O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023 - 311 -
bogʻliq emasligi yana bir bor oydinlashadi, chunki
paygʻambar Muhammad (s.a.v) ning qahramonga pirlar
madakor boʻlishini ayon etishlarining oʻzi hech qanday eʼtiroz
va qarshiliklarga oʻrin qoldirmaydi.
Folklorshunos olim Toʻra Mirzayev oʻz ishida
"Goʻroʻgʻli" turkum dostonlarining yaratilish davri bilan
bogʻliq fikr-qarashlar, bahs-munozaralarni tahlil doirasiga
tortib, "Goʻroʻgʻli" turkum dostonlari 11-12-asrlarda Oʻrta
Osiyoda yartilganligi haqidagi qarashni ilgari suradi.
Chunonchi, Tasavvuf 8-asrning oʻrtalarida Islom olamida
paydo boʻlgan. Demak, "Goʻroʻgʻli" turkum dostonlarining
deyarli barchasida tasavvuf taʼlimotiga oid qarashlar mavjud
boʻlishi mumkin. Jumladan, "Goʻroʻgʻlining tugʻilishi"
dostonidagi ayrim motivlar tahlilga tortilar ekan, hatto uning
tugʻilishi bilan bogʻliq jarayon ham maʼlum bir darajada
ilohiyotga daxldor. Eshqobil Shukur taʼbiri bilan aytganda,
"Zulmat yoʻrgaklagan Nuroʻgʻli" ekanligining oʻzi chuqur bir
maʼno kasb etadi.
Quyidagi parcha xalq dostonlarida tasavvuf chizgilari
mavjud ekanligini har jihatdan isbot etadi:"Goʻroʻgʻli oʻz
yurtiga qaytib borgan paytda Urayxon podsho ziyofat
oʻtkazdi. Shunda Urayxon podsho: - Sarpo olib kelinglar,-deb
tegishli bakovul, vazirlariga amr qildi. Shunda mahram,
vazirlar shohona saroylardan quchoq-quchoq qilib oʻrtaga
qoʻydilar. Goʻroʻgʻli yuz-xotiridan hamma kelgan beklarga
Ravshanbek, Gajdumbek boshliq sarpo yopdilar. Ana shunda
Goʻroʻgʻlibekka ham necha odoblar bilan shohona toʻn, sarpo
yopmoqchi
boʻldilar.
Shunda
Goʻroʻgʻlining
toʻnni
olmaganini koʻrgan odamlar: - Nimaga tilla toʻnni
kiymaysiz?-dedi. Shunda Goʻroʻgʻli: - Iloji boʻlsa, menga bir
jun sholdan boʻlgan kiyim beringizlar, kiyayin[2],-dedi.
Asosan, tasavvuf ahli dunyoviy ishlar, dunyo mollari,
qimmatbaho buyumlardan oʻzlarini yiroq tutib, arzon mato
parchalaridan yamoqli kiyimlar kiyib yurishgan. Ayni shu yoʻl
bilan oʻz shahvatlarini oʻldirishgan. Shayx Najmiddin
Kubroning "Usuli ashara" kitobida oʻlimning bir necha xillari
borligi haqida keltirib oʻtilgan. Zero, bu oʻlim turlari tasavvuf
ahliga tanish. Mavti ahmar (qirmizi qizil oʻlim), bu nafsning
xohish-istaklariga qarshi turish erur. Mavti abyaz (oq oʻlim),
bu ochlik bilan qorin talablarini oʻldirish. Mavti ahdar (yashil
oʻlim), bu arzon mato parchalaridan yamoqli kiyim kiyishdir.
Mavti asvad (qora oʻlim), bu xalqning jabr-u jafosiga
tahammul etmoq erur. Bunga "fano-billoh" ham deyiladi[6].
Mazkur aqida paygʻambarimiz Muhammad sollallohu alayhi
vasallamning "Oʻlmasdan avval oʻlingiz" qavllari
mazmunidan kelib chiqqan boʻlishi ham mumkin.
Goʻroʻgʻlining jun sholdan boʻlgan kiyim soʻrashining tag
zamirida ham tasavvuf turibdi hamda u mavti ahdar ( yashil
oʻlim) ni boshidan oʻtkazdi. Goʻroʻgʻliga Soqibulbul qoʻlidan
may tutilgandan soʻng U "Haqiqiy Sohibqiron" boʻldi. Hatto
uning otiga ham may ichirildi. Zero, qanday qilib sharob
ichgan odam Sohibqiron boʻlishi mumkin (agar mayni oddiy
bir ichimlik tarzida tushunsak)? Masalaga boshqa tomondan
yondashish lozim. Quyidagi holat tasavvuf taʼlimotiga koʻra
tahlilga tortilsa, dostonda Soqibulbul soqiy sifatida tilga
olinadi hamda uning voqealar rivojida oʻziga xos missiyaga
ega ekanligi anglashiladi. U mayni jomga quyib, ishq ahliga
tarqatuvchi. Bu yerda may - ishq (ilohiy) ning, jom -
koʻngilning (oshiq koʻnglining) ramzi, soqiy esa ilohiy ishqni
koʻngilga quyuvchidir. Demak, Goʻroʻgʻli ilohiy ishq tufayli
tom maʼnoda Sohibqiron boʻldi (ushbu holat tasavvufda
"sukra" deb ataladi). Zero, Najmiddin Komilov:" Uning
uqtirishicha, vahdat va fano shunday bir ruhiy holatda yuz
beradiki, solik xuddi sharob ichgan odamday mast boʻlib,
oʻzini unutadi. Bu holatni u "sukra" - "mastlik" (devonalik)
deb atadi. Uningcha, mast boʻlmagan odam oshiq emas,
oshiq ilohiy sharob - "sharoban tahuro" dan mastu mustagʻraq
kishidir, u oʻz vujudi - oʻzini butkul unutadi va shunda
allaqanday tushuntirib boʻlmas bir qobiliyat paydo boʻlib,
solik Iloh maʼrifatini his qila boshlaydi"[6], - deb yozadi.
Uning qalbiga payvasta etilgan bu ishq esa komillik matlabini
egallashi uchun dastlabki qadamlardan biri edi.
Filologiya
fanlari
boʻyicha
dotsent
Ilhom
Sayitqulovning
"Malikayi
ayyor"
dostonidan
olgan
xulosalariga tayanadigan boʻlsak, dostonning epik syujeti nafs
konseptsiyasi asosiga qurilgan. Dostonda nafs timsoli sifatida
Malikayi ayyor talqin etiladi. Ushbu obrazni toʻgʻridan toʻgʻri
shaxs sifatida tahlil etish mutlaqo notoʻgʻri. Nafs
tushunchasiga toʻxtalishdan oldin Goʻroʻgʻli va Avaz
obrazlariga diqqat qaratish lozim. Goʻroʻgʻli maʼlum bir
darajada komillikka erishgan, oʻz nafsining ustidan gʻolib
boʻlgan va oʻz darajasiga yetishishi uchun voqealar rivojida
Avazga har tomonlama koʻmak beradigan yondash obraz
sifatida gavdalanadi. Zero, eng xavfli dushman boʻlmish
nafsga qarshi jihod uchun yoʻlga tushgan solik kimsa tariqat
odoblaridan saboq beruvchi murshid, toʻgʻri yoʻl
koʻrsatuvchiga doimo muhtoj ekanligi tasavvuf taʼlimotidan
maʼlum. Demak, nafsini boʻysundirish uchun mashaqqatli
safarga otlangan qahramon - Avaz. Chunonchi, tasavvufning
asl mohiyati ham nafsni yengishdir. "Qutadgʻu bilig"da
nafsning yomonligi haqida quyidagilar keltirib oʻtiladi: "Nafsi
buzuqning daʼvosini oʻlimdan boshqa hech narsa topa
olmaydi. Nafs yosh bolaga oʻxshaydi. Qorni toʻysa, bas,
chopib ketaveradi. Sen esa uning orqasidan izlab yurasan"[9].
Ayni ushbu holat dostonda ham mavjud:"Shoqalandar bir
katta - misli shahri azimday yerga bordi. Jonzot yoʻq,
odamzodning suyagi togʻ-togʻ, tom-tom boʻlib uyulib
yotibdi"[3]. Avazdan boshqa kimsalar ham malikaga ega
chiqmoqchi boʻldilar, biroq ularning shahvati ustun kelib,
nafsni jilovlay olishmadi, aksincha, nafs ularni jilovladi va bir
uyum suyakka aylantirdi. Doston soʻngida Avaz nafs
(Malikayi
ayyor)
ni
oʻziga
boʻysundirdi,
albatta,
Goʻroʻgʻlining koʻmagi orqali. Endi u nafsning asiri emas,
balki nafs uning asiriga aylandi. Dostonda Avaz nafsga qarshi
turib, uni oʻziga boʻysundirganligini inobatga olgan holda, u
"Mavti ahmar", yaʼni qirmizi- qizil oʻlimni boshidan
oʻtkazganligini koʻrishimiz mumkin.