O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov
Yüklə 8,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O’tga chidamliligi
- 1.3. Materiallarning mexanik xossalari
|
Issiqlik o’tkazuvchanlik
– materialni chegaralab turuvchi yuzalarda temperatura turlicha bo’lganda o’z qatlami orqali issiqlik uzatish xossasidir. Materialning issiqlik o’tkazuvchanligi qalinligi 1 m, yuzasi 1 m 2 bo’lgan material orqali, devor qarama-qarshi yuzalari temperaturasi farqi 1ºS bo’lganda, 1 soat ichida o’tadigan issiqlik miqdori bilan baholanadi. Materialning issiqlik o’tkazuvchanligi ko’p omillarga materialning xususiyatiga, uning tuzilishiga, g’ovakliligiga, namligiga, shuningdek, issiqlik uzatish sodir bo’ladigan o’rtacha temperaturaga bog’liq. Kristall tuzilishiga ega materialning issiqlik o’tkazuvchanligi tuzilishi amorf materialning issiqlik o’tkazuvchanligi odatda yuqoriroq bo’ladi. Materialning issiqlik o’tkazuvchanligiga g’ovaklik miqdori, g’ovaklarning o’lchamlari va xarakteri ancha ta’sir qiladi. 16 O’tga chidamliligi deb materialga yuqori temperatura uzoq vaqt ta’sir qilganda erimasdan va shakli o’zgarmasdan chidash xossasiga aytiladi. O’tga chidamlilik darajasiga ko’ra materiallar olovga chidamli, qiyin eriydigan va oson eriydigan materiallarga bo’linadi. O’tga chidamli materiallar 1580ºС dan yuqori temperaturalarning uzoq muddatli ta’siriga chidamlidir. Ular sanoat pechlarining ichki yuzalarini qoplash uchun ishlatiladi. Qiyin eriydigan materiallar 1350 va 1580ºС gacha temperaturaga bardosh bera oladi. Oson eriydigan materiallar 1350ºС dan past temperaturada yumshaydi. 1.3. Materiallarning mexanik xossalari Materiallarning mexanik xossalari tashqi kuchlarning yemiruvchi va shaklini buzuvchi ta’siriga qarshilik ko’rsatish xususiyatlaridir. Mexanik xossalar mustahkamlik, egiluvchanlik, plastiklik, mo’rtlik, zarbga qarshiligi, qattiqligi, ishqalanib yedirilishi, yeyilishi va hokazolardan iborat. Materialning mustahkamligi tashqi kuchlardan vujudga keladigan ichki kuchlanishlar ta’siri ostida yemirilishga qarshilik ko’rsatish xossasidir. Bino va inshootlarda materiallar turli kuchlar ta’sirida har xil ichki kuchlanishlar (siqilish, cho’zilish, egilish, kesilish va boshqalar) ga duch keladi. Mustahkamlik ko’pchilik qurilish materiallarining asosiy xossasi hisoblanadi, muayyan kesimda ayni material o’ziga olishi mumkin bo’lgan yuklamalar kattaligi uning qiymatiga bog’liq bo’ladi. Qurilish materiallari kelib chiqishi va tuzilishiga qarab turli kuchlanishlarga turlicha qarshilik ko’rsatadi. Masalan, mineral materiallar (tabiiy tosh, g’isht, beton va boshqalar) siqilishga yaxshi, kesilishga deyarli yomon va cho’zilishga bundan ham yomon qarshilik ko’rsatadi, shu sababli ulardan, asosan, siquvchi kuch ta’siriga uchraydigan konstruktsiyalarda foydalaniladi. Boshqa qurilish materiallari (metall, yog’och) ning siqilish, egilish va cho’zilish xususiyati yaxshi, shu sababli ular eguvchi kuch ta’siriga uchraydigan turli konstruktsiyalarda (balkalar, fermalar va shunga o’xshashlar) muvaffaqiyatli ishlatiladi. Materialning mustahkamligi mustahkamlik chegarasi bilan tavsiflanadi. Mustahkamlik chegarasi deb material namunasini yemira oladigan kuchga teng bo’lgan kuchlanishga aytiladi. Siqilishda R siq yoki cho’zilishda R cho’z mustahkamlik chegarasi (MPa) quyidagi formula bilan hisoblab topiladi: R siq (R cho’z ) = R / F, (1.7) 17 bu yerda: R – yemiruvchi kuch, N; F – namuna ko’ndalang kesimining yuzasi, mm 2 . Ba’zi materiallarning siqilish, egilish va cho’zilishga mustahkamlik chegaralari 1.3-jadvalda keltirilgan. Qurilish materiallarining mustahkamligi odatda markasi bilan belgilanadi. Marka qiymati bo’yicha standart shakl va o’lchamli namunalarni sinashda olingan siqilishga mustahkamlik chegarasiga muvofiq bo’ladi. Tosh materiallar uchun quyidagi markalar belgilangan: 4, 7, 10, 15, 25, 35, 50, 75, 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 600, 800, 1000. Masalan, siqilishga mustahkamlik chegarasi 20 - 29,9 MPa bo’lgan materiallar 200 markaga taalluqli bo’ladi. Ko’tarib turadigan konstruktsiyalar tayyorlanadigan materiallar, buyumlar va detallar uchun mustahkamlik markasi asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Ba’zi materiallarning mustahkamligi 1.3-jadval Materiallar Mustahkamlik chegarasi, MPa siqilishga egilishga cho’zilishga Granit 150 – 250 – 3 – 5 Og’ir beton 10 – 50 2 – 8 1 – 4 Keramik g’isht 7,5 – 30 1,8 – 4,4 – Po’lat 210 – 600 – 380 – 900 Yog’och-taxta 30 – 65 70 – 120 55 – 150 SHisha plastika 90 – 150 130 – 250 60 – 120 Yüklə 8,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|