See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikning destruktiv omillari
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.1-rasm. Iqtisodiy xavfsizlikning destruktiv omillari.
Tahlikalar, qarshiliklar va tahdidlarga turli darajalar sifatida qaraladi. Qaltis ish (risk) – odatda, xavfsizlik subyektlarining bevosita faoliyati natijasida vujudga keladigan noqulay va ko‗ngilsiz vaziyatlarni anglatuvchi xavfning eng kichik ko‗rinishi – turi hisoblanadi. U doimo qandaydir ehtimollikdir. Xavf- xatarning manbai o‗zida yomon niyatlarni, zarar keltiruvchi xossalarga, destruktiv xususiyatlarni yashirin holda saqlagan va muayyan shart-sharoitlarda yuzaga chiqaradigan Xavf - xatar – bu salbiy ta‘sirning obyektiv holda mavjud bo‗lish imkoniyati bo‗lib, uning natijasida holatni yomonlashtiruvchi biror-bir zarar hamda taraqqiyotga xalal beruvchi dinamika va parametrlar yuzaga kelishi mumkin. 94 sharoit va omillar hisoblanadi. Boshqacha aytganda, xavf-xatar shaxsga, iqtisodiy yoki tabiiy tizimga nisbatan zarar keltirishi, tashkillashtirishga putur yetkazish yoki uni to‗liq yo‗q qilib yuborishgacha boradigan, barqarorlikni buzib tashlashi mumkin bo‗lgan real yoki potensial (salohiyatli) kuch va omillarning mavjudligi hamda ta‘sirini ko‗zda tutadi. Xavf-xatar har xil shakllar va turlarda, xususan, maqsadga yo‗naltirilgan g‗animlik xatti-harakatlari, odamlarning hayot faoliyatiga tahdid soladigan xatolarning, mas‘uliyatsiz xatti- harakatlarning oqibati, tahlika, tabiat va jamiyatga zarar keltiruvchi ofatlar hamda boshqalar sifatida namoyon bo‗lishi mumkin. Ushbu atamalar qatorida tahlika xavf-xatarning eng quyi darajasi hisoblanadi, uning ortida qarshilik turadi, tahdidlar esa xavfsizlikning eng yuqori darajasidir. Tahlika – ro‗y berishi mumkin bo‗lgan xatar yoki xavf- xatarni tug‗dirishga qodir bo‗lgan holatning ehtimollik imkoniyatidir. Tahlika yo‗qotishlarning, zarar, ziyon va boshqalarning ro‗y berishi mumkinligini anglatadi. Qarshilik – kurashga, bahslashishga kirishish istagi, uydirma xatti-harakatlar yoki bosim o‗tkazish vositasi, talabidir. Tahdid – xavfning eng oliy darajasi bo‗lib, unda nafaqat yaqqol niyat, balki xavfsizlik obyektiga bevosita ziyon yetkazish qobiliyati va tayyorgarlik namoyon bo‗ladi. Tahdid – zarar keltirish niyati, xavf-xatar imkoniyatini amalga oshirish jarayonida dolzarblashgan shaklidir. Tahdid – bu bevosita xavf- xatar bo‗lib, uning manbai ko‗proq yoki kamroq darajada aniqlangan bo‗lishi mumkin. Tahdid kimga qarshi yo‗naltirilgan bo‗lsa, shularning unga tez munosabat bildirishini (reaksiya qilishini) talab qiladi. 95 Zarar – tizimning tub mohiyatini belgilovchi xususiyatlar hamda tizim mavjudligining shart-sharoitlari o‗zgarishi natijasida barqarorligi yoki chidamliligining susayishi hisoblanadi. Bardoshlilik (chidamlilik) – tizimning turli vayronkor omillar ta‘siriga qaramasdan, ko‗ngilsiz oqibatlarning kamaytirilishini keltirib chiqaruvchi aks ta‘sir choralarni ishga solish yo‗li bilan yoki ko‗ngilsiz tashqi ta‘sirlarga nisbatan tabiiy qarshilik natijasida o‗zining asosiy xususiyatlarini saqlab qolish qobiliyatidir. Barqarorlik– tizimga nisbatan sezilarli salbiy ta‘sirlarning mavjud emasligi yoki uzoq muddat mobaynida bunday ta‘sirlarga nisbatan uning bardoshliligi ta‘minlanishi natijasida muayyan vaqt davomida tizimning muhim xususiyatlari saqlanib qolish holati. Tahdid obyektlariga – tahdid manbai ta‘sir etishi mumkin bo‗lgan tashkiliy tuzilmalar, jismoniy va yuridik shaxslar, xo‗jalik subyektining moddiy va nomoddiy aktivlarining hisob birliklari (texnik va infratuzilma obyektlari, ko‗chmas mulk obyektlari, tovar va moddiy boyliklar, naqd pullar qimmatbaho qog‗ozlar, hujjatlashtirilgan majburiyatlar, axborot resurslar va h.k.) kiradi. Tahdid predmeti – tavakkalchilik hodisasi natijasida sarflanadigan (yo‗qotiladigan) xo‗jalik subyektining resurslari (ijtimoiy-iqtisodiy tizimi) bo‗lib hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar g‗oyat o‗zgaruvchan, diversifikatsiyalangan va eng muhimi har doim ham oldindan aniqlash mumkin emas. Chunki tabiiy muhitning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish holati omillarining kompozitsiyasi doimiy ravishda o‗zgarib turadi. Shu boisdan qulay vaziyatda, iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni ta‘riflashda milliy manfaatlarni kamroq yoki ko‗proq darajada to‗liq tushunishda yuz berishi mumkin bo‗lgan tahdidlarni keltirib 96 chiqaradigan, oldindan aytib bo‗lmaydigan omillarni hisobga olish zarur. Agar tahlikalar qarshilikka, qarshiliklar esa tahdidlarga aylanayotgan bo‗lsa, bu so‗zsiz ravishda iqtisodiy xavfsizlik tizimidagi jiddiy buzilishlarning belgisidir. Bu holatni dastlab oddiy misolda ko‗rsatamiz. Har qanday, hatto juda tajribali haydovchi ham avtomobilning ruliga o‗tirib, katta yo‗lga chiqar ekan, o‗zining shaxsiy xavfsizligini va o‗z yo‗lovchilarining xavfsizligini muayyan tahlikaga qo‗yadi. O‗rnatilgan harakat tezligini oshirayotgan haydovchi xavf-xatarni yuqoriroq darajaga, ya‘ni qarshilik darajasiga o‗tkazadi. Agar u mast holda rulga o‗tirsa yoki mashinani yo‗l harakati qoidalaridagi belgilarga e‘tibor bermasa, bu o‗zining shaxsiy xavfsizligiga ham, yo‗lovchilarning xavfsizligiga ham tahdid bo‗lib hisoblanadi. Xavfsizlik darajalarining xuddi shunday ierarxiyasi piyodalar uchun ham mavjud. Agar inson ko‗chani piyodalar o‗tadigan yo‗lak bo‗ylab svetoforning qizil chirog‗ida kesib o‗tsa, bu qarshilik; agar mashinalar oqimida mumkin bo‗lmagan joyidan kesib o‗tsa, bu endi tahdid hisoblanadi. Tahdidlarni milliy yoki xalqaro xavfsizlikning har qanday muammosiga nisbatan qo‗llanilishi mumkin. Masalan, transmilliy terrorizm (xususan, tolibonlarning harakati) – bu inson qo‗li bilan yaratilgan, faqat Amerika hamda sovet maxsus xizmati faoliyatining mahsuli bo‗lib, u biroz nazoratning bo‗shashtirilishi oqibatidir. Iqtisodiy xavfsizlik siyosatining eng muhim komponenti tahdidlarni qarshilikka, qarshiliklarni tahlikaga aylanish texnologiyalarini o‗zlashtirish va ularni oqilona qo‗llay bilishdan iboratdir. 97 Tahdidlar iqtisodiy manfaatlarga, ularning o‗zgarishlariga, o‗zgarib borayotgan sharoitlarda ularga tuzatishlar kiritishga, yangi ustuvorliklar va vazifalarni belgilashga ta‘sir o‗tkazishga qodir bo‗ladi. Ichki va tashqi tahdidlarning ta‘siri ostida o‗zgartirish uchun tuzatishlar kiritilgan iqtisodiy manfaatlar jamiyat va shaxsning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish bo‗yicha samarali qarorlarni qabul qilish nuqtayi nazaridan davlatga, mamlakat iqtisodiyotiga, tegishli tuzilmalarga va hokimiyat organlariga ta‘sir o‗tkazadi. Agar barcha darajalarda qabul qilinayotgan qarorlar haqiqatan ham konstruktiv xususiyatga ega bo‗lsa, ushbu qarorlarni ro‗yobga chiqarishning ishonchli mexanizmi joriy etiladi va bu mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlashda ijobiy aks etadi. Keyingi o‗rinlarda biz xavf-xatarlarning barcha darajalari – tahlika, qarshilik va tahdidlarni ko‗zda tutgan holda ―tahdid‖ atamasini ishlatamiz. Iqtisodiy xavfsizlik uchun eng ahamiyatli tahdidlarni aniqlash yetarlicha murakkab masaladir. Tahdidlarning nazariyada yetarlicha tadqiq etilmaganligi ularni amalda tahlil qilish va neytrallashning murakkabligi izohlanadi. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni ko‗rib chiqish chog‗ida zaiflikdan farqlay bilish, zarur hollarda tadqiqotchilar zaiflik va tahdidlarning tabiati garchi har xil bo‗lsa-da, ularni bir-biriga tenglashtirib qo‗yadilar. Mazkur muammolarni oziq-ovqat xavfsizligi misolida ham ko‗rib chiqish mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlari importiga qaramlik agrosanoat majmuasining zaifligi va inqiroz holatida ekanligidan dalolat beradi, lekin oziq-ovqat mahsulotlari jahon bozoridan erkin holda xarid qilinsa, tahdid to‗g‗risida gapirishga hojat qolmaydi. Agar bu shart bajarilmasa yoki uni buzishning real imkoniyatlari mavjud bo‗lsa, (masalan, embargo, sanksiyalar, jahon bozoridagi kamyob, mamlakatimiz importyorlarida zarur 98 mablag‗larning yo‗qligi), tahdidlar sifatida agrosanoat majmuasining zaifligi emas, balki aynan sanab o‗tilgan omillar chiqadi. Xuddi shu narsa xomashyo va texnologiyalar bozoriga kirish xavfsizligining ko‗pgina muammolariga tegishlidir: tahdidni milliy iqtisodiyotda tegishli ishlab chiqarishlarning mavjud emasligi (xalqaro bozorga qaramlik), balki tegishli mahsulot va texnologiyalarni sotib olishga xalal berishga qodir bo‗lgan omillar (masalan, sanksiyalar) keltirib chiqaradi. Bu albatta zaifliklarga e‘tibor berishga kerak emasligini anglatmaydi (aynan shular tizimni tahdidlar uchun ochiq qilib qo‗yadi), ammo ularni tahdidlar bilan tenglashtirish kerak emas. Tahdid jamiyat, davlat va ularning subyektlari, alohida shaxsning normal hayot faoliyatiga hamda manfaatlarini ro‗yobga chiqarishga to‗sqinlik qiluvchi, ziyon-zahmat keltiruvchi, xavf- xatar tug‗diruvchi omillar, shart-sharoit va voqealiklarni ifodalaydi. Iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar g‗oyat o‗zgaruvchan, diversifikatsiyalangan va eng muhimi har doim ham oldindan aytish mumkin emas, chunki tabiiy muhitning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish holati omillarining kompozitsiyasi doimiy ravishda o‗zgarib turadi. Shu boisdan qulay vaziyatda, iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarni ta‘riflashda milliy manfaatlarni kamroq yoki ko‗proq darajada to‗liq tushunishda yuz berishi mumkin bo‗lgan tahdidlarni keltirib chiqaradigan, oldindan aytib bo‗lmaydigan omillarni hisobga olish zarur. Tadqiqotchilarning ko‗pchiligi tahdidlarni tasniflash va umumlashtirishga urunadilar tasniflash ko‗plab ma‘lumotlarga mo‗ljal olish yengilroq bo‗lishi uchun kerak. O‗zbekiston Respublikasida jamiyat va uning har bir fuqarosining xavfsizligiga, yangilanish va taraqqiyot yo‗liga, 99 jahon hamjamiyatiga qo‗shilish yo‗liga solinayotgan tahdidlarni quyidagi guruhlarga ajratib, tahlil qilish mumkin. Barcha tahdidlar u yoki bu belgiga (tahdidlarning manbaiga, turiga va boshqalarga) ko‗ra guruhlarga bo‗linadi va bu quyidagi jadvalda o‗z aksini topgan. Tahdidlar kelib chiqishiga ko‗ra fuqarolarning konstitutsion huquqlariga, erkinliklariga, barqaror turmush darajasi va sifatiga, fuqarolik jamiyatini rivojlanishiga, davlat suverinitetiga, hududiy yaxlitligiga, mudofaasiga va davlat xavfsizligiga to‗g‗ridan-to‗g‗i yoki bilvosita yo‗llar orqali zarar, talofat keltirish imkoniyatlariga aytiladi. Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|