munosabatda barcha korrupsiyalashgan guruhning manfaati 
uyg‗unlashadi. Amaldor xizmatiga talab bo‗lganidan, u sotadi. Bu 
yerda pora yashirin xizmat haqi shakliga kiradi. Poraxo‗rlikda 
ham bozor munosabati bor, lekin bu tor egoistik manfaatga 
bo‗ysunuvchi munosabat bo‗lganligi sababli uni jamiyat tan 
olmaydi, chunki bu yerda ayrim shaxslar yoxud guruhlar 
manfaatining amalga oshishi boshqalar manfaati hisobidan 
bo‗ladi. Shuning uchun buni jamiyat qabul qilmaydi va natijada u 
yashirin tus oladi. 
Yuridik qonunlarda aks etgan qoidalarnigina jamiyat qabul 
qiladi. Shuni nazarda tutib, korrupsiyani huquqiy jihatdan 
g‗ayriqonuniy, qonunlar man etadigan iqtisodiy faoliyat deb 
aytish mumkin. Korrupsiya – global hodisa, undan zarar 
ko‗rmagan 
mamlakat 
yo‗q, 
lekin 
bu 
mamlakatlarda 
korrupsiyalashuv darajasi turlicha bo‗lib, bunday holat uning 
ildizlari chuqurligidan dalolat beradi. 
Korrupsiyaning 
sabablarini 
umumlashtirgan 
holda 
quyidagilarni keltirish mumkin.